М.Дуюнгар "Хлеб"
план-конспект урока (6 класс)

Тема: Михаил Дуюнгар «Хлеб» чечен чугаа

Сорулгазы:

1. Чогаалды номчуп таныжар. Чогаалчы дугайын билип алыр.
2. Чогаалда кол овур-хевирлерниң сайгарылгазы, мергежил, күш-ажыл дугайында бодалдар
3. Чогаалда маадырларның дузазы-биле мѳзу-шынар кижизидилгезин чорудар.

Дерилгези: презентация

Планы

1. Орг кезээ. Мендилежири
2. Чогаалдың темазын тодарадыр чуруктар-биле ажыл. Теманы тодарадыры
3. Кичээлдиң сорулгазы. (ѳѳреникчилерниң кичээлде салган сорулгазы, )
4. Михаил Дуюнгар дугайында таныштырылга.
5. Онаалга хыналдазы.
6. Самбырада аскан чогаалдың кезектерин номдан тывар.
7. Чогаалдың кол бодалы
8. Словарь-биле ажыл
9. Физминутка
10. Овур-хевирлер сайгарылгазы
11. Кижизидилгелиг киирилде
12. Хлеб дугайында кино.
13. Хлеб дугайында чүнү билир мен? (ѳѳренкичилерниң чугаазы)
14. Түңнел: а) кичэлде долдурган карточка-арынны түңнеп чугаалажыр

                             Б) притча

                             В) демдектер

      15) Онаалга.

Кичээлдиң чорудуу.

1. Организастыг кезек.   Уруглар-биле мендилежири.

Кичээлдиве коӊга эткен

Кичээливис эгелээли.

Шупту деңге туруп келгеш,

Аравыста мендилежиил!

Хулумзуруг арнывыстан читпес болзун!

Хунден-хунче өөрүшкү чайнап турзун!

Башкы: Экии, уруглар. Олуруңар. Кичээливис эгелээли.

2)        Чогаалдың темазын тодарадыр чуруктар-биле ажыл. Теманы тодарадыры

Слайдылар-биле ажыл. Башкы слайдыларда чуруктарның ниити чүүлүн тыптырар.

Ынчангаш бѳгүн кичээливис база литература делегейинче кирип, кончуг солун чогаал –биле таныжар бис, ону сайгарып чугаалажыр бис.

3).Кичээлдиң сорулгазы. (ѳѳреникчилерниң кичээлде салган сорулгазы, )

Ынчаарга кичээл үезинде кылыр ажылыңар-биле таныштырыптайн, уруглар.

4. Михаил Дуюнгар дугайында таныштырылга. (Уруглар ол үеде саазыннарынга демдеглеп алыр)

Михаил Дуюнгар – 1952 чылдың апрель 2-де Барыын-Хемчик кожууннуң Ак деп черге тѳрүттүнген.  Ол фельдшер эмчи болуп ажылдап чораан. Журналист, «Тываның аныяктары» солунга ажылдап, Тыва Республиканың президентизиниң сүмелекчизи болуп ажылдап чораан. Ол «Харда чечектер» деп шүлүктер чыындызының автору, «Бѳрү дүнү»  деп чечен чугаалар болгаш оон-даа ѳске номнарның  автору.1994 чылдан тура Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. 1996 чылдың июнь 21-де мѳчээн.

5)        Онаалга хыналдазы.

Силерге мен бажыңга кандыг онаалга берип кааш турган ийик мен? (Чогаалды номчуп эккээр)

Ам ону хынаптаалыңар.

6)        Самбырада аскан чогаалдың кезектерин номдан тывар.    

Чогаалдың кезектери:

1. Байырны ачазы бодунуң кады тѳрээн оол дуңмазының бажыңынга тургузуп кааны
2. Ачазының чагыы
3. Хүндүткелдиг чем
4. Эртежик чемненир дээш келгени
5. Ѳлчеймаа угбай
6. Чаагай чыт
7. Ойлук чок бодалдар
8. Суму даргазының чугаазы
9. Байырның буруузун билингени

Түңнели: чогаалды утказын шын тодарадыптары

7)        Чогаалдың кол бодалы

Чогаалдың кол бодалы силер чүү деп бодаар силер, уруглар?

(Уругларның харыызы. Хлебти кажан-даа үй-балай тѳтчеглеп болбас деп бодалга эккээр)

8)        Словарь-биле ажыл

Кѳк хырын ѳйүнде ажы-тѳл – ам-даа чаш бичии уруглар

Чыккылама соок – соок кончуг күштели берген үе

Сомалап туткан печка – хевирлеп туткан

Дылы агарып калган – чугаалаар сѳстер тыппайн барган

9)        Физминутка

- Уруглар, кичээливисте ажылдап, дыңнап, сонуургап олургаш шылай берген боор силер. Ынчангаш туруп, сула-шимчээшкиннерден кыла кааптаалыңар. (Уруглар слайдыда бижиттинген шүлүктү номчувушаан, шимчээшкиннерни башкы-биле деңге кылыр.

10)        Овур-хевирлер сайгарылгазы

Кандыг-даа чогаалдарны номчуп турувуста кымнар бар боор ийик? (Маадырлар)

Бо чечен чугааның кол маадыры кымыл?

Ѳѳреникчи Байыр – ийиги класстың ѳѳреникчизи, эрес-шоваа, аваангыр оол. Сагыш-човаачал. Чүге дизе акызы сугга чип турар хлевин база аппарып бериксээн.

Ѳлчеймаа угбай – повар, кезээде омак-хѳглүг каттырган-иттирген чоруур, Кээргээчел, чүге дизе дыка эрте Байырны чортуптарга сагыш човап хыйланыксап турар.

Быжырыкчы – хыйланыычал, доңгун, арай каржы.

Суму даргазы – шириин дарга, ынчалза-даа Байыр шынын чугаалаарга ооң частырыын хүлээп ап, Байырның буруузун хүлээп алган.

Акызы – ачазының эр дуңмазы,

Билзек-кыс башкы

11)        Кижизидилгелиг киирилде. Бо овур-хевирлерни сайгарып турувуста, быжырыкчының овур-хевирин чүге каржы кылдыр кѳргүскен деп бодаар силер? (бодалын айтырар) Кол-ла чүүл ол үе кончуг дайын соонда чединмес, куруг үе турган. Ынчангаш ол хлебти камнап, эвээш биче-даа болза ону үнелеп, чонга чедиштирип чоруур кижи. Ам Хлеб дайын үезинде кандыг турганын бичи кѳрүптээлиңер

1.  «Тывынгырлар» деп кроссворд-биле ажыл (тест кылып турар өөреникчилерден аӊгыда шупту өөреникчилерге кроссвордту тыптырар боорда, айтырыгларын ийи одуругдан эки номчуур уругларны тургускаш номчуттурар).

Доора дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ даай-авазыныӊ ады кым ийик? (Билзек-кыс) 2. Суму даргазыныӊ адын тывыӊар! (Төмүр) 3. Байырныӊ өөрүнүӊ аразындан эӊ кыжырымак оол кымыл? (Кудус-оол) 4. Кол маадырныӊ ачазыныӊ ады? (Дойнур) 

Узун дургаар айтырыглар: 1. Байырныӊ авазыныӊ ады? (Өшкү-Саар) 2. Чогаалда шириин шырайлыг угбайныӊ адын сактыӊар! (Быжырыкчы) 3. Чогаалда аскак буттуг акыйныӊ ады? (Түлүш) 4. «… дайын хоозуралындан уштунуп, элээн хөнүй суг бээр болза, бо хлевивис моон-даа элбек, амданныг апаар…» деп кымныӊ чугаалаан сөстери-дир? (Ирей) 5. Байырга ак даш чигирлер тутсуп берип турган угбайныӊ ады кым ийик?(Өлчеймаа)

3. Хлебке хамаарыштыр синквейн тургузар.

Чүве ады (1) – Хлеб

Демдек аттары (2) – чаагай, амданныг

Кылыг сөзү (3) – үлей кезер, хумагалаар, хүндүлээр

Домак (4 сөстүг) – кедергей-ле сонуургап, камнап чиир

Чүве ады (синоними) – чем

5. Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

12)        Хлеб дугайында кино.

Видеофильмни кѳргеш силер чүнү билип алдыңар?

13)        Хлеб дугайында чүнү билир мен? (ѳѳреникчилерниң чугаазы)

14)        Түңнел: а) кичэлде долдурган карточка-арынны түңнеп чугаалажыр. Кичээлден чүнү билип алганы түңнээр

                             Б) притча.

                             Мерген угаанныг билиглиг кижи орукка кылаштап чорааш үш кижиге таваржы берген. Олар кончуг изиг хүн адаанда тудуг кылыры-биле даштар чүдүрүп алган чораан. Мерген угаанныг кижи  оларның кижи бүрүзүнге айтырыг салган. Бир дугаарындан «Сен бѳгүн хүнзедир чүнү кылдың?-деп айтырган. Оозу: «Мен хүнзедир бо хинчектиг даштарны сѳѳртүп хүнзедим» - дээн. Ийи дугаар кижи : «Мен ажылымны ак сеткилдиим-биле кылдым» дээн. Үш дугаар кижи ѳѳрүшкүлүү-биле: «Мен тудуг кылырынга үлүг-хүүмну киирип турдум» деп харыылаан.

 В) демдектер. Кичээлде эки харыылаан уругларга демдектер салыр.

      15) Онаалга. Чогаадыг 1)«Күш-ажыл кижини каастаар»

2) «Мен Байыр болган болзумза…»