Эссе "Мээӊ методиктиг тывыштарым"
материал

Мээӊ  методиктиг  тывыштарым

 Мээӊ ажылымныӊ кол сорулгазы: тыва чонувустуӊ эрте-бурунгу үеден бээр хумагалап арттырып каан арыг, чараш тыва дылывысты келир үениӊ салгалдарынга чедингир, билдингир, тодаргай, ханы шинчилээшкинниг кылдыр ѳѳредири база  тѳрээн дылывыска чугаа арыг болуру.Тѳрээн  дылывысты школага ханы ѳѳредип, камгалап арттырып сайзырадыры - бистиӊ келир үевис. Бистин ажы-төлүвүске тыва чечен чогаал,  тыва дыл херек, ажыктыг. Тыва дыл күрүневистиӊ эртинези-ле болгай.

Мен тыва дыл болгаш чогаал башкызы мен, мээң эртемим өөреникчилерниң медерел- билиин билип алырынга, мөзү-шынар талазы-биле бүдүштүг кижини кижизедиринге харыысалгалыг. Чуртталганың үнелиг, чараш чүүлдерин билип алырынга, өөреникчилеримни өөредири менээ эн-не кол чуул болур. Дыл башкызы кижи болганымда, уругларны долгандыр турар делегейниң чаражын үнелеп билиринге, бодалдарын  шын ажыдарынга чаңчыктырып турар мен.

Ажылымда кол угланыышкын шинчилел ажылдарын кылыры, немелде литературадан чаа-чаа медээлерни дилээри.  Оөреникчилеримге боттарының төрээн чуртунга, чонунуң культуразынга, дылынга болгаш чанчылдарынга ынак болурун күзээр мен.

Бөгунде,  амгы сайзыраңгай үеде чогаадыкчы чорукту уругларга оттурар дээш кызыдып чоруур мен. Кижи бүрүзүнүң салым-чаяаны аңгы-аңгы. Оларны шын илередип, чогуур үезинде тодарадып, ажыдары - башкы кижиниң хүлээлгелери. Ынчангаш бодумнуң кичээлдеримде болгаш класстан дашкаар ажылдарда өөреникчилеримни чогаадыкчы чүүлдер кылырынче углаарын кызыдар  мен.

Өөреникчилерни шинчилел ажылдары чорудар арга-мергежилге өөредип алырга, чогаадыкчы салым-чаяаны сайзыраар. Тыва дыл,чогаал эртемин шинчилел ажылдары-биле холбааргна,өөреникчилерниң билии делгемчиир болгаш практика кырында ажыглап билир болур,уругларныӊ угаан-бодалы сайзыраар, чогаадыкчы салым-чаяанныг, чараш чүүлдү эскерип, чарашсынар болур база өөреникчи бот-тускайлаң чаа чүүлдү, билигни чедип алыр болгаш практика кырында ажыглап билир болурун билдим.

Школага эртем-шинчилел ажылы - өөреникчи бүрүзүнүӊ кылыптар ажылы эвес дээрзин билир бис. Аӊаа быжыг билиг, сайзыраӊгай угаан, шыдамык тура-сорук,сонуургал, шинчилеп турар чүүлүнүӊ үнезин тодарадып билир, шиитпирлиг, чогаадыкчы шынар уруглардан кол негеттинер.Бо шынарларны өөреникчиге өөредилге-кижизидилге болгаш шинчилел ажылдарыныӊ дургузунда башкы хевирлээр хүлээлгелиг.Уругларны эртем-шинчилел ажылынга киириштирерде бот-сонуургалын, угаан-билиинин деӊнелин, бот-идекпейлиин,, бот-киржилгезин, чүткүлүн барымдаалап тургаш, эң-не ылгалып турар салым-чаяанныгларны чогаадыкчы хевирлерниӊ онаалгаларын берип тургаш, шилип алыр.

Уругларны болдунар-ла шаа-биле школа, кожуун, республика чергелиг эртем-шинчилел конференцияларынга киириштирер болза, оларныӊ дуржулгазы делгемчиир, келир үеде амыдыралга тургустунуп келген нарын айтырыгларны шиитпирлээринге бот-башкарлып билир, төлептиг амыдыралды тургузуп шыдаптар башкарыкчы кижи болуп кижизиттинери магатчок.

Школага эртем-шинчилел ажылы - өөреникчи бүрүзүнүӊ кылыптар ажылы эвес дээрзин билир бис. Аӊаа быжыг билиг, сайзыраӊгай угаан, шыдамык тура-сорук,сонуургал, шинчилеп турар чүүлүнүӊ үнезин тодарадып билир, шиитпирлиг, чогаадыкчы шынар уруглардан кол негеттинер.Бо шынарларны өөреникчиге өөредилге-кижизидилге болгаш шинчилел ажылдарыныӊ дургузунда башкы хевирлээр хүлээлгелиг.Уругларны эртем-шинчилел ажылынга киириштирерде бот-сонуургалын, угаан-билиинин деӊнелин, бот-идекпейлиин,, бот-киржилгезин, чүткүлүн барымдаалап тургаш, эң-не ылгалып турар салым-чаяанныгларны чогаадыкчы хевирлерниӊ онаалгаларын берип тургаш, шилип алыр.

Уругларны болдунар-ла шаа-биле школа, кожуун, республика чергелиг эртем-шинчилел конференцияларынга киириштирер болза, оларныӊ дуржулгазы делгемчиир, келир үеде амыдыралга тургустунуп келген нарын айтырыгларны шиитпирлээринге бот-башкарлып билир, төлептиг амыдыралды тургузуп шыдаптар башкарыкчы кижи болуп кижизиттинерин бодумнун дуржулгамдан эскерген мен.

  Башкы кижиниӊ күш-ажылыныӊ берге, нарын чүүлү өөреникчи бүрүзүнче шын орукту изеп, ооӊ чаяаттынган онзагайын эскерип сайзырадыры болур.

   Башкы эртем-билигниӊ чадазынче бедип үнеринче келир үениӊ ажылдакчызын болгаш эртемденин, эмчизи болгаш тудугжузун чедип үндүрүп турар. Башкы оларныӊ билиглериниӊ, сайзыралыныӊ, кижизидилгезиниӊ быжыг таваан салып, долгандыр турар делегейже көрүжүн, аажы-чаӊын хевирлеп, эртенги хүнче ажылдап, төрээн чуртунуӊ езулуг хамаатызын өөредип чоруур.

Федералдыг күрүнениң стандарттарынга хамаарышкан билиг бедидер курстарга үргүлчү  барып, чаа-чаа билиглерни ап, аңаа даянып, уруглар-биле ажылдаарының янзы-бүрү аргаларын ажылымга чаартылгаларны киирип, өөренип турар мен.  

Амгы бо сайзыраңгай үеде, кижилерниң аразында бот-бодунга хамаарылгалары болгаш ниитилел дүргени-биле өскерлип турар, ынчалза-даа башкы кижиниң ролю чүгле эртем-билиг-биле хандырып чоруур кижи кылдыр эвес, а чуртталганың эн-не кол айтырыгларынга харыылаарынга дузалыг дагдыныкчы кижи болуп, өскерилбейн артып калган.

Бистиӊ амыдыралывыс бажыӊ болгаш школа. өөреникчилер-биле ажылымны- улуг аас-кежик деп бодаар мен. Ажылдап келген чылдарымда чүү-даа турган: чедиишкиннер, өөрүшкү, муӊгарал… Башкы болганымны чуртталгамныӊ шын оруу деп санап чоруур мен.