Конспект внеклассного мероприятия
методическая разработка

«Эрхим бэрхэ»  ( Аза талаан)

Зорилго: Элинсэг хулинсагуудаайнгаа угай hургаалнуудые баримталан  ябаха,  

Yдэрэй амар мэндээ, хүндэтэ үхибүүд! Сайн байна, хүндэтэ багшанар, айлшад!

Оролто үгэ

Нютаг оронойнгоо,түрэл арадайнгаа түүхэ, соел, ёhо заншал тоодогүй, хүндэлдэггүй хүнүүдые үрэжэлтэ газарhаа таhараад, үндэр хабсагайн оройдо гандажа байhан ганса модонтой жэшэмээр.

Манай Буряад орондо , манай  Оронго нютагтамнай  түрэлхи хэлэеэ, уг заншалаа мэдэхэгуй залуу үетэн айхабтар  олон болоhониинь нюуса бэшэ.

Бидэнэр мүноодэр «Аза талаан» гэhэн телевизионно конкурсын маягаар буряадайнгаа ёhо заншал, баян түүхыень, сэсэн мэргэн заабаринуудыень таанартаа дамжуулан ойлгуулха, хөөрэжэ үгэхэ хүсэлтэй байнабди.

Энэ «Эрхим бэрхэ» гэhэн конкурс- наадаяа  Буряад оронойгоо тогтоhоор 95 жэлэй ойдо зорюулнабди. ( представить жюри)

Энэ наадамнай 5 шатаhаа бүридэхэ.

I шата Блиц- турнир «Түргэн харюу»

«Арадаймнай ёhо заншалнуудhаа». Бүлэгүүдэй хоорондо мүрысөөн. 2 минутын туршада түргэн харюу үгэхэт, шадаал hаа олон асуудалнуудта харюусахат. Харюусажа шадахагүй hаа, саашань, саашань гэхэ ёhотойт. Зүб харюу бүхэндэ – 1-1 шагай – шан үгтэхэ.

II шата «Хара морин» манай «танигдаагүй» айлшанай 5 асуудал.

III шата  Арадай  сэсэн hургаалнуудhаа. Туулмаг соохи шагайнууд (лото) 7 асуудалнууд (в конверте). Капитанууд татаха. Жюридэ харюунуудаа саарhан дээрэ бэшээд, эльгээхэт.
Хүгжэмэй забhар- амаралта

IV шата «Аман үгын абдарhаа»

«Ши намда-  би шамда» Эндэ бүлэгууд бэе бэедээ шадабарияа харуулха

1. аялга дуунай конкурс
2. нэгэ hайхан ута угэhөөо (2 минутын туршада) олон үгэнуудые гаргажа наадахабди. Хэнэй бүлэг түрүүлхэб? Эндэ харахабди
3. аман угын – үреэлнуудэй  конкурс

V шата  Буряад арадаймнай ёhо заншалта нааданууд- шагай наадан

Танай эгээл дуратай нааданууд: а ) шагай няhалха

б) Дурбэн бэрхэ буулгаха

в) алта буулгаха

г) шагай тааха

д) мори урилдаха

Мүнөөдэрэйнгөө наада эхилэе даа! Бүлэгүүдтэй танилсая.( нэрэнүүдээ хэлэнэ)

Аза талаанайнгаа нааданда

Бэлиг шадабарияа харуулыт даа!

Хурса ухаагаа гүйлгэжэ,

Түргэн харюугаа хэлыт даа!

I  Блиц-турнир- «Түргэн харюу». Ямар команда эхилхэб? (тодоруулая)

а) Манай Оронго нютагhаа гараhан суута уран зохёолшод?( Суута хүнүүд? Эрхим бэрхэ hурагшад?  

б) шагайнуудые хубааха ( 3 hурагшад туhалха)

I бүлэг 1 Буряад арад зон хэды хушуу мал эрхилдэг байгааб? (5)

2 12 жэл ахалhан ама сагаан (хулгана)

3 Айлшанай ерэхэдэ нэн түрүүн юугээр хүндэлдэг бэ? (hүтэй ногоон сайгаар)

4 Эсэгын талаhаа аха дүүнэр танда хэд болоноб?(абганар)

5 Тобшоёо хаанаhаа эхилжэ тайлаха ёhотойт? (дээрэhээ)

6 Мори уядаг модон (сэргэ)

7 hэеы гэрэй урхые юун гээд нэрлэдэг бэ? (тооно)

8 Буряад малгайн залаа ямар үнгэтэйб? (улаан)

9 Yхэрэй түл (тугал)

10 Томо хурган ( эрхы,барбаадай)

11 Хүндэ hайн hайханиие зорюулжа хэлэhэн үгэнүүд (үреэлнүүд)

12 Хабарай эгээ түрүүшын сэсэг (ургы)

13 Тэмээнэй түл (ботогон)

14 Манай Буряад Орон хэдэн ондо тогтоhон байнаб? (1923 ондо)

15 Арадай Хуралай түрүүлэгшэ ( Павлов)

II бүлэг 1Эрын хэды наада бииб? (3)

2 Могой жэл гээд, ямар жэл гарахаб? (морин)

3 Буряад үхибүүдэй эгээл дуратай наадан? (шагай)

4 Эжын талаhаа ойрын түрэлхид танда  хэд болохоб? (нагасанар)

5 Дэгэлээ үмдэхэдөө, эрэ хүн ямар хамсыгаа эгээ түрүүн үмдэхэ ёhотойб? (зүүн)

6 Хонин хэды шагайтайб? (хоёр)

7 Хүн бүхэнэй түрэhэн газар? (тоонто)

8 Буряад малгайн дээдэ үнгэнь ямар бэ? (хүхэ)

9 Мориной түл (унаган)

10 Хоердохи хурган (долеобор, батан туулай)

11 Буряад айлай эгээл хүндэтэй газар юун гэжэ нэрэтэйб? (хоймор)

12 Сор галдахые юун гэжэ нэрлэдэг бэ? (Дүгжүүбэ)

13 Ямаанай түл (эшэгэн)

14 Эгээл хүндэтэ айлшанаа буряад зон юугээр угтадаг байгааб? (төөлэйгөөр)

15 Буряад ороноймнай толгойлогшо  (Цыденов А.С.)

III бүлэг 1 Манай hургуули хэнэй нэрэмжэтэб? (Балданогой)

2 Мүноо бууhан жэлнай ямар нэрэтэйб? (хулгана)

3 Буряадай эгээл хүндэтэй hайндэр? (Сагаалха)

4 Айлай тон бага үхибүүн (одхон)

5 Хубсаhаа үмдэхэдөө хүн хаанаhаа эхилээд, үмдэхэ ёhотойб? (дороhоо, гуталhаа)

6 Маани уншахадаа тоолодог тоолуур (эрхи)

7 Хониной ямар хүлнүүдтэ шагай байдаг бэ? (хойто)

8 Буряад малгайн  оройн улаан шүрэ юу тэмэглэнэб? (улаан нара)

9 Хониной түл (хурьган)

10 Yхибүүдэй жэлтэй болоходо хэдэг найр? (милаан)

11 Дэгэлэй энгэр али таладааб? (баруун)

12 Хониной дотороор хэгдэhэн гүрэмэл эдеэн (зурмэ, орёомог)

13 Буддын шажанай мүргэлтэй газар (дасан)

14 Манай hургуулида хэды hурагшад hуранаб? (350-360)

15 Оронгын захиргаанай гулваа (Цыренжапов Ж.В.)

II шата «Хара морин»

Yхибүүд, таанарта «Хара морин» айлшан ерэхэнь. Би энэ айлшанай зарим тэмдэгүүдынь хэлээд үгэхэб, таанар хэн ерээб гэжэ таахат.

Будамшуу, Будамшуу (хүгжэм)

Табин гурбатай, дүрбэтэйхэн даа,

Хамнай шоно угтайхан даа,

«Эрхим багшын» нэрэ, солотой даа,

Оронгодошье, Ивалгадашье суутайхан багшал даа! (hургуулиин захирал Будаева В.В.)

Хэн бэ? (5 асуудал)

1 Буряад ороной гимнын авторнууд (Д.Жалсараев, А.Андреев)

2 Оронго нютагай гимнын авторнууд (А.Бадаев, Наранбаатар)

3 Буряад гүрэнэй туг ямар үнгэ зүhэтэйб? (хухэ,сагаан,шара)

4 Мэдээжэ дуушад : Россиин

                                   Буряадай

5  Мэдээжэ уран зохёолшод: ородой

                                                 буряадай

(на листочках напечатаны, даны 3 ответа, всем сразу (по 1 вопросу) раздать в конвертах, 2 вопроса - жюри)

III Арадай сэсэн hургаалнууд (7 асуудал)

1 бүлэг - Буряад зомнай хэр угhаа хойшо аха зониие хүндэлдэг, үлүү үгэ дуугардаггүй, даруу сэдьхэлтэй хүнүүд байhан,тэрэнээ үри хүүгэдтөө заадаг,hургадаг  hайхан заншалтай байгаа. Энэ hургаалнуудтайнь танилсая. Туулмаг соохи шагайнуудай асуудалнуудта харюусаха.

Минии түрүүшын асуудал:  1.Хүгшэд үбгэдөө, үтэлhэн зоноо 3 зөөлэнөөр хүндэлэгты – гэhэн сэсэн мэргэн hургаал булта мэдэнэбди, таанаршье дуулаhан байхат.Энэ 3 зөөлэниие тодорхойлжо хэлэжэ үгыт даа. Ямар 3 зөөлэн тухай хэлэгдэнэб? Таанар хүгшэн эжы абадаа иигээд хандаха ёhотойт.

1. үгын зөөлэн
2. унтариин зөөлэн
3. эдеэнэй зөөлэн        

2 бүлэг-  Ямар эдеэ – сагаан эдеэн гэжэ буряадууд нэрлэдэг бэ? Сагаан эдеэгээ юундэ хүндын дээжэ гэжэ нэрлэдэг байгааб? Сагаан эдеэнэй ямар зүйлнуудые мэдэхэбта? (Сагаан эдеэн тухай хөөрэхэ)

Шэнгэн: hүн, тараг, аарса, айраг

Зоолэн: тоhон, үрмэ, зөөхэй, уураг

Хатуу: айрhан, хурууд, арза

 hүнhоо гараhан хамаг бүухы эдеэ хоолоо сагаан эдеэн гэдэг байгаа. Сагаан эдеэн – юунhээшье үлүү, хүндын дээжэ гэжэ тоолодог байгаа.

3 бүлэг – «Эрын 3 наада» гэжэ Заншалта hайндэр хододоо үнгэргэдэг байhан. Ямар 3 наадан тухай хэлэгдэнэб?

Бүхэ барилдаан, hур харбаан, мори урилдаан. Урдандаа буряадууд хүбүүгээ эрдэмдэ hургадаг байhан. Хүбүүн бүхэн шуран бэрхэ, морёор гүйлгэхэ, hур харбажа шадаха – агнуурида ябаха ёhотой байгаа.

Би мүнөө оньhон үгэнүүдые – сэсэн заабари-hургаалнуудые буряадаар хэлэхэб, таанар ородоор оршуулхат (юун гэжэ ойлгонот)

hураhан далай – hураагүй балай (ученье-свет, неученье тьма)

100 улаан сартай байнхаар, зургаан hайн нүхэртэй байhан дээрэ (Чем иметь100 крупных волов, лучше иметь 6 хороших дузей)

Yнэн юумэ үнэтэй, буруу юумэ буритай.(Правда ценна,а ложь грязна)

Зан hайтай айлда хүн сугларха,з амаг hайтай уhанда загаhан сугларха ( В гостеприимной  семье люди собираются, в реке, богатой водорослями- рыбы собираются)

Эртэ бодобол үрдихэш, орой бодобол –хожомдохош (Если рано встанешь, то все успеешь, поздно – опоздаешь)

Ажал хээгүй hаа,з агаhашье замаг сооhоо барихагүйш (Без труда не вынешь и рыбку из пруда)

             Зай, мүнөө 12 алдарта жэлнүүдэй

Арюун шарайень зүбөөр нэрлэгты!

Манай үхибүүд литэ хэр мэдэнэб гэжэ хаража үзэе! (ээлжээ ээлжээгээр хэлэхэ)

Юундэ буряадууд литэ үхибүүдтээ заадаг байгааб? Литэ hайн мэдээ hаа, угаа мэдэжэ, 7 үе соогоо айл,бүлэ боложо болохогүй гэжэ hургадаг байhан. Энэ тон зүб.

Буряад дуу табиха. Бүлэгүүд бэлдэхэ  IV шатадаа.

IV шата «Ши – намда, би - шамда»

1. Аялга дуунай конкурс
2. Нэгэ үгэhоо хэдэн үгэ гаргаха
3. Аман үгын –үреэлнүүдэй

Манай буряад зон урдандаа ямар hонин таабаринуудые, сэсэн мэргэн оньhон үгэнүүдые, үреэлнүүдые хэлсэдэг байгаа гээшэб. Ямар гоё дуунуудые дуулдажа байгааб?

Би мүнөө «Арадай аман үгын абдарhаа» абажа, нэгэ хэдэн конкурс үнгэргэе. Ямар бүлэг тон бэлигтэй, ухаатай байнаб гэжэ хаража үзэе даа!

1. Дуунай конкурс 1-1 дуун танай анхаралда
2. «Найрамдал» гэжэ үгэhөө 2 минутын туршада буряад үгэнүүдые гаргаха (саарhан дээрэ бэшээд, жюридэ эльгээхэ)
3. Yреэлэй конкурс  1- 1 үреэл бэе бэедээ гү, али жюридэ зорюулха.

 Vшата -  Арадаймнай заншалта наадануудта зорюулагдаха. Танай эгээн дуратай арадай наадан юун бэ? Шагай наадан, зүб даа!

Шагай наадан гээшэмнай,

Шатар шэнги зугаатай,

Туулмаг  дүүрэн шагаймнай

Тоолохо, бодоходо туhатай!

Бүлэг бүхэнhөө 1-1 хүн шагайн 5 ондоо нааданда хабаадаха

5 стол дээрэ мүрысоон болохо.5 хүн судья байха.

Шагай тааха

Шагай няhалха

«4 бэрхэ» буулгаха

Алта буулгаха

Мори урилдаха

Шагайнуудаа бүлэгүүд жюридэ тушаагты даа.

Нааданай дүн: Зай, иигээд наадамнай дүүрэхэ тээшээ болобо.

Мүнөөдэр иигэжэ өөhэдынгөө бэлиг шадабари, мэдэсэ, ёhо заншал, эхэ эсэгын hургаал, заабари мэдэхэ байhандатнай баярые хүргэнэбди. Саашадаа эхэ эсэгынгээ hургаал, заабари, ёhо заншалаа мартангүй, гээнгүй, үшөө саашань дээшэнь үргэжэ, сахижа ябаа hаа, эрхим бэрхэ, үнэн сэхэ, ажалша, аха захаа хүндэлдэг ёhотой хүнүүд боложо, тоонто нютагаа, Буряад ороноо суурхуулжа ябаха хүнүүд болохот гэжэ бидэ булта найданабди!  

Нааданай дүнгөөр түрүү hуури эзэлжэ, «Эрхим бэрхэ» гэhэн нэрэ зэргэдэ хэн хүртөө гээшэб гэжэ мэдэхэеэ манай хүндэтэ жюридэ үгэ үгэе!

Баяртай!