"Угаанныглар чыыжы"
классный час (7 класс)

Класстан дашкаар хемчег «Угаанныглар чыыжы»                             

Сорулгазы:

 ϴɵредир: тыва дылда болгаш тɵрээн чогаалда ɵɵренген билиин быжыктырар, тыва дылдың болгаш тыва чогаалдың тыптып келген тɵɵгүзүн уругларга таныштырып ɵɵредир;

Кижизидер: тɵрээн тыва дылын унелеп билир, аңаа ынак салгал болуп ɵзеринге кижиздер;

Сайзырадыр: аас чугаазын болгаш чогаадыкчы чоруун, сагынгыр-тывынгырын сайзырадыр.

Дерилгези: тыва дылдың болгаш тыва чогаалдың дугайында карточкалар, чуруктар,шүлүктер, Тыванын картазы.  

Хемчегниң чорудуу:

 Организастыг кезээ

Башкы:

- Экии, уруглар. Бɵгүнгү хемчегге чедип келгениңер дээш ɵɵрүп тур мен. Удавас тыва дыл хүнү келир болгай, уруглар. Ынчангаш силерниң тыва дылды болгаш тɵрээн чогаалды кайы хире билип, сонуургап турарыңарны бɵгүн хынаар бис. Мɵɵрей ниитизи-биле 6 кезектиг. Кезек бүрүзү тускай темалыг айтырыглардан тургустунган. Шупту идекпейлиг киржириңерни кыйгырдым. Мɵɵрейни эгелээриниң мурнунда 4 бɵлүкке чарлып алыылыңар. А канчаар чарлып алыр ужурлуг бис? 4-4 болуп аңгылажып алгаш, араңарда тыва дылга азы тɵрээн чогаалга хамаарышкан терминнер азы маадырлар аттары-биле боттарыңарны адап алгаш үстүп алыр бис. Чижээ: Сɵзүглел, Домак, Үн, Синтаксис. Силерни 4 аңгы бɵлүкке чарар улус дээрге бɵлүк бүрүзүнүң капитаннары болур. А оларны мен шилип алыр мен. Мээң шилип алганым уруглар боттарынга команданы чыыр. Чижээ: мен Синтаксисти шилип алыр мен. А Синтаксис болган ɵɵреникчи шилип алганы капитанның соонче турар. Ындыг янзылыг 4 бɵлүкке чарлып алыр бис.

(Уругларны бɵлүктерге чарарынга дузалажыр. 4 аңгы команданы чыып алгаш, оюнну эгелээр. Столдарга чара олурттур).

1. Таныштырылга

Башкы:

- Бирги кезээвис «Таныштырылга». Бɵлүктер бүрүзү база-ла тыва дылга азы тыва чогаалга хамаарыштыр ат чогаадып алыр. Боданып алыры-биле 5 минутаны берип тур мен. А ооң соонда бирги столдан эгелеп аттарыңарны таныштырар силер.

(Уругларга боданыр, дугуржур үени бээр. Команда бүрүзү адын адап, боттарын таныштырар).

II. Тыва дылдың салгакчылары

Башкы:

- Эр-хейлер! Дараазында «Тыва дылдың салгакчылары» деп кезээвисче кирер бис. Айтырыгны салырымга, холун кодүргеш харыылаар. Кайы бɵлүк мурнай кɵдүрүптерил, олар харыызын бээр. Шын эвес болур болза ɵске бɵлүкке харыылаар арганы бээр мен. 1 шын харыы дээш 1 баллды ажылдап ап болур силер, уруглар. Ынчангаш айтырыгларны кичээнгейлиг дыңнаар.

1. Тыва бижик каш чылда тургустунганыл? (1930, июнь 28)
2. Латин дылга ундезилээн алфавиттинң тɵлевилелин кым чогаатканыл (М.Лопсан-Чимит)
3. Кымнын тɵлевилелин орус графикаже шилчиткенил?  Амгы үеде ажыглап турарывыс Тыва бижиктиң тургузукчузу.(Н.Н.Поппе)
4. Каш класстан эгелеп тыва дылды ɵɵренирил?
5. Тыва дылда каш чугаа кезектери барыл? Бɵлүктери.
6. Домак деп чул? Хевирлерин аданар.
7. Чүнү сɵзүглел деп адаар бис? Ооң бɵлүктери кандыгыл?
8. Тыва дылда домак кежигуннерин адаар.
9. Үннерни дылдың кайы адырынга ɵɵренир бис?
10.  Үргүлчү кадыг демдек-биле бижиир 9 сɵске чүү деп сɵстер хамаржырыл?

Башкы:

- Эр-хейлер! Шупту идекпейлиг кириштиңер, уруглар. Ынчаарга 3-кү кезээвисче кириптээлиңер.

III . Тыва чогаал дугайында

Башкы:

- Айтырыгларны салырымга, холун кодүргеш харыылаар. Кайы бɵлүк мурнай кɵдүрүптерил, олар харыызын бээр. Шын эвес болур болза ɵске бɵлүкке харыылаар арганы бээр мен. 1 шын харыы дээш 1 баллды ажылдап ап болур силер, уруглар. Ынчангаш айтырыгларны кичээнгейлиг дыңнаар.

1. 7-ги класстын  чогаал номунуң авторлары. (Е.Т. Чамзырын, Н.Ш. Куулар, А.Х. Херел) 
2. Тыва чогаалдың тɵрүттүнеринге чүү чүве идиг болганыл? (УАЧ, тураскаал бижимелдер, ɵске чоннарның литературазындан. улегерлээшкиннер)
3. Тыва литературада баштайгы тоожу (С.Сарыг-оол «Белек»)
4.  «Хайыраан бот» деп шииниң автору.
5. «Шораан» деп чогаалдың жанры кандыгыл? (Тоожу)
6. Маадырлыг тоолдарда дылдың кайы уран-чечен аргаларын нептереңгейи-биле ажыглааныл? (Гипербола, эпитет)
7. Танаа-Херел дээрге чүү деп тоолдуң кол маадырыл?(«Танаа-Херел»)
8. «Арзылаң биле Пар» деп чогаалдың жанры? (Басня)
9. Мɵзү-шынар дугайында үлегер домактан чижекке адаар.
10.  Тывызыкты тывыңар «Тии чок торгум, дизии чок чинчим».

IV. Овур-хевирлерни тып. Оореникчилерге аңгы-аңгы чогаалдарның маадырларының овур-хевирлерин бижээн карточкаларны шилип тыртыргаш тыптырар.

Башкы:

- Бɵлүк бүрүзүнүң башкарыкчылары келгеш, айтырыглыг карточканы тырттып алыр. Ында ɵɵренген чогаалдарыңардан овур-хевирлерни киирген. Кымның дугайында чугаа чоруп турарын тывар силер. 5 минутаны берип тур мен, уруглар. Шын харыы дээш 3 баллды ажылдап ап болур силер.

1. Кара торгу тоннуг, кара саар идиктиг, кара дордум курлуг, карактыг одагалыг бɵрттүг. Арга болган аргай-хоргай саадаан, карыш бистиг каң-хожуула огун азынган, кадыг кара чазын хоюндуруктаан эр. (Танаа-Херел)

2. Шыяан  ам,  эртенгиниң  эртезинде,  бурунгунуң  мурнунда, бажында  бай  Караты-Хаан, аксында  ийи  шавылыг бир  лама чурттаан кашпал кара хемниң орту үезинде чɵвүрээ чадырлыг, ызырар калдар ыттыг _____________________ чурттап турар мындыг  (Балыкчы Багай-оол)

чүвең иргин.

3. Ававыстың  чиңгине  ады  чок  чораан.  Бажының  дүгү  чок боорга,  кижи-ле  болганы  ______________  деп  шолалап  турган. Кандыг-бир дүжүметтиң сɵс-домаан тооваан дээш, кеземче кɵргүскени-биле-даа,  азы  кандыг-бир  халаптыг  аарыгга  таварышкаш-даа, ававыстың бажы тазара бергени чадавас, ону бис билбес бис. Ол дугайын ававыс биске черле чугаалап кɵрбээн. Бис оон айтырып-даа кɵрбээн бис. Ававыс ол-ла шолазы-биле бүгү назынын эрттирип келген. (Тас-Баштыг)

4. Чүү болганын _____________ дораан-на билип кааш, одагдан оттуг кезекти ала тыртып алгаш, медээ одааның оваазын чыып каан Боом дагның бажынче халып үнүп-ле каан. Медээ одаан канчаар кыпсырын ачазы _______________ айтып берген болгаш, кургаг  сиген,  хадың  тозу,  ыяш  чиирбейи  чыдар  овааның таваанче оттуг кезекти ол октапкан. Кургаг сиген карак чивеш

аразында чалбыышталып, хадың тозу, чиирбей дызырадыр хып үнген. Yp-даа болбаанда, медээ одааның чалбыыжы дээр шаар окталы берген. (Кара-Баштыг)

V. Капитаннар мɵɵрейи.   Байырлал  деп  сɵстен сɵстер чогаадыр.  

Башкы:

- Ам дараазында бɵлүктерниң башкарыкчыларынга онаалга. Эштериңер 6-гы кезекти ойнп турар аразында, силере тускай онаалга бээр мен. Ында 1 сɵс бижип каан болур. А силер ооң иштинден сɵстерни тып, чогаадыр силер.  (бай, байыр, ал, аал, лаа, ыр, ай, ырла, ары, бар)

VI. Оюн «Улаштыр чогаат» Бир-ле черге ….

Башкы:

- Мурнуңарда үлеттинген саазыннарга «Бир-ле черге…» дээш улаштыр чорупкан тоожуушкун хевирлиг кыска сɵзүглелди тургузар. Кымнарның сɵзүглели чараш, ниити уткалыг, темалыг болурун үнелеп баллды салыр мен.

 Мɵɵрейни башкы түңнээр. Унелелди бээр.

Башкы:

- Идекпейлиг киришкениңер дээш байыр чедирип тур мен, уруглар. Чаа чүүлдер билип алдыңар бе? Кайы кезээ солун болду? Чүге? Оюннуң түңнелинде кандыг бодалдар оттуп келди? Эр-Хейлер! Байырлыг!

Тываның күрүне университеди

Тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразы

«Угаанныглар чыыжы»

деп хемчегниң сценарийи

Сценарийни филология факультединиң

 5-ки курузунуң Ро_308 бөлүүнүң студентизи

Ховалыг Чодураа тургускан

Кызыл - 2022

Тываның күрүне университеди

Тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразы

«Хиним тудуш тыва дылым»

деп хемчегниң сценарийи

Сценарийни филология факультединиң

 5-ки курузунуң Ро_308 бөлүүнүң студентизи

Ооржак Буян тургускан

Кызыл - 2022

Тываның күрүне университеди

Тыва филология болгаш ниити дыл эртеминиң кафедразы

«Хиним тудуш тыва дылым»

деп хемчегниң сценарийи

Сценарийни филология факультединиң

 5-ки курузунуң Ро_308 бөлүүнүң студентизи

Ооржак Буян тургускан

Кызыл - 2022

Эрттирген хемчегниң бот сайгарылгазы

Тема: Угаанныглар чыыжы

Сорулгалары: 

ϴɵредир: тыва дылда болгаш тɵрээн чогаалда ɵɵренген билиин быжыктырар, тыва дылдың болгаш тыва чогаалдың тыптып келген тɵɵгүзүн уругларга таныштырып ɵɵредир;

Кижизидер: тɵрээн тыва дылын унелеп билир, аңаа ынак салгал болуп ɵзеринге кижиздер;

Сайзырадыр: аас чугаазын болгаш чогаадыкчы чоруун, сагынгыр-тывынгырын сайзырадыр.

Ук хемчег 7б класска болуп эрткен. Хемчегниң сорулгаларын чедип алыры-биле хайгаарал, өөреникчиниң бɵлүк-бɵлүк ажылдыырының методун болгаш дилеп тывар методту ажыглаан.

Уругларның сонуургалын оттурар, тема болгаш сорулгаларын тодарадыр кезээнде тыва дылдың байдалының дугайында болгаш делегейде дылдар дугайында кыска медээни башкының сөзү методтуң дузазы-биле дамчыткан. Оон аңгыда беседа методун база ажыглаан. Кол кезээнде өөреникчилерни ийи бөлүкке чарып алгаш, команда бүрүзүнүң башкарыкчыларын тодараткаш, айтырыглар-биле ажылдаан. Кылган ажылының түңнелинден уругларның тыва дылды болгаш тɵрээн чогаалды  кайы хире билириниң деңнелин хынаан. А түңнел кылдыр чогаадыкчы чоруун сайзырадып, ɵɵренген темазынга даянып сɵзүглел чогаадыр ажылды кылдырткан.

Хемчегниң чорудуу кезектер аайы-биле сырый харылзаалыг болган. Бот болгаш бөлүк ажылдажыышкынны чоруткан. Өөреникчилерге бердинген онаалгалар хевирлериниң аайы-биле аңгы-аңгы ажыглаттынган: аас-биле ажыл, бижимел ажыл, чогаадыкчы ажыл.

Өөреникчилер хемчег үезинде сонуургалдыг, кичээнгейлиг, бот-тывынгыр ажылдааннар. Рефлексияда уруглар боттарының чүнү билип алганын, а чүнү билип албаанын сайгарып, удур-дедир хыналданы чорутканнар.

Салдынган сорулгаларны чедип алган деп санаар мен.