Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре
методическая разработка

Тема: Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре \Знаки препинания в предложениях с однородными членами

Укыгыз, уйлагыз һәм әйтегез\прочитайте, подумайте и скажите: из предложений какого столбика можно получить более полную информацию?\ Кайсы яктагы җөмләләрдән тулырак мәгълүмәт алырга мөмкин?

(Тиңдәш кисәкләрнең әһәмиятен аңлау өчен)

Тиңдәш кисәкләр - однородные члены предложения  

Однородные члены предложения   – это члены предложения, которые отвечают на один и тот же вопрос, являются одним и тем же членом предложения, выражены одной и той же частью речи, относятся к одному и тому же члену предложения, произносятся с перечислительной интонацией.

Однородными могут быть как главные, так и второстепенные члены предложения.

Кагыйдә\правило

Җөмләдә бер үк сүзгә (җөмлә кисәгенә) караган һәм бер үк сорауга җавап булган кисәкләр  тиңдәш кисәкләр дип атала.(однородные члены предложения )  

Мисал\ пример: Яланнар, басулар, болыннар, таулар һәм урманнар көчле яңгыр рәхәтенә чумдылар

Кеше кешегә - дус, иптәш һәм туган.  Бөдрә ак каеннар, купшы юкәләр тирә-юньгә ямь биреп торалар. 

Җәйге каникул вакытында алар ямь-яшел болыннарда, ямьле су буйларында, җиләкле урман аланнарында ял иттеләр. 

Җөмләдә иярчен кисәкләр, бер үк ияне яки бер үк хәбәрне ачыклап, бер сорауга җавап булып килә.  Андый иярчен кисәкләр тиңдәш иярчен кисәкләр дип атала.  

Мисал\пример: “Халык зур ул, моңлы ул, көчле ул”

(Г.Тукай)

Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре \Знаки препинания в предложениях с однородными членами

1) Санау интонациясе ярдәмендә бәйләнеп килгән тиңдәш кисәкләр арасына өтер куела\ Если однородные члены предложения связаны интонацией перечисления, ставится запятая.

Мисал\пример. Уйналмаган уен, сөйләнмәгән сүз, җырланмаган җыр калмады.

Мәсәлән\Например: Өстәлдә китаплар, дәфтәрләр, карталар ята иде. (На столе лежали книги, тетради, карты.)

2) Каршы куючы (ә, әмма, ләкин)\Если однородные члены предложения соединены противительными  союзами   яки кабатланып килгән җыючы (да...да, тә..тә) \Если однородные члены предложения соединены повторяющимися соединительными союзами

 һәм бүлүче теркәгечләр (ни..ни, яки, яисә) \Если однородные члены предложения соединены разделительными  союзами белән бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына өтер куела\ ставится запятая .

• Һәм теркәгече алдыннан өтер куелмый\перед союзом Һәм запятая не ставится.

Мисал\пример: Өй эченә күз салмакчы булды, тик бер нәрсә дә күрә алмады. (М.Х.) Илсөяр әледән-әле әнисе янына килде, аңа алмасын да, өреген дә, виноградын да авыз иттерде. (Ф.С.) Әллә гарьләнүдән, әллә башка сәбәптән ташып чыккан күз яшьләрен күрсәтмәскә тели бугай ул.

3)Кискен каршы кую интонациясе ярдәмендә бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына сызык куела\ при резком противопоставлении ставится тире.

 Мисал\пример: Бабай йомырканы ватып караган – вата алмаган. 

Нәтиҗә\вывод: Тиңдәш кисәкләр үзара санау интонациясе, каршы куючы теркәгечләр белән килгәндә, җыючы һәм бүлүче теркәгечләр кабатланып килгәндә, алар янында өтер куела.

Мисал\пример Икмәк барлык ризыклардан өстен тора, (1) бик күп ризыклар икмәктән башлана, (2) икмәккә кайтып кала. (3)

Биремнәр\задания

1 нче күнегү. Тиңдәш кисәкләр өстәп язарга, җөмләләрне тәрҗемә итәргә\ предложения дополнить однородными членами,  перевести предложения

Кырда бодай,      ...     үсә.

Урманда усак,     ...     агачлары үсә.

Минем сары,     ...      шарларым бар.

Булат уңган,      ...     укучы.

2 нче күнегү. Күп нокталар урынына тиешле теркәгечләрне куеп, текстны күчереп языгыз, текстны тәрҗемә итегез\ переписать текст, вставив пропущенные союзы, перевести на татарский язык

Гөлҗимеш – чәчәкләр патшасы розаның кардәше. Аның исе   ...   чәнечкеләре розаныкына охшаган. Ә менә җимешләре татлы,  ...   сусыл түгел,   ...   С витаминына бик бай.  Шуңа күрә гөлҗимешне кырык авыруга дәва дип атыйлар.

Сүзлек:

Гөлҗимеш-шиповник

Кардәш- родич

Чәнечке- колючка, шипы (у некоторых растений)

Дәва- целебное средство, лекарство