Шэнжэлэлгын худэлмэринууд
методическая разработка

Буряад Республикын һуралсалай ба эрдэм ухаанай министерство

Захааминай аймагай эрдэм hуралсалай захиргаан

Мэлын дунда hургуули

«Ерээдүй руу алхам» гэһэн залуу шэнжэлэгшэдэй конференци

Буряад хэлэнэй секци

Палиндромууд буряад хэлэндэ бии гү?

Дүүргэгшэ:  Жалсанова Долсона,

11 ангиин hурагша

 Хүтэлбэрилэгшэ: Дамбаева Д.Ц.,

Мэлын дунда һургуулиин

 буряад хэлэнэй ба уран зохёолой багша

2016 он

Гаршаг

1. Оролто үгэ………………………………………………………………………… 3
2. Гол хуби…………………………………………………………………….………4

1. Палиндром гэжэ юун бэ?.......................................................................................4

1.  Палиндром тухай ойлгосо…………………………………………………4
2.  Палиндромуудай түүхэhээ…………………………………………………4
3. Хаана палиндромууд ушардаг бэ?................................................................4
4.  Тобшолол…………………………………………………………………...5

2. Палиндромууд буряад хэлэндэ…………………………………………………6

1.  Үгэнүүд-палиндромууд буряад хэлэндэ…………………………………..6
2. Үгүүлэл-палиндромууд буряад хэдэндэ …………………………………..6
3.  Палиндромна шүлэгүүд буряад хэлэндэ…………………………………..7
4.  Тобшолол…………………………………………………………..………..7

3. Тобшолол…………………………………………………………………….……..8
4. Хэрэглэгдэhэн литература………………………………………………………..9

   2

Оролто үгэ

Бүхы дэлхэйн бэшэгтэй арад бүхэндэ үгэнүүдэй нааданууд байдаг. Тэдэнэй тоодо палиндром ородог. Палиндром хадаа  зүүн тээһээ баруун тээшээ, баруун тээһээнь зүүн тээшээ нэгэ адляар уншагдадаг үгэнүүд, үгүүлэлнүүд ба тоонууд болоно. Грек хэлэнhээ «палиндромео» – «гэдэргээ гүйнэ» гэhэн удхатай. Палиндромууд урда сагhаа хойшо мэдээжэ болонхой. Аяар 2000 гаран жэлэй түүхэтэй. Тэрэ үедэ палиндромуудта сакральна, эди шэди удха үгэдэг hэн. 17-18-дахи зуун жэлнүүдтэ ород хэлэндэшье бии боложо эхилhэн түүхэтэй. Г. Державинай «Я иду съ мечемъ судия»,  Афанасий Федэй «А роза упала на лапу Азора» гэhэн палиндромууд жэшээ болон үгтэнэ. Зүгөөр 1910-аад онуудhаа эхилжэ, палиндромна шүлэг, хөөрөөнүүдые зохёожо эхилһэн.

Палиндромууд тухай лингвистикэдэ һайн үзэгдөөгүй, тиимэһээ шэнжэлэлгын  һонирхол татана. Буряад хэлэндэ палиндромууд бэшэ хэлэнүүдтэ орходоо тон үсөөн, тиимэһээ буряад хэлэнэй палиндромуудые үзэхэ, шэнжэлхэ хэрэг гараад байна.

Шэнжэлэлгын объект – языкознаниин һалбари  - үгын бүридэл.

Шэнжэлэлгын предмет – буряад хэлэнэй палиндромууд.

Ород хэлэндэ олон үгэнүүд-палиндромууд үзэгдэнэ. Жэшээнь, дед, кабак, казак, или, иди, шалаш, заказ, доход, довод, г.м. Мүн олон үгүүлэлнүүдшье зохёогдонхой. Жэшээнь, «Аргентина манит негра», «Oколо Миши молоко», «Леша на полке клопа нашел». Зүгөөр буряад хэлэндэ палиндромууд бии гү гэжэ үзэхэ зорилготой энэ шэнжэлгэ хэжэ эхилhэн байнабди. Тиимэhээ тус шэнжэлэлгын гол зорилго хадаа буряад хэлэнэй палиндром үгэнүүдые, үгүүлэлнүүдые олохо, шэнжэлхэ болоно.  Тус зорилго бэелүүлхын тула палиндром тухай материалнуудые бэдэрхэ, үзэхэ, шэнжэлхэ, буряад толинуудаар хүдэлхэ, тобшолол гаргаха зорилгонууд табигдаhан байна.

Шэнжэлэлгын дүнгүүдээр тусхай тобшололнууд хэгдээ.

Шэнжэлэлгэдэ бэдэрэлгын, обзорно-аналитическа методүүд хэрэглэгдээ.

Тус ажал тон hонин, hурагшадта, багшанарта хэшээлдээ  наадануудые эмхидхэжэ, аман хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ хэрэгтэй болохо.

 3

II. Гол хуби

1. Палиндром гэжэ юун бэ?

1.  Палиндромууд тухай ойлгосо

Палиндром хадаа  зүүн тээһээ баруун тээшээ, баруун тээһээнь зүүн тээшээ нэгэ адляар уншагдадаг үгэнүүд, үгүүлэлнүүд ба тоонууд болоно. Тиимэhээ үгэ-палиндром, үгүүлэл-палиндром, тоо-палиндром гэжэ илгардаг. Грек хэлэнhээ «палиндромео» – «гэдэргээ гүйнэ» гэhэн удхатай. Эгээл түрүүшын палиндром 2000 жэлэй саада тээ Эртэ урданай Грецидэ, мүн Хитадта бии болоhон гэдэг. Палиндромна гаршагууд амфорануудые, аяга, вазануудые шэмэглэдэг hэн. Гартаа амhартануудаа  эрьелдүүлээд, гаршагуудаа уншадаг байгаа.

2.  Палиндромуудай түүхэhээ

Эгээл урдын палиндром хадаа латынь хэлэн дээрэ «Sator Arepo tenet opera rotas» манай ээрын 79 ондо бэшэгдэhэн гэдэг. Энэнь «Арепо таряашан арай шамай мөөрэ барина» гэhэн удхатай. Дүрбэлжэн түхэлтэйгөөр бэшэгдэhэн үгэнүүдынь хажуу тээшээшье, дээшээ доошоошье нэгэ адляар  уншагдадаг. 17-18-дахи зуун жэлнүүдтэ үгүүлэл-палиндромууд бүгэдэндэ мэдээжэ болоhон ха. Жэшээнь, Россида Г. Державин «Я иду съ мечемъ судия»,  Афанасий Фет «А роза упала на лапу Азора» гэhэн үгүүлэл-палиндромуудые зохёоhон юм. Тэрэниие «Алтан суурга, али Буратинын ябадалнууд» гэhэн Алексей Толстойн зохёол соо харанабди. Мальвина басаган Буратиные үзэг бэшэгтэ hургаха зорилготой «А роза упала на лапу Азора?» гэhэн мэдүүлэл урагшань хойшонь уншуулна. Энэ мэдүүлэл тон эди шэдитэй гэнэ.

Үгүүлэл-палиндромуудай удха энеэдэтэй, удхын холбоо үгы байдаг. Зарим үгүүлэл-палиндромууд тон адляар уншагдахаhаа гадна, үгэнүүдынь хоорондоо тон адляар таhалаатай байдаг. Жэшээнь, «мир как Рим». Зарим ушарта «е», «ё», «и», «й» үзэгүүдэй илгаа хараада абадаггүй. Мүн «ь» ба «ъ» баhа үгүүлэнгүй орхиходо болохо.  Жэшээнь, «Мокнет Оксана с котёнком».

20-дохи зуун жэлэй эхиндэ Росси гүрэндэ палиндромиин литературоведческа ба лингвистическэ тодорхой шэнжэлэлгэ эхилhэн юм. Тэрэниие Александр Бубнов Герман Лукомников хоёр эрхилhэн юм.

3. Хаана палиндромууд ушардаг бэ?

Палиндромууд уран зохёолдо мүн ушардаг. Жэшээнь, 1912 ондо Велимир Хлебников гэдэг уран зохёолшон эгээл түрүүшын «Разин» гэhэн палиндромна поэмэ бэшэhэн.

Кони, топот, инок. 

 4                                                  

Но не речь, а чёрен он. 

Идем, молод, долом меди. 
Чин зван мечем навзничь. 
Голод, чем меч долог? 
Пал, а норов худ и дух ворона лап. 
А что? Я лов? Воля отча! 
Яд, яд, дядя! 
Иди, иди! 
Мороз в узел, лезу взором. 
Солов зов, воз волос. 
Колесо. Жалко поклаж. Оселок. 
Сани, плот и воз, зов и толп и нас. 
Горд дох, ход дрог. 
И лежу. Ужели? 
Зол, гол лог лоз. 

Мүн иимэрхүү шүлэгүүдые В.Брюсов, И.Сельвинский, С.Кирсанов, А. Туфанов, В. Хромов, А.Вознесенский бэшэhэн юм.

Зарим уран зохёолшод палиндромуудаар хөөрөөнүүдые зохёодог байгаа. Жэшээнь. Л. Левин Англиин уран зохёолшо  1986 ондо хоёр зохёол бэшэhэн байна. Зохёол соонь 31 954 палиндромууд бии. Дэвид Стивенс 1980 ондо 58795 палиндромуудhаа бүридэhэн хөөрөө бэшэhэн. Француз хэлэн дээрэ 1969 ондо 5556 палиндромуудтай зохёол бэшэгдэhэн ха.

Үгэнүүд-палиндромуудые ехэнхи арадай хэлэнүүд соо олохоор. Жэшээнь, англи хэлэн соо – civic, radar, level, rotor, kayak, reviver, racecar, redder, Зүгөөр эгээл ута үгэ-палиндром tattarrattat Оксфордско толи соо тэмдэглээтэй. Немец хэлэндэ- nun, stets, neben, Elle, Ebbe, Ehe ба Reliefpfeiler, фин хэлэндэ дэлхэй дээрэ баhа эгээл ута saippuakivikauppias гэhэн үгэ бии.Ород хэлэндэ эгээ богони палиндромууд гурбан үзэгhөө бүридэдэг, жэшээнь, боб, тут, дид, оно г.м. Зүгөөр Яя гэдэг гол уhанай географическа нэрэ бии. Эгээл ута үгэнь ротатор 7 үзэгhөө буридэнэ.

Тус бүлэгөөр иимэ тобшолол хэхээр байна. Палиндром хадаа  зүүн тээһээ баруун тээшээ, баруун тээһээнь зүүн тээшээ нэгэ адляар уншагдадаг үгэнүүд, үгүүлэлнүүд ба тоонууд болоно. Палиндромууд аяар 2000 жэлэй түүхэтэй. Росси гүрэндэ 17-18-дахи зуун жэлдэ бии болоһон юм. Үгэ-палиндром, үгүүлэл-палиндром, тоо-палиндром гэжэ илгардаг.

5

2. Палиндромууд буряад хэлэндэ

1. Үгэнүүд-палиндромууд буряад хэлэндэ

Буряад хэлэндэ палиндромууд тухай нэгэшье эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд үгы. Тиимэhээ бидэ өөhэдөө К.М. Черемисовэй «Буряад-ород толи», 2006 ондо хэблэгдэhэн Л.Д. Шагдаровай, К. М. Черемисовай  «Буряад-ород толи» хэрэглэн шэнжэлэлгэ хэhэн байнабди.

Гурбан үзэгhөө бүридэhэн палиндромууд буряад хэлэндэ олон байба, жэшээнь: аба, ажа, аша, эдэ, оло, эмэ, эшэ, г.м. Харин 4-5 үзэгhөө бүридэhэн үгэнүүд үсөөн. Жэшээнь, гааг, наан (предупреждение), ахха (междомети), ахаха (навешивать на себя), иибии, наран, гараг.

Хамта дээрэнь 42 палиндром олообди: уу, аба, ага, ада (домовой), аза (удача), ажа, ала, ама, ана (ана-мана), ара, аса, аха, ахаха, ахиха (обгонять постепенно), ахха, аhа, аша, гараг, гааг, дэгэд, иибии, наан, наран, наhан, нэгэн, нэн, одо, оло, оно, оро, ото, охихо, ошо, энэ, эдэ, эжэ, эмэ, эрэ, эсэ, эхэ, эhэ (сажа), эшэ.

Мүн тиихэдэ элдэб залгабари, залгалтануудые нэмэхэдэ, палиндромууд бии болоно. Жэшээнь, голог,гэдэг, ошоошо, дуунууд, шэхэхэш.

Буряад хэлэндэ палиндромууд тухай нэгэшье эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд үгы. Хоёр-гурбан үзэгhөө бүридэhэн палиндромууд буряад хэлэндэ олон байба, жэшээнь, аба, ажа, аша, эдэ, оло, эмэ, эшэ, г.м. Харин 4-5 үзэгhөө бүридэhэн үгэнүүд үсөөн. Жэшээнь, гааг, наан (предупреждение), ахха (междомети), ахаха (навешивать на себя), иибии, наран, гараг.

Хамта дээрэнь 42 палиндром бии. Мүн тиихэдэ элдэб залгабари, залгалтануудые нэмэхэдэ, палиндромууд бии болоно. Жэшээнь, голог, гэдэг, ошоошо, дуунууд, шэхэхэш.

2. Үгүүлэл-палиндромууд буряад хэдэндэ

Буряад уран зохёолшодой зохёолнуудые шэнжэлжэ үзэhэн байнабди. Зүгөөр палиндромна шүлэгүүд үгы гэhэн тобшолол гаргаабди.

Үгүүлэл-палиндромуудые буряадаараа зохёожо болохо гү гэжэ туршаха хүсэлтэйгөөр өөhэдөө зохёогоод үзөөбди. Иимэ палиндромууд боложо үгэбэ.

Ахадаа багашаг абаа даха.

Абана шан аба.

Үгэ хэлэхэ гү?

Гар абараг.

Нагаса ба басаган

6

Обооро сохо хосорообо.

Эшэхэ мэхэшэ.

Тэхэ хэнбиб нэхэхэт.

Элээхэ хүхэ хээлэ.

Абараг гараба.

Анхаралтайгаар баруун тээhээшье, зүүн тээhээшье уншаа hаа, тон адли. Иимэрхүү үгүүлэл – палиндромуудые зохёолгын техникэ үгы. Мүн тиибэшье зохёоходоо, эгээ түрүүшын үгэ бэшээд, заатагүй тэрэл үгөө эгээ hүүлдэ нүгөө тээшэнь харуулан бэшэхэ хэрэгтэй, тиин дундахи үгэнүүдыень тааруулан нэмэхэдэ хүнгэн боложо үгэнэ.

3.  Палиндромна шүлэгүүд буряад хэлэндэ

Буряад хэлэн дээрэ палиндромуудые хэрэглэн шүлэгүүдыешье зохёохоор байна. Жэшээ болгон өөрын зохёоhон шүлэг дурадхахам.

Дуулаг галууд!

Наhан аhана hанаhан.

Эхин мэдэд эмнихэ.

Наhан нэгэн, наhан!

Тиимэһээ буряад хэлэндэ палиндромууд тухай нэгэшье эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд үгы. Хоёр-гурбан үзэгhөө бүридэhэн палиндромууд буряад хэлэндэ олон байба, жэшээнь, аба, ажа, аша, эдэ, оло, эмэ, эшэ, г.м. Харин 4-5 үзэгhөө бүридэhэн үгэнүүд үсөөн. Жэшээнь, гааг, наан (предупреждение), ахха (междомети), ахаха (навешивать на себя), иибии, наран, гараг.

Хамта дээрэнь 42 палиндром бии. Мүн тиихэдэ элдэб залгабари, залгалтануудые нэмэхэдэ, палиндромууд бии болоно. Жэшээнь, голог, гэдэг, ошоошо, дуунууд, шэхэхэш.

Буряад уран зохёолшодой палиндромна зохёолнууд үгы гэhэн тобшолол гаргаабди.

Үгүүлэл-палиндромуудые, палиндромна шүлэгүүдые буряадаар зохёохоор байна.  

7

Тобшолол

Тус шэнжэлэлгын гол зорилго хадаа буряад хэлэнэй палиндром үгэнүүдые, үгүүлэлнүүдые олохо, шэнжэлхэ болоно.  Тус зорилго бэелүүлхын тула палиндром тухай материалнуудые бэдэрхэ, үзэхэ, шэнжэлхэ, буряад толинуудаар хүдэлхэ, тобшолол гаргаха зорилгонууд табигдаhан байна.

Шэнжэлэлгын түгэсхэлдэ иимэ тобшолол гаргахаар байна. Палиндром хадаа  зүүн тээһээ баруун тээшээ, баруун тээһээнь зүүн тээшээ нэгэ адляар уншагдадаг үгэнүүд, үгүүлэлнүүд ба тоонууд болоно. Палиндромууд аяар 2000 жэлэй түүхэтэй. Росси гүрэндэ 17-18-дахи зуун жэлдэ бии болоһон юм. Үгэ-палиндром, үгүүлэл-палиндром, тоо-палиндром гэжэ илгардаг.

Буряад хэлэндэ палиндромууд тухай нэгэшье эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд үгы. Хоёр-гурбан үзэгhөө бүридэhэн палиндромууд буряад хэлэндэ олон байба, жэшээнь, аба, ажа, аша, эдэ, оло, эмэ, эшэ, г.м. Харин 4-5 үзэгhөө бүридэhэн үгэнүүд үсөөн. Жэшээнь, гааг, наан (предупреждение), ахха (междомети), ахаха (навешивать на себя), иибии, наран, гараг.

Хамта дээрэнь 42 палиндром бии. Мүн тиихэдэ элдэб залгабари, залгалтануудые нэмэхэдэ, палиндромууд бии болоно. Жэшээнь, голог, гэдэг, ошоошо, дуунууд, шэхэхэш.

Буряад уран зохёолшодой палиндромна зохёолнууд үгы гэhэн тобшолол гаргаабди.

Үгүүлэл-палиндромуудые, палиндромна шүлэгүүдые буряадаар зохёохоор байна.  

Буряад хэлэн дээрэ палиндромуудые хэрэглэн шүлэгүүд, хөөрөөнүүд зохёогдохо бэзэ гэжэ найдагдана.

8

Хэрэглэгдэhэн литература

1. Бубнов А.В. Типология палиндрома. Исследование палиндромных и  колопалиндромных форм. - Курск, 1995 он.
2. Бубнов А.В. Язык палиндрома. - Курск, 1996 он.
3. Бубнов А.В. Палиндромия с точки зрения...: Самая объемная книга о русском палиндроме. - Курск; СПб., 1998 он.
4. Черемисов К.М. «Буряад-ород толи». - Улаан-Үдэ, «Советская энциклопедия», 1973 он.
5. Шагдаров Л.Д., Черемисов К.М. «Буряад-ород толи»,  2 том. – Улаан-Үдэ, 2006 он.
6. Шагдаров Л.Д., Очиров Н.А. «Русско-бурятский словарь». – Улаан-Үдэ, 2008 он.
7. Интернет-ресурснүүд:

1. www.tramvision.ru
2. www.fb.ru
3. www.rvgames.de
4. www.tvoyrebenok.ru
5. www.orator.ru
6. www.slovar.lib.ru
7. http://verbalgames.narod.ru
8. http://dic.academic.ru/block_big.html
9. http://www.tema.ru/rrr/palindromes
10. http://www.goldrussian.ru/palindromy.html

9

Жалсанова Долсонын «Палиндромууд буряад хэлэндэ бии гү?»

 гэhэн шэнжэлэлгын ажалда рецензи

Мэлын дунда һургуулиин 11-дэхи ангиин hурагша Жалсанова Долсонын «Палиндромууд буряад хэлэндэ бии гү?» гэhэн шэнжэлэлгын сэдэб тон hонирхолтой, үшөө үзэгдөөгүй, шэнжэлэгдээгүй гээшэ. Жалсанова Долсона буряад хэлэнэй палиндром үгэнүүдые, үгүүлэлнүүдые олохо, шэнжэлхэ гол зорилго табиhан байна.  Тус зорилго бэелүүлхын тула палиндром тухай материалнуудые бэдэрхэ, үзэхэ, шэнжэлхэ, буряад толинуудаар хүдэлхэ, тобшолол гаргаха асуудалнуудые шиидээ.

Шэнжэлэлгын ажалай байгуулга оролто үгэhөө, гол хубиhаа, тобшололhоо, хэрэглэглэгдэhэн литератураhаа бүридэнэ. Оролто үгэ соогоо гол зорилго, асуудалнуудтайгаа танилсуулна. Гол хуби соонь палиндромуудай бии болоhон түүхэ баримтануудтай танилсуулна, англи, немц, ород хэлэнүүдhээ жэшээ харуулна, мүн буряад хэлэнэй палиндромуудые тоолон харуулна.

Долсона шэнжэлэлгэ ябуулхадаа К.М. Черемисовай, Л. Д. Шагдаровай буряад-ород толинууд, Интернет-ресурснүүд дээрэ үндэhэлжэ шэнжэлэлгэеэ ябуулжа, буряад хэлэн дээрэ палиндромуудые олоhон байна. Бэшэ дэлхэйн хэлэнүүдтэ орходоо тон үсөөн, 42 палиндромууд гэжэ тобшолол гаргаа. Мүн тиихэдэ өөрөө үгүүлэл-палиндромуудые, палиндромна шүлэг зохёожо туршаа. Буряад хэлэн дээрэ үгүүлэл-палиндромуудые, палиндромна шүлэгүүдые зохёохоор байна гэжэ баhа тобшолол гаргаа. Тиимэhээ Долсона ехэхэн үрэ дүнтэй ажал ябуулжа, hайн шэнжэлэлгэ хээ гэхэдэ болохо.

Энэ ажал Жалсанова Долсонын гансата шэнжэлэлгын ажал бэшэ, «Сагаан нуга: түүхэ ба мүнөөнэй саг» гэhэн баhа hонирхолтой шэнжэлэлгэ 2015 ондо хэhэн байна. Мүн 2014 ондо тоо бодолгоор «Зеркальные числа» гэhэн сэдэбээр шэнжэлэлгэ хэжэ, гансал тоонууд толигор бэшэ, мүн үгэнүүдшье байха гэжэ хадуужа абаад, тус шэнжэлэлгэеэ эхилhэн.

Энэ шэнжэлгэнь hурагшадта, буряад хэлэнэй багшанарта хэрэгтэй гэжэ hанагдана. Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ палиндромуудые хэрэглэн наадануудые эмхидхэжэ, үхибүүдэй ухаа гүйлгэхэ, аман хэлэлгыень хүгжөөлгэдэ туhатай.

Долсона тус шэнжэлэлгэеэ орхингүй, үшөө саашань дамжуулжа, уран үгэдэ дуратай, шүлэгүүдые зохёодог хадаа хожом хойно палиндромна шүлэгүүдые олоор зохёохо бэзэ гэжэ найдагдана.

Тус шэнжэлэлгэдэнь дээдын сэгнэлтэ үгэмөөр байна.

Мэлын дунда һургуулиин

Буряад хэлэнэй ба литературын багша:         ________ / Жапова О.Г./

Захааминай һуралсалай захиргаан

Мэлын дунда һургуули

Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд

                                                              Бэлдэгшэ: Базарова Дари,

                                                         9-дэхи классай һурагша.

                                                                        Хүтэлбэрилэгшэ: Дамбаева Д.Ц.,

  буряад хэлэ ба литературын багша.

Мэлэ тосхон

2014 он

Түсэб

1. Оролто үгэ.
2. Гол хуби.

1. Ёохор – буряад арадай хатар.
2. Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд.

3. Түгэсхэл.
4. Литература.

Оролто үгэ

Эртэ урда сагһаа хойшо Захааминай Мэлэ нютагаархин урданайнгаа ёһо заншал, аман зохёолойнгоо алтан дээжыехадагалжа, үеын үедэ дамжуулан, мүнөө үе хүрэтэр сахижа ябадаг гээшэ. Наһажаал зомнай залуу үетэндэ арадайнгаа шанга элшэ хүсэнүүдые суглуулдаг дүхэригэй хатар - ёохорой уянгата дуунуудые дамжуулха хүсэлтэй байдаг. Тиимэһээ тус шэнжэлэлгэ соо Мэлэ нютагай наһатай зонһоо суглуулагдаһан урданай ёохорой дуунуудай удхын тала, байгуулга үзэгдэбэ.

Мүнөө сагта ерээдүй үетэндэ түрэл буряад хэлэеэ, ёһо заншалаа, соёлоо дамжуулха гээшэ эгээл шухала зорилго гээшэ ааб даа. Тиимэһээ тус сэдэб гүнзэгы удхатай гэжэ һанагдана.

Шэнжэлэлгын гол зорилго – Мэлэ нютагай зоной ёохорой дуунуудые шэнжэлэлгэ болоно.

Шиидхэгдэхэ асуудалнууд:

1. Ёохор гэжэ  юун бэ гэжэ шэнжэлхэ;
2. Мэлэ зоной ёохорой дуунуудые наһажаал зонһоо суглуулха;
3. Суглуулһан материалые анализ хэжэ бүридүүлхэ.

Тус шэнжэлэлгын материалай дүнгүүд практическа талаарааһургуулиин шабинарай, багшанарай, соёлой хүдэлмэрилэгшэдэй ажаябуулгада хэрэглэгдэхэ бэзэ гэжэ найдагдана.

Гол хуби

1. Ёохор – буряад арадай хатар.

Ёохор хадаа буряад арадай урдын хатар мүн. Гансал арад зоной сэнгэжэ амархадаа, хүхижэ наадахын түлөө эмхигдэдэг хатар бэшэ гэжэ олон эрдэмтэд тэмдэглэнэ.

ВСГАКИ-гай эрдэмтэ-этнолог, профессор Надежда Базаржаповна Дашиевагай «Традиционно-общественные праздники бурят: история и типологии» гэһэн монографи соогоо буряад зон ёохорой дүхэригтэ орожо, нараяа дүтэлүүлдэг, тиимэһээ үрэжэлтэй жэл болоһой гэжэ дуудадаг байгаа гэнэ.

Мэдээжэ эрдэмтэн, профессор Дашанима Санжиевич Дугаров ёохорые бөө шажантанай ёһо заншалнуудтай холбоно. Эрдэмтэнэй бодомжолгоор бөөнэр газар уһанай эзэдтэ мүргэһэнэй удаа түхэреэлжэ ёохорлодог байгаа гэнэ.

Тиимэһээ ёохорлохо гээшэ сакральна удхатай гэжэ тэмдэглэмээр.

Захааминай ёохор тухай Россин ветерануудай ниитэ эмхиин хүндэтэ гэшүүн, Захааминай аймагай хүндэтэ эрхэтэн Санжажап Бадмаев һонирхолтой һанамжануудые бэшэнэ: «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай һүүлээр, 1946 онһоо 1950-дахи онууд хүрэтэр, нютагаархиднай хурим түрэеэ уряанайнгаа заншалаар үнгэргэдэг боложо, хуушанай ёохор наадан яһала һэргээд ябаа.

Тэрэ үедэ хэнэйшье хуушанай заншалта ёохорой дуунуудые хэрэглэжэ, саарһан дээрэ бэшэжэ, хадагалжа абаагүй ушарһаа ехэнхи дуунуудынь манда хүрэжэ ерэнгүй, дээдэ үеынгөө үбгэд хүгшэдэй хойноһоо мартагдажа хосорһониинь угаа харамтай.

Эртэ урда сагта ёохор нааданай зоной дунда үргэлжэ боложо байдаггүй һэн тула ехэнхи ушартаа хурим түрын үедэ болодог байгаа. Жэшээлхэдэ, “Басаганай наадан” гээд ехэ наадан олон хүнүүдэй хабаадалгатайгаар, түрын урда үдэшэ басаганай гэр бүлэдэ болодог заншалтай байгаа. Энэ нааданда басаганай хани нүхэдынь, хүрьгэн хүбүүн нүхэдөөрөө байхаһаа гадна, ойро дүтын нютагуудай зон хабаададаг һэн. Ёохорой энэ наадан дээрэ басаганай түрэлхид хүрьгэн хүбүүндээ бэһэлиг зүүлгэдэг байһан юм. Хүрьгэн бэһэлиг эрижэ, ёохор дээрэ нүхэдөөрөө олон дуунуудые дуулаха баатай байгаа.

Хойто үдэрынь “Басаганай мордолгын ёохор” боложо, басаганай түрэлхид, үелжэ ябаһан хани нүхэдынь захяа дуунуудые дуулажа, басагаяа уяруулжа, уйлуулжа мордуулха заншалтай һэн.

Басаганай түрынгөө болохо газарта хүрэжэ ерэхэдэ, хадамуудынь ехэ түүдэг тойроод, ёохор хатаржа байха ёһотой һэн. Хуримаар буужа ерээшүүлэй талаһаа эгээ һайн, һурагтай моритойшуулынь наада дэлбэ дайруулжа, ёохорой дунда орохые оролдодог байгаа. Тиимэһээ хэдэн шиираг шамбай эрэшүүлынь гар гараа бүхөөр барилсаад, хана шэнги боложо, моритойшуулые ёохорой дүхэриг соо оруулхагүйе оролдодог һэн. Түрын энэ ехэ ёохор наадан таһалдангүй, хонон үнжэн үргэлжэлдэг байгаа.

Хурим түрэдэ зорюулагдаһан ёохор нааданһаа гадна, Сагаалганай урдахана “Сагаан һарын шахал*” гэһэн ёохор наадые айл зон бүлэг бүлэгөөрөө сугларжа үнгэргэдэг һэн. Дээрэ дурдагдаһан эдэ тусгаар ёохор наадануудһаа ондоогоор, зунай сагта гү, али хабар, намарай үедэ залуушуул айл айлаараа хэн нэгэнэйдээ суглараад, ёохор наада үнгэргэжэ, зүрхэнэйнгөөхии тараажа, бэеынгээ уйдхар гаргажа, тарадаг байһан.

Тэрэ сагта хүн зоной суглараад, хатар наада үнгэргэхэ тусхай байра байшангай үгы дээрэһээ хүнүүд гэрэй гуламта тойроод гү, али газаа түлигдэһэн түүдэг тойроод хатардаг байгаа».

2. Мэлэ нютагай ёохорой дуунууд.

Захааминай буряадуудай үндэһэн ёохорой дуунуудые хаража үзэхэдэ, тон гүнзэгы удхатай, тэрэ үеынгөө сагай эрхэ байдал ба эрилтэдэ харюу үгэһэн, арад зоной сэсэн мэргэн аман зохёол гэхэдэ алдуу болохогүй.

Тэрэ үеын хүнүүд дуунууд соогоо мүнхэ һайхан юртэмсэеэ, алтан шаргал нараяа, үнгэтэ һайхан түрэл нютаг нугаяа, буурал сагаан үбгэд хүгшэдөө, аба эжыгээ, инаг һайхан ахайнар, дүүхэйнэрээ, унажа ябаһан хүлэг мориёо хүндэлжэ, магтажа дууладаг байгаа.

Жэшээнь, нютагай дууша Александра Цыбиковна Будаевагай дурадхаһан:

Хандагайн шүрмэһөө наншажа,

Халюун дахаа оёе.

Халюун дахын шэнэдэ

Хандяр, яндяр хатарая…

гэһэн ёохорой дуун соо эхэнэрнүүдэй хэр угһаа хойшо хандагайн шүрбэһэ наншажа, даха оёдог үйлэдбэри тухайнь хэлэгдэнэ. Мүн зониие ёохор нааданда уряалжа «хандяр, яндяр хатарая» гэжэ дуулана.

Түнгүүсхынгөө түлеэндээ

Тэргэтэеэ хоюулаа.

Тэрэ һүниин наадандаа

Тэрээнтэеэ хоюулаа.

гэһэн дуун соо Түнгүүсхэ гэжэ Мэлэ нютагаймнай газарай нэрэ болоно,эндэ урдандаа тэргээрээ түлеэндээ ошодогтухайгаа дуулана гэжэ тэмдэглэмээр. Алишье сагта манай нютагай зон соо хошон дуунуудые зохёожо, бэе бэеэ наадалжа, шогложо дууладаг хүнүүд газар газарта үсөөн бэшэ байһан юм. Эндэ баһа шогтойгоор«Тэрэ һүниин наадандаа/Тэрээнтэеэ хоюулаа» гэжэ дууладаг һэн гэжэ информатор тэмдэглэнэ. Мүн иимэ  шог дуунуудые дурадхаһан байна:

Мэлын улаан мэхээр

Минии газаа ургаһай.

Мэлын улаан басаган

Минии һамган болоһой.

***

Үнэгэн малгай һээхэлзээ,

Үнэтэй ёродоо һээхэлзээ.

Үеын ахай һээхэлзээ,

Уймар ёродоо һээхэлзээ.

Халюун малгай һээхэлзээ,

Хасабшатай ёродоо һээхэлзээ.

Ханиин ахай һээхэлзээ,

Холшор ёродоо һээхэлзээ.

***

Мангиһанаа хүсэндэ

Мардалзаһан Маалинха.

Манай голдо ябахадаа,

Балай түды Маалинха.

Мэхээрынгээ хүсэндэ

Мэрдэлзэһэн Маалинха.

Минии голдо ябахадаа

Балай түды Маалинха.

Дайнай һүүлдэ хуушанай ёохор наадануудаа хурим түрын ёохор нааданда ошожо гү, али Мэлэ уһанайнгаа эрье дээрэ залуушуул сугларжа, түүдэг табижа, үүрэй сайтар хатардаг, дууладаг байгаабди гэжэ 90 хүрэжэ байһан Ринчин Сосоровна Шагжиева хөөрэбэ. Энээниие иимэ ёохорой дуунууд гэршэлнэ:

Υндэр хадын саанаһаа

Υүрэй сайтар хатарая.

Υргэн голой хюрууе

Хайласарынь хатарая.

***

Наадан, наадан гэхэдэ

Нахилзагша бэемни.

Нарин зүүгээ барихадаа,

Балайш түды бэшэлби.

Хурим, хурим гэхэдэ

Хотолзогшо бэемни.

Хурабша, зүүгээ барихадаа,

Балайш түды бэшэлби.

Ёохорто зониие уряалһан иимэ дуунуудыеманай нютагай хүгшэн эжынэр Сэсэгма Эрдынеевна Эрдынеева ба Валентина Шархуевна Доржиева хоёр дурадхаба.

Ерыт, орыт наадандаа,

Ёохор наадан хуушаараа,

Хушарһыень шэнэлжэ,

Шэнэ ёохор хатарая.

***

Наадан дээрээ ерээлди даа,

Ерээлди даа сааш.

Наадахаяа ерээлди даа,

Ерээлди даа сааш.

***

Тохой зандан эмээлээ, эмээлээ

Тохыш саашань мориндоо, мориндоо.

Тойроод байһан залуушуул, залуушуул,

Ерыт наашаа наадандаа, наадандаа.

Олон жэл соо соёлой байшанда ажаллаһан Буряадай соёлой хүдэлмэришэн Екатерина Цыбикжаповна Жапова урданай ёохорой дуунуудые хүгшэшүүлһээ хэдэн жэл соо суглуулһан байна. Тэдэнэй тоодо:

Боори дээрэ ябахадам,

Бугын түбэрөөн дуулдана.

Булантай гэртээ ерэхэдэм,

Нааданай түбэрөөн дуулдана.

Хада дээгүүр ябахадам,

Хандагайн түбэрөөн дуулдана.

Ханатай гэртээ ерэхэдэм,

Нааданай түбэрөөн дуулдана.

гэһэн ёохорнууд соо «боори», «хада» гэһэн үгэнүүд хэрэглэгдэнэ. Хадата Захааминай зон хада уула тухайгаа дуулангүй яахаб даа.  «Хайласарынь» (лит. хайлатарынь), «Бугын (хандагайн) түбэрөөн (лит. түбэргөөн)» гэһэн Захааминай нютагай үгэнүүд олоор хэрэглэгдэнхэй.

Нарһан, нарһан налаашхаяа

Нахилзатар хатарая,

Найман модоной газарта

Нахис хотос хатарая.

***

Ангарынгаа оёорһоо

Алтан шулуу бэдэрэе,

Алаг сээжын оёорһоо

Алтан шулуу бэдэрэе.

гэһэн ёохорой дуунууд соо Эрхүү буряадуудай диалектнууд оронхой.

Дылгырова Аюна Санжижаповна «Песенное творчество закаменских бурят традиция бытования» гэһэн диссертаци соогоо иигэжэ тэмдэглэнэ: «Зарим захааминай дуунууд соо Эрхүү можын газарнуудай нэрэнүүд ушарна. Энэ хадаа эрхүү буряадуудай дуунуудые өөрын боложо абаһан тухай гэршэлнэ».

Дүшэлаа хүрэһэн

Эжы юутэй бэлэлэй.

Дүрбэ дуугаар хөөрэлдөөд,

Сагай уужам бэлэлэй.

Табилаа хүрэһэн

Эжы юутэй бэлэлэй.

Таба дуугаар хөөрэлдөөд,

Сагай уужам бэлэлэй.

Иигээд саашань ерэ хүрэтэр тооложо түргэнөөр аянгалуулжа дууладаг һонин дуун гээшэ. Мүнөөшье болотор энэ дуу «Мэлэ» ансамблиин дуушад дуулан хатардаг юм.

Иимэ олон уянгата ёохорой дуунуудые шэнжэлэлгэ хэбэбди.

Түгэсхэл

Шэнжэлэлгынгээ түгэсхэлдэ иимэ дүнгүүдые гаргабабди.

1. Удхын талаар харахада,мүнхэ һайхан юртэмсэеэ, алтан шаргал нараяа, үнгэтэ һайхан түрэл нютаг нугаяа, буурал сагаан үбгэд хүгшэдөө, аба эжыгээ, инаг һайхан ахайнар, дүүхэйнэрээ, унажа ябаһан хүлэг мориёо хүндэлжэ, магтажа дууладаг байгаа;
2. Лексикын талаар харахада, захааминай нютагай үгэнүүд олоор хэрэглэгдэнхэй;
3. Эрхүү буряадай ёохорой дуунуудыеөөрын болгожо абаа.

Саашадаа эдэ дуунуудые хадуужа абажа, залуу үетэнөөрөө дуулажа байхабди гэжэ найданабди.

Буряад арадайнгаа, Захааминайнгаа, түрэл Мэлэ нютагайнгаа алтан абдар болохо аман зохёол, ёһо заншалые, соёлоо манай сахижа, дэмжэжэ, дамжуулжа байгаагүй һаа, ондоо хэн дамжуулхаб даа.

Литература

1. Дылгырова А. С. Песенное творчество закаменских бурят: традиция бытования/АВТОРЕФЕРАТ диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук.-Улан-Удэ, 2008.
2. Орбодоева Б. Эртэ урда сагта наран бурханай мүргэлдэ зорюулагдадаг байһан юм//Буряад Υнэн, №1. – Улаан-Υдэ, 2014.
3. Бадмаев С. Захааминай арадай дуунууд. /Буряад электронно учебник.
4. Интернедэй материалнуудһаа.

Информаторнууд:

1. Будаева Александра Цыбиковна – 73 наһатай.
2. Доржиева Валентина Шархуевна – 68 наһатай
3. Жапова Екатерина Цыбикжаповна – 59 наһатай
4. Шагжиева Ринчин Сосоровна – 88 наһатай
5. Эрдынеева Сэсэгма Эрдынеевна – 75 наһатай