Кичәлин төр: «Цәәһин йослл»
план-конспект урока

Кичәлин төр: «Цәәһин йослл»

Кичәлин күсл: Цәәһин авьяс сәәнәр тодлж авлһн.

Кичәлин йовуд

1. Мендлһн.

Келлһнә дамшлт.

- Ямаран бәәнәт? (гем уга бәәнәв, сән бәәнәв, йир сән бәәнәв).

- Нууц эс болхла, та кедүтәвт? (ямаран нууц бәәнә би арвн  хойртав).

- Кедүдгч класст сурчанат? Би нәәмдгч класст сурчанав)

2. Эндр мадн « цәәһин йослл» гидг төрәр күүндхмн. Хальмгудт цәәһин тускар, хотын тускар тиим үлгүрмуд бәәнә.(самбрт үлгүрмуд бичәтә бәәнә)

а) Өрүн цәәлә орж ирсн күүг « сән күн санаһар» эс гиж « сән күүнә амн тоста» гиж келдмн. (« Хороший человек всегда попадает на сытную пищу»  или  «Хорошему человеку всегда везет т.е. он попал на свежий чай).

б) Өрүн цәәлә харһад ирсн күн «сансн санан куцх» гиһәд йорлад, бас байрлдг бәәсмн. Тегәд үүнә тускар иим үлгүр бәәнә. «Өрүн цә ууһад һархла, керг күцх (Если с утра выпьешь чай, дела исполняются)

в) « Хотын сәәг күүнд өг, хувцна сәәг эврән өмс» ( Самой вкусной пищей угости гостя,самую красивую одежду надень сам) эта пословица характеризует особенности калмыцкого гостеприимства:появление гостя в доме – праздник!

г) « Цә шингн болвчн цавин дееж» («Чай хоть и жидок, с него начинается трапеза»)

3.  Цәәһин йосллд эрк биш күцәдг дурм  иим:

а)  1-гч сурһульч – Хар ус хәәснд буслгхш.Тер төләд усндан хагсу цәәһән эртәснь, усн буслн гижәх кемд тәвчкнә, зәрм һазрт эртәснь давсинь тәвчкнә.Цәәг самрхларн, кехләрн мел зөв эргүлж кенә, тернь хамг сансн санан, кесн керг йовудта болтха гижәх йор болжана. Цә чансн саамд терүг цальгрулж, деврҗ, асхҗ болшго.

б)  2-гч сурһульч – орүн цәәһәс дееҗ эрк биш орггднә, өдрин кемд чансн цәәһин дееҗ цәәһәр өдр боһгн  олн деедстән һазр усна сәкүсдтән, заян-чур. Аав ээҗиннь сәкүснд нерәдҗ, тәклин ааһд цәәһин дееҗ бәрнә. Ур- үнрнь һартл аагта цә бурхдын ширә деер , деед бийд, бурхдын өмн зогсна.

в)  3-гч сурһульч– Күүнд цә өгхләрн, ааһиг хойр һарарн бәрж эс гиж барун һарарн цәәтә сав бәрҗ, зүн һарарн барун тоха дөңгҗ ааһан чееҗ тустан бәрҗ өгдмн. Йослл седклән медүлҗәх темдг.

г)   4-гч сурһульч – Ааһин ам чавчж бәрж зөв уга. Хумха хурһан ааһдан орулҗ өгсн цәәг зәрм күн уух биш һартан авхш. Ааһ бәрхлә му йор , шүтжәх нар эс    күнлджәх темдг, өрк-бүлин бүүр болҗах герин  суур эвджәх йовдл гиж мана өвкнр тоолдг бәәж. Эн заңһшалыг өдгә цагин хальмгуд бас бәрҗ йовна.

д) 5-гч сурһульч – Ааһд цә дегд дүүргҗ эс  гиж дегд дундар кедмн биш. Мелмлзүлҗ кесн цә цальград йовхла, ик эвго юмн, ааһин йорал, бултулҗ кесн цә бас чинр  уга.

е)  6-гч сурһульч– Буслҗасн цә бас күүнд кеҗ өгдго. Агинь һарһад, кандинь  орулад, үсн- тосинь  шиңһәһәд, затин үнринь каңклулад, кесг дәкҗ самрсна хөөн кеҗ өгдг.

ж)  Цә ууҗасн күн йорәлән тәвәд цә эдлхлә, тоомсрта болдг. Хоосн ааһан көмрҗ тәвдмн биш. Ааһ түрглңг тәвхлә  му йор, « дәкж эн герт орҗ ааһин ам зуухшв» гижәх, хар уха медүлжәх юмнла әдл тоолддг-  -7 –гч сурһульч

Йорял-

Ця шингн болвчн цавын дееҗ гидг

Не, оньдин дөрвн цагт

Цә-чигән элвг-делвг болж

Цә өгчәх тадн болвчн

Эдлх- уухтн дала-нала болҗ

 Элвг- делвг болж дүүрч деврҗ

 Өглгнә эзн болж

Олыг орулҗ, олыг һаһҗ

Ах- дүүгһән тевҗ, кезәд чигн

Аагта цәәһән бәрүлҗ

Улан зандн цәәһән  ууҗ

Уста нүдәрн үзлцҗ

Оньдин дөрвн цагт

Орчлңгин кишг- олзәд багтҗ

Амулңг эдлҗ йовхитн

Зункван гегән

Теңгрин олн бурхд оршәх болтха!

Хотын цуг дееҗнь-

Хальмг  цә – ээҗнь.

Болв цәәһин хаҗуд

Боорцг дутаҗ болдви?

Сурһульч  -«Боорцг» гидг шүлг умшчана.

4. Самбрт  үгмүд бичәтә бәәнә, үгмудиг орчултн.(үсн, тосн, зать, давсн, усн, байр,гиич, самрна, зөв эргүләд. Улан зандн, агта, дееҗ, хумха хурһн,хәәсн, хальмг цә).

Эн үгмүдиг бәәлһнә нернәс чинрлгч нернд тогтатн.

Усн-

Тосн-

Зать-

Давсн-

Байр-

5. Кичәлин ашнь. Карточксар көдлһн.Сурврмудт хәрү өгтн.

1) Хальмг цәәд ю тәвнә? – Хальмг цәәд үс, тос, давс, зать, цә тәвнә.

2) Хальмгуд кедү дәкҗ цә самрна? – Хальмгуд йирн йисн дәкж цә самрна.

3) Түрүн аагта цә юунд тәвнә? – Түрүн аагта цә дееҗд тәвнә.

4) Аагта цәәг яһҗ бәрҗ өгнә? – Аагта цәәг хойр һарарн бәрж өгнә.

 5) Цә уусн күн ю келх зөвтә? – Цә уусн күн  йорәл келх зөвтә.

6. «Хальмг цә» гидг ду дуулҗана.

7. Темдг тәвлһн.

8. Герин даалһвр.-үгмүд сәәнәр чеежәр дасх.

                           - Цяяһин авьясмудын тускар  сәәнәр медх.