НПК "Ч.Кууларнын Шораанда овур-хевирлер"
творческая работа учащихся (9 класс)
Ч.Кууларнын Шораан деп чогаалында овур-хевирлерни болуктээни
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 ch.kuular._shoraanda_ovur-hevirler.ppt | 1.77 МБ |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Ажылдыӊ автору: Ак-Довурак хоорайда № 3 ортумак школазының 8 «б» клазының өөреникчизи Хомушку Айлана Удуртукчу башкы: тыва дыл болгаш чогаал башкызы Кужугет Ай-Суу Баировна
Ч О Г А А Л Г А СОРУЛГАВЫС:
Чогаалда ажыглаттынган овур-хевирлер. Ажылывыстың объектизи
В.Ф.Чертов. Е.М.Виноградова. Е.А.Яблоков. А.М. Антипова. «Система образов произведения. Типы отношений между образами» деп ажылда овур-хевирлерни бөлүктээнинге даяныр.
Дилеп тыварының; Тайылбырлап бижиириниң; Тɵɵгʏ-анализтиң .
Чечен чогаал - овур-хевирлер системазы Овур-хевир маадырны ӊ Бойдусту ӊ Уени ӊ Предметти ӊ девискээрни ӊ
Киирилде: Чечен чогаалга амыдыралды чуруп көргүзерде автор хөй янзы- бүрү овур-хевирлерни ажыглаар. Овур-хевир деп билиишкин делгем, ол чүгле чогаал маадырлары эвес, а бойдус, оран-сава болгаш өске-даа предметтер база овур-хевирлерге хамааржыр. Оларның чогаалга кол черни ээлевези билдингир, ынчалза-даа чогаал маадырларының характерин ажыдарынга, психологтуг байдалын, социал байдалын кɵргүзеринге оларның ролю улуг. Ажылдың чаа чʏʏлʏ: Тыва литературада чогаалдарның овур-хевирлер талазы-биле бөлүктеп көрген ажылдарның эвээш чок болганын барымдаалап, ук адырны сайзырадыры. Ажылдың сорулгазы: Чогаалда овур-хевирлерни чыып, оларны аңгылап анализин кылыр.
Киирилде 4 эге түңнел ажыглаан литератураның даңзызы .
Школаларның тыва дыл, чогаал башкыларынга база ɵɵреникчилерге ажыктыг бооп болур.
Чогаалдыӊ автору: Черлиг Чашкынмаевич Куулар
«Овур-хевир дээрге литература теориязының болгаш черле ниити эстетиканың кол билиишкини болур. «Овур-хевир дээрге-ле кижиниң амыдыралын чечен чогаалда чуруп көргүскен маадыр болур. Литературлуг словарьда бердингени-биле: «Овур-хевир – чечен чогаалда кижиниң амыдыралын илереткен . 1-ги эге Овур-хевир деп чул?
II -ги эге. Маадырның овур-хевири : Черлиг-оол Кууларнын «Шораан» деп чогаалында маадырларның овур-хевирин дараазында үзүндүлерден көрүп, оларның салым-чолун чугаа-домаандан, долгандыр турар бүгү-ле чүүлдердени таныжып билип алыр бис. Багыр «-Бора сергени догерип корем- деп, Чакыймаа ыыды чиде берген турган ашаанга чугаалаан.» [ар.126.] «Ашаан оол эки кижи-дир, угаан-сарыылдыг, ажылчын» [ар.128.] Багырнын овур-хевири оожум, амыдыралчы, угаанныг, кежээ, кадайынын аайындан эртпес, томаанныг деп билдинер. Сандак «… ошку ханын элээн ижиртипкен болза,каракка чуве артпас-даа чадавас»-деп, сумелиг ирей Сандактын каразыын Багыр соолунде бодап орарга, эмчинин туннели-биле барык дугжуп турган. Чакыймаанын авазы «Аныяк кижи-дир сен, ажы-тол, аас-кежик ам-даа сээн мурнунда. Торуп ал. Кужур акызын чедип чоруур дунмаларлыг болзун.» [ар.126.] Бо чугаадан иенин сагыш човаан, кээргээн сеткили илереп келир.
Шораан «Дыдыраш баштыг, кырланзымаар думчуктуг, терен кирбиктеринин адаанда, шалында чодураа дег, кыланнашкан кара карактарлыг турбажык бе.» [ар.125.] «Уе-чергемден мынчап чыдып каарым ол бе? Багай эниим Олчан безин номчуур, бижиири ушчок. Улээр, казыыр, орустап-тывалап шулуктээр-билбези-ле чок» [ар.152.] Шораан аажок кызымак, тура-соруктуг оол. Ол кызымак, кежээ, шудургу чоруу-биле чедиишкиннерни чедип алган маадырывыс. Олчанмаа «-Багай акымга чоп ыяш кииртип турар силер. Кай мен киирип аппаайн, Шораан» [ар.150.] уругнун сагыш човангыры, акызынга ынаа оон чугаазындан коску. Кечил «-Мени Кечил дээр. Холун кай. Оннуктер болур бис. Менден четтинип ал, унгеш кээли» [ар.166.] Оолдун сагыш човангыры, сеткилинин бичези, дузааргаа, кээргээчели коступ турар. Шенне «-Караан согур кижи сен бе?» [ар.167.] Шенненин бо чугаазы Шораанга бир дугаар согуг болган. «Сени корбес кижи деп билбедим, акый, буруулуг болдум» [ар.167.] Бо домактарнын соонда уругну буруузун миннип турар эки уруг деп санаар бис.
III - кү эге. Предметтиң (бир чүвениң) овур-хевири. « Кертик тей дег энгинге хар кырында сыылаан хензиг шанактын бар-чогу-даа каяа билдинер, дук-биле домей чуве-ле ыйнаан…» [ар.127.] «Орук ара өртээл өглеринге хонаттап чорааш, уш дугаар хонуунда Кызыл хоорайга ындында-ла селбегер амытаннын шан-бузу, мырынай сараат дег, агжая берген буруладыр кирип келгеннер». [ар.127.] «…стол кырында тургузуп каан дуран ышкаш херексел -биле оон карактарын шыгаап-шыгаап, бажын чайган» [ар.127.] «… бичии кара маска-биле чалданырын хынап, карактын шуут-ла огунун кырынга, оон соонда ийинге чайгылаан» [ар.127.] «Изиг суугунун чалымындан ийи холун олче уткуй сунгаш-ла, оскээр оя бээр…» [ар.129.] «… Багыр Донгур-Коктун мойнунга конгулуур баглап берген» [ар.138.]
IV -кү эге. Бойдустуң овур-хевири (дириг амытаннарның, үнүштерниң….) «Часкы хунге амыраан кушкаштарнын ырызы, анайларнын паккыгайнып ойнаары чуве билир оолду чайгаар-ла сонуургады бербеспе» [ар.129.] «Чылыг херел, чылбай сырын хаваан эргеледирге, бичии оол ору корген» [ар.129.] « Кок-хокпеш деп куштар ыйнаан» [ар.130.] «Чингенин шимээн-дааштыг суу ону уткуп алгаш, доктаадыптар.» [ар.130.] «Эрикте эптей суп каан ширээ хевирлиг сандайланыр даш-тыр ийин» [ар.130.] «Багыр сугнун оонун дужунда эштиринге эптиг , эриинде агар элезинниг шымбай ээрем бар.» [ар.132.] « Хемнин сериин сайын алгаш, ол сугже мойт кылдыр октагылап каап, шолээн боданып орган…» [ар.137.]
Туннел: Ынчангаш ниитизи-биле түңнеп чугаалаар болза тус-тус бөлүктеп алган овур-хевирлеривис чогаалда болуушкуннарны шупту деңге чуруп көргүскен деп түңнелге келдивис. Шынап-ла, бо овур-хевирлер шупту «демниг» бүдүн чогаалды эң-не онза кылдыр чуруп, номчукчу кижиниң сагыш-сеткилинге дээштиг сорунзаны көдүрген-дир. Маадырларнын овур-хевири Шорааннын овур-хевиринге бодаарга ындыг-ла тода бербээн. Ынчалза-даа маадырларнын овур-хевирин оларнын чугаазындан, кылып турар шимчээшкиннеринден билип алган бис. Оске овур-хевирлерден алыр болза бойдустун овур-хевири хой кирип турар. Чуге дээрге, Шорааннын караа корбес болган салымынга оон кулаанын дыыжызы болгаш бойдустун дааш-шимээни оолга сонуургалды оттуруп турар. Ол дээрге-ле сураглыг чогаалчывыс Черлиг-оол Чашкынмаевичинин дылы билдингир болгаш бодууну-биле номчукчу кижиге уран-чечен, мерген коргускен дылының херечизи деп санаар бис.
Литература В.Ф.Чертов. Е.М.Виноградова. Е.А.Яблоков. А.М. Антипова. Слово образ смысл. - Дрофа. Москва-2006. С.С.Сурун-оол. С.Б.Байыр-оол. Тыва чогаал. 8 класс.ТывНУЧ, Кызыл, 2005. Арын 125-167