Башлангыч сыйныфлар өчен таркатма материал
учебно-методический материал

           Гөлшаһидә Сәйдәш  Апас районы Чури – Бураш авылында туган. Бала чагы, яшьлеге авыр сугыш елларына туры килгән. Табиб белгечлегенә укып, Татарстанда, Мәскәүдә, Алманиядә эшли, бер үк вакытта сәхнә, җыр сәнгате белән кызыксына, шигърият белән мавыга. Ул үз әсәрләрендә кеше күңелендәге ихлас хисләргә дан җырлый, ил – дәүләт, халык, милләт язмышы өчен борчыла.

Фонетика   

          1.   Сузык авазлар астына бер сызык, тартык авазлар астына ике сызык сызыгыз.

                         Яз шатлыгы, шаулап боз агулар,

                         Урманнарга кошлар кайтулар,

                         Басуларда тургай сайраулары,

                         Алсуланып таңнар атулар...

                         Мул игенне җиргә иңдерүләр,

                         Рәхәтләнеп яткан басулар!

                                                ( “ Яз шатлыгы” )

          2.   Шигырьдән башта сузыкка башланган сүзләрне, аннан тартыкка башланганнарын күчереп языгыз.

                      Укытучы – иң изге җан җирдә,

                      Нечкә күңел, батыр йөрәкләр.

                      Кешеләрнең кыен чакларында

                      Алар була иң нык терәкләр.

                      Укытучы сүзе – изге сүз ул,

                      Һәрбер сүзе – бала язмышы.

                      Хаклы әйтсә - бәхет бүләк итә,

                      Хата әйтсә - гомер ялгышы.

                                               ( “Укытучылар”) 

   3.    Калын сузык авазлар астына бер сызык, нечкә сузык  авазлар астына ике сызык сызыгыз.

                 Туганмын мин салкын кыш көнендә.

                 Зәмһәрир бер февраль аенда.

                 Тау – тау карлар өелгән чак булган,

                 Ап – ак бәсләр булган каенда...

                 Февраль җиле музыкасын сыза,

                 Сәйдәш көе керә күңелгә.

                 Каян килеп моңлы булдым икән,

                 Якын туганы да түгел лә?..

                                           (“ Үзем хакында” )

        4.   Яңгырау тартыкка бер сызык, саңгырау тартыкка ике сызык сыз.

                 Әбиләрем чиккән каю читек,

                 Камзул – кәләпүшләр теккәннәр.

                 Матур тормыш анда гөрләп торган,

                 Тату, бердәм гомер иткәннәр.

                 Ничә гасыр инде бу җирләрдә

                 Шаулап агып ята Чулман – су.

                 Данлы чорлар тарихларда калган,

                 Шуңа гына бераз ямансу...

                                          (“ Яр Чаллыга”)

М  О Р  Ф  О  Л  О  Г  И  Я

И С Е М

           5.      Ялгызлык исемнәрне генә язып ал.

                                    Уйланырга уйлар бардыр әле,

                                       Якты дөнья түгел мәңгелек.

                                       Сәйдәш киткән, Таҗи Гыйззәт киткән,

                                       Тукай киткән әле иң элек...

                                       Алиш, Җәлиле киткән татарларның,

                                       Полякларның - Анна Германы.

                                       Высоцкий аннан китеп барган, -

                                       Кемнең явыз,хәтәр фәрманы?..

                                       Игорь Тальков, Виктор Цойлар киткән,

                                        Уйланырга тиеш кешелек...

                                                                                              ( " Уйлану" )

                   6.    Күплек санда бирелгән исемнәрнең асларына сыз.

                                        Тынып калган урман аланнары,

                                        Гөмбәчеләр йөрми аланда.

                                        Яфракларын койган каеннар да,

                                        Яп – ялангач калган балан да.                                                            

                                        Канатлары сынган кош шикелле,

                                         Минем гомер узды заяга.

                                         Кимемәсме, диеп, сагышларым,

                                         Җырлар җырлыйм чыгып далага.

                                                                             ( "Теләк " )

Ф И Г Ы Л Ь

                   7.      Фигыльләрне тап, заманын билгелә.

                                              Минем өчен генә үсәләр

                                               Бу аккошлар якты дөньяда.

                                               Минем өчен генә кочалар

                                               Чишмә кебек чиста күк йөзен.

                                                Минем өчен генә очалар...

                                                Матур мәрҗән төсле тезелеп,

                                                Каңгылдашып язын кайталар.

                                               Тик явызлар шушы матурлыкка

                                                Үлем ядрәләре аталар...

                                                                           (  " Аккошлар "  ) 

                8.     Сыйфат фигыльне тап.

                    Канатлары сынган кош шикелле,

                        Минем гомер узды заяга.

                        Кимемәсме, диеп, сагышларым,

                        Җырлар җырлыйм чыгып далага.

                                                                 ( “Теләк”)

9.  Хәзерге заман хикәя фигыльне тап.

              Авылыбызның  өч лачыны кебек,

                            Өч абыйны бигрәк  хәтерлим.

                            Абыйлардан калган һәр сурәтне

                           Алтыннардан бигрәк кадерлим.

                                                                      (“Балачак хатирәләре “)

             10.     Хәзерге заман хикәя фигыльне тап.

                                         Йөрәкләрдә уяна нечкә хисләр,

                                         Су буенда уйный балалар.

                                         Эшкә барган өлкәннәргә алар

                                         Якын итеп карап калалар.

                                                                   (“Яз шатлыгы”)

                 11.     Үткән  заман хикәя фигыльне тап.

                                  Борынгыдан халкым хезмәт сөйгән,

                                  Иген иккән, терлек үрчеткән.

                                  Көчле  куллар корыч, чуен койган,

                                   Җитез куллар читекләр чиккән.

                                                          (“Сөекле халкыма”)

С Ы Й Ф А Т

                     12.       Сыйфатны  табыгыз

                                    Хәтеремдә һаман бала чагым,

                                    Сары бөдрә чәчле кыз чагым.

                                    Яшел чирәмнәрдә әнкәй бәгырь

                                    Тәпи йөртте сөйгән кызчыгын...

                                                        (“Балачак хатирәләре “)

                    13.   Сыйфатны  табыгыз, морфологик анализ ясагыз.

                                Озын кара чәчләр, кара кашлар,

                                Коңгырт күзләр нурлы яналар!

                                “Сөбханалла, күз тимәсен”,- диеп,

                                Үтә иде башка аналар.

                                                        (“Балачак хатирәләре “)

С  И  Н  Т  А  К  С  И  С

      14.      Күчереп яз, тиңдәш  кисәкләрне билгелә.

Гөлшаһидә Сәйдәшева тумышы белән Татарстанның Апас районы Чури – Бураш авылыннан. Һәр авыл баласы кебек, Шаһидә апа да  табигать кочагында  - җир җиләге, балан, гөлбадран, әче какы ашап, печән чабып, елгада чабак – бәртәс балыклары тотып үскән. Зөя суы, Зөя табигате иң авыр чакларда үзенең яме белән дә, ризыгы белән дә татар авылларының гомерен саклап калган.

                                           ( “ Халкыбызның энҗе бөртеге” )

           15.    Күчереп яз, тиңдәш кисәкләрне билгелә.

                                       Еллар узган саен килә торды

                                Ярым ачлык, сагыш, кайгысы.

                                Юлдаш булды миңа җыр, эш, уку,

                                Тез чүкмәде күңлем авырлыкка,

                                 Инде хәзер килеп таймасын!..

            16.    Күчереп яз, тиңдәш кисәкләрне билгелә.

                               Кичергәннәр сугыш гарасатын,

                               Ачлык, авыруны җиңгәннәр.

                               Заводларда көне – төне эшләп,

                                Окоп казып, җиргә иңгәннәр...

                                                            (“Яшь буынга амәнәтем”)

         17.  Күчереп яз, тиңдәш кисәкләрне билгелә.

                Үзбәк, таҗик, азәрбайҗан,

                Әрмән, грузин, латыш дусар!

                Кырын карамыйк русларга.

                Бертуганнар кебек якын күрик,

                Караган күк карыйк дусларга!

                            (“Башка милләттәге дусларга”)