Проект
проект

Хyтэлбэрилэгшэ:  Цырендулма Цыденова Оронгын дунда hургуулиин буряад хэлэ ба литературын багша

Дyyргэгшэ: Дамдин Ринчинов 11 классай hурагша

Хэтэ мγнхэ руу алхам

Оролто yгэ

Дайн…Энэ богонихон γгэ соо хэды ехэ зоболон хашалан багтанаб, хэды мянгаад  зон хахасааб, γншэрѳѳб, γхѳѳб?

Жэл  ошохо бYри дайнай хатуу жэлнYYдэй сууряанууд арад зоной зYрхэ сэдьхэлые доhолгоhоор лэ. Саг ябажал байна, теэд хэзээдэшье дайнай шэрYYн жэлнYYд ба эсэгэ ороноо баатарлигаар хамгаалагшад мартагдахагYй. ХYн бYхэн, ямаршье яhатанай байг, Илалтын Yдэрые дYтэлYYлхэ эгжэ хэды ехэ хYсэ шадал, зориг, этигэл, найдал оруулалсажа, тэрэ дабашагYй хYшэр жэлнYYдые  гаталhаниинь юугээршье сэгнэшэгYй ха юм даа.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн болон Афганистанда болоhон дайн…Эдэ хоёр дайе  сасуулжа Yзэхѳѳр бэшэ ааб даа. Гэбэшье, ямаршье дайнда Yхэл зоболон болодог, шуhан адхардаг. Манай хYбYYд  Эхэ оронойнгоо урда уялгаяа дYYргээ гэжэ хѳѳрэлдэнэбди. Тэдэниие дайнда эльгээhэн хYнYYд мYн лэ Эхэ оронойнгоо урда уялгаяа дYYргэнэбди гэжэ hанаа ёhотой. Эдир залуу хYбYYдэйнгээ хари газарта газар тэбэрин  унаhанда халагламаар лэ байна. Арми  тухай хѳѳрэлдэхэдѳѳ, тэрэниие заатагYй арад зонтой нягтаар холбодогбди. Теэд бYхы ушарнуудта иимэ байдаггYй  гэжэ мYнѳѳ хэлээ hамнай, дээрэ бэшэ гY? Арад зон солдадуудые хари газарта тулалдахыень эльгэгээгYй!

Солдадуудай эхэнYYд хэды олон hYнинYYдые Yргэhэ нойргYйгѳѳр Yнгэргѳѳб! ХYбYYнтнай  бэшэнэ гY гэhэн асуудалда тэдэнэр толгойгоо гунхуулан, тодо  харюу YгэнэгYй. Сэрэгшэд – афганецYYд  Yхэл гээшэ юун бэ гэжэ hайн мэдэхэ болонхой.  hомоной эшхэрээн соогуур, снарядуудай тэhэрээн соогуур hэтэ гаража, амиды мэндэ бусаhан, эрэлхэг  зориг, габьяа гэжэ тэдэнэр hайн ойлгохо болонхой. Афган сэрэгшэд эдир залуу Yетэндэ ехэ юумэ хѳѳрэжэ шадаха гэжэ  hанагдана.

Февралиин 15-да  26 жэлэй саада тээ эгээл аймшагтай, аюултай, удаан Yргэлжэhэн  (9 жэл 1 hара 19 Yдэр соо болоhон) Афганистан дайн дууhаба.1989 оной февралиин 15-да hYYлшын советскэ сэрэгэй частьнууд  Амударья гол дээгYYр  табиhан хYYргэ Yнгэрбэ.            

Гол хуби

Афганистан дайн соогуур манай Буряад оронhоо 2400 хYн Yнгэрбэ; тэдэнhээ мянгаhаа YлYY дайшалхы Yйлэ соогуур хабаадалсаа , 219 хYн шархатаhан байна, 36 хYн инвалид болонхой гэжэ хэлэгдэнэ. 1982 ондо 1948 советскэ сэрэгэй хYбYYд  наhа бараа, тэдэнэй дунда манай Буряад оронhоо - Генннадий Дружинин, Батожаб  Батуев, Виктор Капустин болонод.

320hоо YлYY хYн орден, медальнуудаар шагнагданхай.

МYнѳѳдэр республика соомнай 627 ”афган” сэрэгшэд ажаhууна. Тэдэнэй дунда 25 инвалид, наhа бараhан хYнYYдэй 16 гэр бYлэ Yлѳѳ. Эб найрамдал соо  бидэ афган дайнай 127 хYниие хYдѳѳлѳѳбди.

Афган сэрэгшэдэй дунда манай нютагай Улаан Одоной орденэй кавалер Батожап Бимбаевич Батуев.

Батожаб  Бимбаевичай эжы абань – Бимба Батуевич Батуев ба Долгоржап Нимаевна болоно. Бимба Батуевич, эсэгэнь, Янгаажан hууриин хYбYYн. Энэ хасагуудай сэлеэн ѳѳрынгѳѳ Янгаажан дасанаараа, баhал 12 Бандида  Хамбо-лама Д.-Д. Этигэловай ажал байдалаар тYYхэдэ оронхой.

Yльгэр тYYхын хѳѳѳгѳѳр, Янгаажан хасагудай отряд 1904 оной ород-япон дайн дээрэ ошохынгоо урдатай Этигэлэй Хамбо-ламын адиста хYртэhэн байна. Хасагууд ород-япон дайн соо хабаадажа, олон шархаталга абаа. Теэд нэгэшье хасагаа Yгы болгонгYй, булта гэртээ бусаhан байна.

1939 ондо Бимба Батуев сэрэгэй албанда мордобо. Албаяа зYYн зYгтэ хээ. 1941 оной декабрь hарада дивизиин состав соо Бимба Батуев зYYн зYгhѳѳ Москва хото руу эльгээгдэжэ,  hYYлдэнь зYYн Европоор Берлин хото болотор хYрэhэн байна. Берлин хотодо Бимба Батуев 1947 он болотор алба хээ. БYхы дайнай Yе соо жолоошоор ажаллаа, “катюшануудые” иишэ тиишэнь абаашадаг байhан. Олон дайшалхы медальнудаар шагнагданхай,  тэдэнэй дунда “Шэн зоригой тYлѳѳ” гэhэн медаляар.

8 жэл гэртээ Yгы байhан байна. ТYрэлхидынь наhа бараа гэжэ hанадаг байгаа. Теэд 1947 ондо  гэртээ бусажа ерэхэдэнь, эжынь Бимбаяа танингYй, тYрYYн  YYдэ нээжэ YгѳѳгYй, юундэб гэхэдэ, тэрэ Yеын саг ехэл hанаа зоборитой байгаа – хото соо “ Хара Миисгэй “ гэжэ банда ябадаг байгаа юм.

-Энэшни шинии Бимба  ха юм!-гэжэ  хашхарба хYршэ эхэнэрынь.

Дайнай hYYлдэ ба пенсидэ гаратараа фронтовик геологическа щэнжэлгын экспедици соо жолоошоноор ажаллаhан байна.

Долгоржап Нимаевна, Батожаб Батуевай эжы,  Сэлэнгын аймагай Ноёхон нютагай болоно. Энэ баhал хасагуудай нютаг. Долгоржап Нимаевна эжы эжы абынгаа 13 YхибYYдэй нэгэн.

Бимба Батуевич Долгоржап Нимаевна хоёр дYрбэн хYбYYды хYмYYжYYлээ.

Батожаб  эгээ аха хYбYYниинь болоно.

Батожап Батуев оройдоо гуша наhатайдаа хэтэ мYнхэ руу алхалаа. Хяhуур бэшэгэй мYрнYYд дээрэ – богони,  харин аад ялагар сахилгаанай дэрд гэлгэ шэнги наhан. 1952 оной мартын 23-да фронтовигой, хYдэлмэришэнэй Бимба Батуевай гэр бYлэдэ тYрYYшын YхибYYн  тYрѳѳ.  YхибYYгээ Батожаб гэжэ нэрлэбэ. Энэ хYбYYниинь бэрхэ, шуран, ухаансар байhан.  Эжы абадаа туhалдаг, hайнаар hурадаг хYбYYн байгаа юм. Батожаб угаа ехээр гол ушаралтай литература уншадаг hэн. Хэшээлэйнгээ hYYлдэ эжы абадаа гэртэхи ажалдань туhалдаг байгаа юм.

-Аха класснуудтаа Бато ехэл томоотой, нилээд hайн, журамтай хYбYYн байгаа юм, - гэжэ сугтаа  hургуулидаа нэгэ класста hураhан, мYнѳѳ республикын клиническэ больницын ахалагшын эмшэн орлогшо Людмила Сергеева хѳѳрэнэ. –  ХэшээлнYYдэй дундаhаа тYYхын хэшээлдэ угаа дуратай hэн. Уран гоёор шYлэг уншадаг байгаа юм. Yшѳѳшье барилдадаг. Тэмдэглээ hаа, илгаруулха зурлааниинь –  харюусалга, найдабари болоно. Ямаршье сагта абарха, туhалха. - hургуулиин hYYлдэ Оронгынгоо дунда hургуулида физикын кабинет соо жэл лаборантаар ажаллаа. Тиихэдэл сэрэгэй хYн болохо гэжэ хYсэлтэй  болоhон ха. 1970 ондо, булта шалгалтаа hайнаар тушаажа, Батожап Новосибирск хотын Дээдэ сэрэгэй-политическэ училищиин курсант болоо.

Теэд юундэ залуу хYбYYн офицер болохо гэжэ туршааб? Энэ асуудал дээрэ харюуниинь шуhан соонь байна хэбэртэй. Элинсэг эсэгэ, уг нагаса хоёрынь гYрэнэй хYнYYд байгаа юм. Тэдэн  Янгаажин, Ноехон нютагай хасагууд, манай Россин хилэ хамгаалаа. Зуун жэлэй сада тээ, Батожапай аба, Бимба Батуевич Батуев, Агууехэ дайн соо хабаадалсаа. Тушалдуулжа, энэ мYнѳѳ 3-дахи мянган жэлдэ Батожап Батуевай аха дYYнэрэйнь хYбYYд Батор Батожап хоёр Yнэхэн зоригой hургуули дYYргэжэ, нэрэ хYндэтэйгѳѳр ѳѳрынгѳѳ уялга  дYYргэбэ.

Дайн, ши юу хээбши!!!

Офицерэй гэр бγлэ.

Тала дайдата Буряад ороной YхибYYд – Оронго нютагай Батожаб  Батуев ба Тэгдын Зоя Цыцыкуева хоёр Новосибирск хотодо дайралдажа, нYхэсэбэ. Батожаб тиихэдэ Новосибирск хотын Дээдэ сэрэгэй- политическэ училищида hуража байгаа, харин Зоя – хэлхеэ холбооной институдтэ. Тэдэнэрые нютагай хYн танилсуулба. Тэрэ баhашье Зояда дуратай байгаа юм. Теэд Зоя даруу зантай, ѳѳрынгѳѳ YгэнYYдтэ сэн мэдэдэг хYбYYе шэлэжэ абаа.

Училищингээ hYYлдэ, Батожаб  Германидэ байhан Советскэ сэрэгэй частьнуудта эльгээгдэбэ. Тиимэhээ Бато Зоя хоёр гэр бYлэ болобо, зYгѳѳр Зоя алба хэлгын hуури тээшэнь ошобогYй, юундэб гэхэдэ, институт дYYргэхэ зорилготой байгаа.

Жэл боложо, Зоя Германи нYхэртѳѳ мордобо. Алтан нараар яларhан перрон дээрэ тэбэри сэсэгYYдтэй Бато угтаба.

“Германиин” Yе саг залуу айлай наhан соо эгээл жаргалтай нэгэниинь болоно. Энээн тухай  гэр бYлын альбом сооhоо абтаhан фотозурагууд хѳѳрэнэ. Эндэ залуу  hамган нYхэртѳѳ пельмен шанажа байна, харин эндэ залу нYхэр hамгандаа бууза шанана. Энэ эгээ тYрYYшын Танюша басаганайнь фотозураг. Фотозурагууд олон, олон...

Герой –‘афганецэй’ дYрэ  зурагууд, бэшэгYYд бидэниие 80-дахи онууд соо оруулна. ”Сагай уларил Yдэртѳѳ эндэ халуун. Yдэшэндѳѳ хYйтэншэг… Хадатай газар… ямаршье  ногоо эндэ Yгы” гэжэ 1981 ондо февраль hарада Батожап Батуев бэшэнэ. Анатолий Матвийчугэй хэлэгшээр,  Батожаб  Бимбаевич Yнэн сэхэ, хYндэтэй офицер байгаа hэн.

1982 оной июлиин гурбанда, афганска Пандшер хабшал соо дайлалдаан Yнгэржэ байгаа. 177-дохи тусгаар отрядай нэгэдэхи ротын командирэй орлогшо капитан Батуев табиhан зорилгоо дYYргэжэ ябаба – урда байhан  хада зээлеэр абажа, hомотой хамгаалга эмхидхэбэ. Энэ баатаршалгын тYлѳѳ  гвардиин капитан Батожаб  Батуев СССР  Президиумэй  Дээдэ зYблѳѳнэй захиралтаар ( от 10.11.1982) Улаан Одоной  орденоор шагнагдаа.  

“ЗYрхэн соомни минии нYхэр Бата амиды”,-  хѳѳрэнэ Анатолий Матвийчук. Харин  нYхэдынь,  тYрэлхидынь,  нэгэ класста hурагшад Батожаб  Батуевые хYхюу, hаруул гэжэ ухаандаа хадуужа абаа. Эдэн хододоо Оронго нютагай, шэн зоригой, алдарта хYбYYе – Батожаб  Батуевые – hанажа ябаха.

Дежурна чемоданчик Батуевай гэр бYлэдэ хододоо YYдэнэй хажуудахи таhалга соо байдаг байгаа юм. Тэрээн соонь эгээл хэрэгтэй юумэн байха. Дежурна чемодан соогоо hамганайнгаа,  басаганайнгаа фотозурагуудые хэнхэй, баhал  Таниингаа зурагууды… hамгаяа таалажа, унтажа байhан  басаган тээшээ удаан харан, ябаба.

Июль hара. Суббота Yдэр байгаа. Зоя эртэ бодобо. Энэ Yдэр Зоя малина  худалдажа абаад, Бата Таня хоертоо варени шанаха гэжэ шиидэбэ. Гэртээ бусахадань, гэртэнь айлшад- хани нγхэдынь Рая ба Роза Джуматаева, hуубад. Теэд Роза Зояда телеграмма гартань барюулжа γгэжэрхибэ. Тэрээн соонь“ Капитан Батуев баатар шэнги наhа бараба. Улаан  -Yдэ хото руу hамганиинь ябаг.” Гэжэ бэшэнхэй байгаа. Зоя телеграмма хэды дахин уншажа, Батаниинь  наhа бара  гэжэ этигээгγй. Ташкент- Алма-Ата – Иркутск гэhэн самолет неделидээ нэгэ дахин ниидэдэг байгаа юм. Самолёт руу  hуужа, гэртээ ниидэбэ.

****

Мγнѳѳ, Оронго  нютагтамнай,  Батожаб Батуевай дурасхаалда зорюулагдаhан жэл бγри ѳѳрын мэдэлтэй бγхэ барилдаан болодог юм. Энэ бγхэ барилдаан нютагайнгаа мγрысѳѳнhѳѳ эхилээд республикын мγрысѳѳн болотор хγрэжэ, томо ковёр тээшэ, жэшээлхэдэ, уласхоорондын спортын мастерта Владимир Вильмовта, Европын тγрγγ hуури илагшадта Мунко Табутаровта ба Вильмова Маринада харгы нээжэ γгэбэ.

Батожаб  Батуевай нэрэ Улаан - Yдэ хотодо “афган “- сэрэгшэдэй дурасхаалта хγшѳѳ дээрэ hиилэнхэй.  Баhал  Химки хотодо  наhа бараhан сэрэгшэдтэ зорюулагдаhан хγшѳѳ дээрэ алтан  γзэгγγдээр  “капитан Батуев Батожап Бимбаевич”  гэжэ бэшэгдэнхэй.  Геройнууд манай зγрхэн  соомнай!!!

 Жэл бγри Зоя Александровна ба Таня басаганиинь – хγндэтэ айлшад

Тобшолол.

Хэзээдэшье эдэ зоноо, нэрыень, гаргаhан баатаршалгыень мартаха ёhогγйбди,- гэжэ би hананаб. Хэтын хэтэдэ, саашадаа  дγγнэртээ, γри хγγгэдтээ хѳѳрэжэ, ойлгуулжа ябаха бидэнэй, алтан дэлхэйн хγрьhэ гэшхэжэ ябаhан, хγхэ тэнгэри доро жаргажа ябаhан зоной уялга.  Хорото муухай дайн дажарые даража, γнгэтэ юртэмсые бидэндэ бэлэглэhэн элинсэг хулинсаг аханараймнай мγнхэ дурасхаал  манай зγрхэн соомнай!

1979 ондо эхилhэн дайн 10 жэл соо Yргэлжэлѳѳ, 1989 ондо Совет гγрэн сэрэгшэдээ  Афганистаанhаа гаргажа эхилhэн юм. Мγнѳѳ газаамнай  2015 он  байна.  Аяар 26 жэл γнгэрѳѳшье hаань,  сэнхир экранда гаража байhан кадрнууд дахин, дахин арад зондо тэрэ дайе hануулна, олохон эхэнγγдэй эдэгээгγй шархыень  баhа шархираана…

“Шаналал”

Хорёод хонгор наhандаа

Зорёод дайнда мордоhон

Буряад, орон, нютагтаа

Бусаагγй хγбγγд хэды hэм?

Тэдээн тухай эхэнγγдэй

Хэтын уйдхар шэргээдγйл,

Тэды баатарлиг хγбγγдэй

Тэмсэл мγнѳѳш унтараагγйл!

                                                    (А.А.Жамбалон “ Мγнхэ дурасхаал” Улаан – Yдэ; “Бэлиг” )                                    

Хододоо hанажа байхабди.  Оройдоол 30 наhатайдаа  Афган дайнда хабаадажа, наhа бараhан Батожаб Батуевай баатаршалгые хододоо hанажа ябахабди. Турнирнуудынь ходо γнгэргэгдэжэл байха…