Экзаменационные билеты по осетинской литературе (вопросы и ответы)
учебно-методический материал (11 класс)

Фæлварæны билеттæ ирон литературæйæ

11-æм къласы

1 билет

1. Ирон литературæйы ахадындзинад, йæ рæзты периодизаци.

      Ирон литературæ йæ равзæрдæй фæстæмæ æнгом баст у рæстæг æмæ адæмы цардимæ.  Уым айдæнау нывæфтыдæй зынынц рæстæджы ивæнтæ æмæ историон цаутæ. Æхсæнадон уавæртæ куыд ивтой, афтæ ивгæ цыд литературон цард дæр, уыйадыл зæгъæн ис, æмæ ирон литературæйы истори у ирон æхсæнады истори дæр. Ирон литературæйы истори дихгонд цæуы æртæ хайыл: 1) йæ сæвзæрдæй 1917 азмæ; 2) 1917 азæй 1956 азмæ; 3) 1956 азæй абонмæ.  Уыцы дих сси традицион. 1917 азы æрцыди стыр æхсæнадон цау: революци бындуронæй аивта Уæрæсейы цардыуаг, йæ социалон системæ, йæ идеологон принциптæ.1956 азы уыд компартийы 20-æм съезд. Уый рауад историон цау. Æргомгонд æрцыдысты тоталитарон системæйы хицæн хъæнтæ.  Ирон литературæ дæр схызт ног идейон-аивадон къæпхæнмæ, бæрзонддæр эстетикон æмвæзадыл райдыдта йæ историйы ног заман. 20-æм азты литературæ сæйраджыдæр нывæфтыд кодта адæмы революцион тох æмæ сгуыхт, сæ историон цардвæндаг. 30-æм азты та фылдæр æвдыста бæстæйы индустрион æнтыстытæ, колхозты арæзтад, Ирыстоны культурон рæзт. Уымæ гæсгæ «Ирон литературæйы истори. 1917-1956 азтæ» дихгонд цæуы цалдæр периодыл: 1) мидхæсты дуг, 2) 20-æм азтæ, 3) æртынæм азтæ, 4) Фыдыбæстæйы хæсты дуг; 5) 40-50-æм азтæ. Бирæ фысджытæ сфæлдыстадон куыст кодтой æмæ кæнынц иу периоды нæ, фæлæ дыууæ мæ фылдæр периодты.

2. Адæмы сæрибарыл тох Брытъиаты Елбыздыхъойы трагеди  «Амыран» -ы.

          Елбыздыхъойæн йæ фæстаг стыр аивадон уацмыс уыд трагеди «Амыран». Фыссæг ацы драмон пьесæйыл  хъуыды кæнын райдыдта суанг 1909 азы. Фыст та йæ фæци 1921 азы. «Амыран»-ы иумæйаг сюжет ист у ирон адæмон сфæлдыстадæй. Хуымæтæг æмæ хæрзаив  сты йæ сюжет æмæ композицион арæзт дæр.  Фыййау Бесæ бахауд бæрзонд хæхты цъасмæ. Уым банызта титан Амыраны туг æмæ цæссыгæй. Базыдта, Амыран, адæмы хæрзгæнæг, адæмæн уæлæрвтæй зынг чи раскъæфта, уый баст кæй у æфсæн рæхыстæй лæгæты, æмæ йын уари йæ игæр кæй хæры. Бесæ ацы хабар куы базыдта, уæд сфæнд кодта Амыраны фервæзын кæнын, фæлæ хъамайы иугай цæфтæй ахæм стыр хъуыддаг нæ хицæн кæны. Æмæ райдыдта Бесæ кусын Амыраны ссæрибар кæныныл. Уыцы куыст æй фæхицæн кодта йæ бинотæй, йæ хъæубæстæй. Сарæзта Бесæ ирвæзæн рæхыс æмæ йæ схаста Амыраны лæгæтмæ. Фæлæ ам хъæууон адæмы фæдисы хъæрмæ фæкаст фæстæмæ. Уый уыдис Бесæйы мæлæт, арв æй æрцавта æмæ фæмард. Лæгæты дуæрттæ ахгæдтой. Фæлæ уыйхыгъд Амыраны туг æмæ цæссыгты суадонæй банызтой Бесæйы фырт Цопан æмæ хъæууон лæг Саго. Амыран пьесæйы у адæмы сæрибары символ. Адæмы сæрибар байстой Хуыцау, Бæстыхицау æмæ дæлимонтæ.  Адæм цардысты фосы цардæй – æнæ арт, æнæ фæздæг. Иухатт Амыран талынг æхсæв иу бæрзонд къæдзæхы сæр федта уæларвы дæуджытæн нывонд арт æмæ сфæнд кодта уырдыгæй адæмæн цъæх арт æрхæссын. Адæм арт фæйнæрдæм ахастой, фæлæ Амыраны дауджытæ Куырдалæгоны рæхыстæй бафидар кодтой къæдзæхмæ.                                                                                                                                          Сæрибары стыр ныфс хъуысы Цопаны фæстаг ныхæстæй. Уый ныххæцы Ныфсы къухыл  æмæ йæ йемæ акæны.  «Ацы драмæйы Елбыздыхъо систа ирон литературæ æппæт адæймагады проблемæты бæрзæндмæ»-, зæгъы зындгонд ирон критик Тыбылты Алыксандр.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

2 билет

1. Ирон адæмы дзургæ сфæлдыстады хуызтæ æмæ сæйраг жанртæ. Нарты кадджытæ – ирон адæмы эпос. Йæ сæйраг æууæлтæ.

    Хъæздыг æмæ бирæкъабазджын у ирон фольклор - адæмон дзургæ сфæлдыстад. Ис дзы ахæм хуызтæ – жанртæ: кадджытæ æмæ таурæгътæ, аргъæуттæ æмæ æмбисæндтæ, хъарджытæ æмæ зарджытæ, уыци-уыцитæ æмæ æндæртæ.

     Ирон адæмы сфæлдыстадон хъару, сæ поэтикон культурæ, се взаджы мадзæлттæ æппæты ирддæрæй зынынц номдзыд Нарты эпосы. Нарты фæлгонцты адæм сныв кодтой сæ идеал.Уыцы хабæрттæ сты нæ фыдæлты мифтæ. Эпосы хуызджынæй зынынц нæ адæмы æгъдæуттæ. Сæ фæд дзы ныууагътой историон цаутæ. Нарты кадджытæ сты зонды хæзнадон, хъомылады ахъаззаг фæрæз. Нарты сæйрагдæр моралон домæн у патриотизм. Нæртон æгъдæуттæй фæзминагыл нымад сты намыс æмæ рæстдзинад. Рæсугъд æмæ фæзминаг у нæртон уæздандзинад.  Йæ сæйраг нысæнттæ сты: хистæрæн аргъ кæнын, кæрæдзимæ хъусын, гуыбыныл хæцын, сылгоймагæй аргъуц кæнын. Кады хъуыддаг сты нартæм курдиат æмæ аивад. Уæрæх æмæ рухс у Нарты дуне. Сæ хæтæнтæ сты хæхтæ æмæ тыгъд быдыртæ, арв æмæ денджызтæ. Эпос хъæздыг у оптимизм, уарзт æмæ хæлардзинады мотивтæй. Абайты Васо фыссы, зæгъгæ, кард æмæ фæндыр сты Нарты царды символтæ: кард – æхсары нысан, фæндыр – аивады нысан. Нарты кадджытӕ дих кӕнынц 5 циклыл:

1.Уӕрхӕг ӕмӕ йӕ фырттӕ. 2.Уырызмӕг ӕмӕ Сатана.   3. Хӕмыц ӕмӕ Батрадз.  4. Сослан. 5. Сырдон.

Нарты кадджыты сӕйраг хъайтартӕ сты :

Уырызмæг -Нарты зондамонӕг, сӕ кадджын хистӕр, фӕразон.

Хæмыц -Нарты хистæртӕй, Уырызмӕджы кӕстӕр ӕфсымӕр.

Сослан -хъӕбатыр, ныфсхаст, ӕндонӕй сӕрст, ӕрхъуыдыджын.

Батрадз - аипп  кӕмӕ нӕй ,ахӕм болат гуырд , тохкодта уӕйгуыты, зӕдты, хуыцӕутты ныхмӕ.

Сырдон -Нартӕн фыдбылызтӕ аразӕг, цыргъӕвзаг, цыргъзонд адӕймаг.

Сатана -Нарты ирвæзынгӕнӕг стонг заманы, зондджын, кӕрдзындӕттон.

Нарты кадджыты ’вдыст ӕрцыд нӕ рагфыдӕлтӕн сӕ тых, сӕ зонд, сӕ хъару, сӕ цард ӕмӕ сӕ культурӕ.

Нарт дих кодтой:

 Æртæ сыхыл:                                    Æртæ мыггагыл:

1. Уӕллаг Нарт.                                                                    1. Борæтæ   -уыдысты фӕрныг, мулкӕй хъӕздыг.

2. Астӕуккаг Нарт.                                                                         2.Ӕхсæртæгкатæ - хъӕбатыр мыггаг.

3. Дӕллаг Нарт.                                                                             3. Алæгатæ- лӕгӕй хорз

Эпос «Нарты кадджытæ» у ирон фольклоры стырдæр хæзна.    (Иу кадæг радзурын.)

2. Гæдиаты Цомахъ. Национ иудзинад æмæ сæрибары идейæтæ трагеди «Ос-Бæгъатыры».

      Цомахъы драмæ «Ос-Бæгъатыр» мыхуыры рацыд 1929 азы. Архайд цæуы Иры хæхты æмæ Гуырдзыстоны. Цы уавæры ис Ирыстон? Цæгатæй йæ æлхъивынц тæтæр (монголтæ), кæсæг, хуссары – гуырдзыйы æлдæрттæ. Иннæрдыгæй йæм лæбурынц цæцæн. Бырсынц нæ цæрæнтæм, тæрынц нын нæ фос, адæмы ахæссынц цагъарæн. Ахæм уавæрты хæлы адæмы фарн. «Къордтæ фестæм. Асасти нæ тых, нæ хъару», - хъаст кæны быдыры минæвар. Цæмæн афтæ у? Фыццаджыдæр, уымæн, æмæ ирон адæмæн нал уыд паддзахад. Паддзахад цæмæй уа, уымæн та хъæуы хорз æфсад æмæ хорз закъонтæ. Ос-Бæгъатыр у сæрибар хæххон иры фæтæг, раздзог. Арæх цæуы балцы æмæ стæры, цæуы фос фæкæнынмæ, фылдæр хатт та тыхгæнджыты тых сæттынмæ. Ос-Бæгъатыр хæцы йæ адæмы знæгты ныхмæ. Гуырдзыйы æлдæрттæ адæмы æфхæрынц, фосы бынаты сæ сывæрдтой. Ахæм фæтк æрæвæрын сæ фæнды Хуссар Ирыл дæр. Гъе уый фæдыл у йæ хæстон балц Гуырдзымæ. Æлдары фидар басаста, йæхи йын амардта. Суæгъд кодта æфхæрд æмæ ахст адæмы æлдары ныггæндæй – ирæтты æмæ гуырдзийæгты дæр. Æлдары чызг Кетеванæн та ныфсытæ æвæры. Ос-Бæгъатыр мастисæг нæу, уый у рæстдзинад æвæрæг. Йæ хæст цæуы æнтыстджынæй, фæлæ Гуырдзыстоны паддзахаддæр йæ куыст кæны. Сауджын æмæ Нанайы фæндæй Гæба хъуамæ суа æлдар.Ос-Бæгъатырмæ фæзынд ног бæллиц æмæ мА кæд гуырысхо кæны, уæддæр фæзынд Кетеван æмæ йæ сразы кодтой Нанаимæ гуырдзиаг æлдæрттимæ фидауыныл. Уый уыд йæ сæфты фæндаг. Гуырдзиаг æлдæрттæ йæ фæсайдтой æмæ йæ амардтой. Ос-Бæгъатыр хинæй мард æрцыд.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

3 билет

1. Плиты Грис. Фыдыбæстæйы хæсты темæ Грисы сфæлдыстады. Балладæ «Авд цухъхъайы». Мады уавæр, йæ фыртты кады мæлæт.

       Плиты Грис уыди стыр патриот æмæ поэт.. Грисы курдиат райхъал хæсты уынæрæй, бахсыст хæсты цæхæры, срухс и хæсты трагизмæй. Грис хæцæг æфсады бавзæрста адæмы хъизæмар, æвдисæн уыд адæмы лæгдзинадæн. Грисы салдат у патриот, намысджын хæстон. Поэт ын æргом кæны йæ хъæздыг миддуне, йæ национ удыхъæд, йæ бæрзонд идеалтæ.(«Салдат»,«Уæлахизы кадæг», «Хæцæны», балладæ «Авд цухъхъайы»)

   Балладæ «Авд цухъхъайы» аивадон гæнæнтæ иу кæнынц эпикæ æмæ лирикæйы фæрæзтæ.  Грис мад æмæ йæ хъæбулты трагеди систа стыр поэзийы æмвæзадмæ. Поэт ссардта ахъаззаг формæ. Фыдыбæстæйы сæраппонд сæ цард цы авд æфсымæры (Гæздæнты авд æфсымæры (Мæхæмæт, Дзæрæхмæт, Хадзысмел, Махарбег, Самил æмæ Созыр, Хасан)Дзуарыхъæуæй) радтой, уыдоны сгуыхтытæ равдисын. Мадæн йæ фыртты фæлгонцтæ бацыдысты сæ цухъхъаты хуызы. Мад æрвылбон семæ ныхас кæны. Сæ ныхас у зæрдæбын, æргом кæны арф æнкъарæнтæ, мады æгæрон хъыг æмæ æнæмæлæт хъайтарты патриотизм.                                                                                                                                  Балладæ у сюжет кæм ис, ахæм лирикон уацмыс. Балладæ æвдисы таурæгъон кæнæ историон цаутæ, кады сгуыхтытæ, йæ хъайтартæн вæййы æнахуыр диссаджы хъысмæттæ.

(«Авд цухъхъайæ» скъуыддзаг наисусть)

2. Джыккайты Шамил. «Хъодыгонд зæд». Патриотизм æмæ национ иудзинады идейæтæ трагедийы. Фæтæг Борæханы идеалон фæлгонц. 

Кæддæр йæ ном æгас Европæ æмæ Азийыл кæмæн ныхъхъæр, уыцы Аланты паддзахадыл XIII æнусы æрцыди стыр бæллæх: манголты æрдонгтæ йыл туджы зæйтæ рауагътой. Ир къордтæ – дихтæ ныййисты. Се 'лдæртты фылдæр хай сæхи радтой тыхгæнджыты къухмæ, фæсдзæуинтæй сын ныллæууыдысты.

«Хъодыгонд зæд» у Шамилы фыццаг драмон уацмыс. Æрыгон драматург мæт кодта, йæ хъуыдытæ цы хуызы равдиса, цæй фæрцы, цавæр сюжет, цавæр архайд ын æрхъуыды кæна, йæ  архайд ын сбæтты Аланты паддзахадæн йæ тæккæ зындæр æмæ тугкалæн цауимæ.

Йæ сюжет цыбыртæй у афтæ:

Борæхан – Аланийы фæтæджы фырт – æрыздæхт йæ фыды уæзæгмæ æцæгæлон бæстæты дард балцæй æмæ йæ æрæййафы тынг зын уавæры, змæст рæстæджы. Цалынмæ Борæхан балцы ром æмæ бердзентæм цыдис, фæрныг адæмыл зондагур зылдис, уæдмæ йæ фыд мард æрцыдис, адæм та хуыдуг кодтой Сыгъзæрин Ордайы æфсондзы бын. Бæстæ ныммур, ныддихтæ ис, алыран – хæстытæ, цагъардзинад. Æмæ Борæханы бынат бацахста бонджын Атох. Уый афтæ æнхъæлдта, æмæ фæтæджы фырт никуыуал æрыздæхдзæн йæ балцæй. Борæхан тынг ныфсджынæй æрцыд йæ райгуырæн зæхмæ, уыд æвдисæн æндæр адæмты историон тохы хъæбатырдзинæдтæн, фехъуыста Куликовы быдыры уырысы уæлахиздзинад. Æмæ куы федта, цавæр уавæры ис йæ бæстæ, уæд йæ зæрдæ байдзаг арф патриотон æнкъарæнтæй. Йæ хъуыдыйы ис Аланыстон йæ къæхтыл слæууын кæнын, мангойлаг залымæй йæ фервæзын кæнын. Атох æмæ йæ хъузæттæ Борæханы ныхмæ слæууынц. Фæлæ уæддæр Борæханы  зæрдæ ссудзы арф патриотон æнкъарæнтæй. Патриотизм ахъаз у адæймагæн йæ хуыздæр миниуджытæ раргом кæнынæн. Раргом вæййынц Борæханæн йæ æмбæхст миниуджытæ. Йæ зæрдæйы тохы арт пиллон суадзы, куы фехъусы, адæм кæй бамбæрстой сæ цагъарад, кæй сразы сты сæрибарыл тохмæ цæуыныл.

Шамиль трагеди куы фыста, уæд йæ сæйрагдæр бæллиц уыд, цæмæй Борæханы дзыхæй зæгъа, цы хъуыдытæ йæм уыди, уыдон. Борæханмæ ис фæнд: «мæсыгæн æрæвæрын бындур», «цъæх дурыл» ныффыссын фæрныг дзырдтæ: Кæнæ сæрибар, кæнæ мæлæт. Борæхан аразы мæсыг, сиды иудзинадмæ, уымæн æмæ мæсыг у иудзинады символ, сæрибары символ, тохы символ.  Уый ахæм хъайтар нæу, æрмæстдæр йæ паддзахад сфидар кæныныл чи хъуыды кæны. У философ, растхъуыдыгæнæг, расттæрхонгæнæг, æмæ уымæн у зæд. Атох æмæ Дзуары лæг адæмы хъуыды сзыгъуыммæ кодтой, адæм нæ бамбæрстой, цæмæн хъæуы мæсыг, баууæндыдысты сыл , хъоды бакодтой Борæханыл. Борæхан та йæ нысан уыдта, адæмы уыцы фынæйæ райхъал кæнын.                                                                            

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

4 билет

1. Æгъуызаты Иуанейы культурон æмæ æхсæнадон куыст. Авторы патриотизм æмæ гуманизм поэмæ «Алгъуызы кадæджы».

              Æгъуызаты Гиуæргийы фырт Иуане (йе цæг мыггаг уыд Гæбæратæй) райгуырд 1775 азы Хуссар Ирыстоны Залдайы хъæуы.1798 азы ахуыргæнæгæй кусын райдыдта Душеты. Иуане хорз зыдта æртæ æвзаджы: ирон, гуырдзиаг æмæ уырыссаг. 1815 азы куыста тæлмацгæнæгæй Тифлисы. 1820 азы та райдыдта кусын ахуыргæнæгæй Калачы дины семинары. Архайдта ирон сабиты семинармæ исын æмæ ахуыр кæныныл. Иуане йæ мæлæты онг йæ царды бæрзонд нысаныл нымадта, хæхты цъассытæм ахуырдзинады цырагъ  бахæссын. Уый сарæзта ирон алфавит гуырдзиаг графикæйы бындурыл, тæлмац кодта дины чингуытæ.Сарæзта ноджыдæр райдиан скъолатæн абеты чиныг – дамгъуат. Саразын ма кодта иу скъола Чеселтгомы. Æппæт уыцы хабæрттæ дзурæг сты ууыл, æмæ Иуане, йæ хъуыддæгтæм гæсгæ, рухстауæг, кæй уыд. Иуане  ныффыста кадæг «Алгъузиани» гуырдзиаг æвзагыл. Ирон æвзагмæ йæ ратæлмац кодта Бестауты Гиуæрги 1962 азы. «Алгъуызы кадæг» - йæ номæй дæр бæрæг у – йæ нысан у ир æмæ кæсæджы паддзах Алгъуызы хъæбатыр фæлгонц сныв кæнын. Уый сгуыхтдзинæдтæ, йæ рæстдзинад, йæ хæрзвæндон æмæ хæрзæгъдауæн кад скæнын. Алгъуыз та æвдыст у хъæбатыр адæмы хъæбатыр фæтæгæй. Кадæг арæзт  у цыппар хайæ. Бердзенты паддзах Августы хистæр фырт Алгъуыз йæ фыдмæ нæ байхъуыста, бауарзта Кесар-ханы чызг Этеры æмæ йæ аскъæфта, кæд æмæ уый æндæр диныл хæст уыди, уæддæр. Ныууагъта йæ мад æмæ фыды кæугæйæ æмæ ацыд дард Кавказмæ. Кесар-ханы фæдисæтты  куы ныццагъта , уæд. Ам сси кæсæг æмæ иры паддзах.Дыккаг æмæ æртыккаг хæйтты æвдыст цæуынц Алгъуызы хъæбатыр тохтæ æндæр паддзæхтимæ. Хабæртты цыппæрæм къорд баст у Алгъуызы мæлæтимæ. Алгъуыз ныццыд Амосармæ, иууылдæр йæ размæ рацыдысты, æрмæст Аслан Гамрекъели нæ разынд се хсæн. Рамæсты йæм Алгъуыз, сфæнд кодта дыккаг бон Гамрекъелийы æрцауындзын, фæлæ йæм уый фæраздæр æмæ йæ амардта. Æрбаластой йын йæ мард йæ райгуырæн бæстæмæ йе фсин уый куы базыдта, уæд йæ зæрдæ ратыдта.Алгъуызы мæлæтæн йæидеологон аххоссæгтæ сты æртæ хъуыддаджы: йæ ныййарджыты фæндоны сæрты ахызт, æндæр диныл хæст чызджы раскъæфта, йæ хицауы ныхмæ цы цагъар рацыд, уый бахъахъхъæдта. Хуыцауы барвæнд æмæ рæстдзинадыл баст у адæймаджы хъысмæт. Адæймаг Хуыцауы фæдзæхстытæ æмæ рæстдзинады сæрты куы ахизы, уæд баййафы «карз æфхæрд», ссары адзал.

2. Булкъаты Михал. Роман «Теркæй-Туркмæ»-йы историон цаутæ. Уацмысы конфликт æмæ ныхмæвæрд фæлгонцтæ.

19-м æнусы райдианы райдыдта Кавказы адæмты хæст Уæрæсейы паддзахы ныхмæ. Йæ сæргъы æрлæууыд дагъистайнаг имам Шамиль. Хæст уыд дæргъвæтин, йæ фæстæ ирæтты иу хай райста пысылмон дин. Уыдон тарстысты, сæ дин сын чырыстон динимæ куы сæмхæццæ кæной, уымæй æмæ сагъæсы бацыдысты. Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй уыцы идейæтæ парахат кодта паддзахы администраци. Уый йæ колониалон политикæ хъахъхъæнгæйæ, стæй хæххон адæмты ныссабыр кæныны тыххæй сразæнгард кодта Кавказаг адæмты егъау хай Туркмæ алидзыныл. Уыдонимæ ирон адæмы иу хай дæр. Уыцы хъуыддаг хæсгонд æрцыд паддзахы æфсады инæлар Куындыхаты Муссæйæн. Кæсæм уæды рæстæджы сусæг писмо: «Уыцы хъуыддаджы бæрны уый йæхæдæг (Куындыхаты Муссæ) цæуы æмæ сусæг мадзæлттæй спайда кæныны фæстæ сæрды мæйты 3 мин хæдзарæй къаддæр кæй нæ акæндзæн, ууыл гуырысхо нæ кæны...». Афтæмæй ирон адæмы иу хай Туркмæ хуыздæр цардæнхъæл аивылд. Уый уыд ирон адæмы трагеди. Ирон лигъдæттæ фыдæнхъæл фесты, цы дзæнæты бæстæйæ сын ныфс æвæрдта Муссæ, стæй моллотæ дæр, уымæй. Бæргæ ма чидæртæ афæнд кодтой фæстæмæ раздæхын, фæлæ уый æнцон хъуыддаг нæ уыд. Кæй  зæгъын  æй хъæуы,  туркаг ирон  адæмæн  Муссæйы  ном сси æлгъыстаг («Уæ, Муссæ, дæ хъæбул амæла»).

Уацмысы ныхмæвæрд фæлгонцтæ сты Куындыхаты Муссæ æмæ Мамсыраты Темырболат. Уымæ гæсгæ дих кæнынц уацмысы иннæ персонажтæ дæр. Иуæрдыгæй - Муссæ, Лорис-Меликов, Садуллæ, Хъази, Афæхъо. Иннæрдыгæй - Темырболат, Хъуыбады, Махмуд, Таза, Алхаст, Æна, Тепса, Бæтæхъо, хъæубæсты адæм. Ацы дыууæ къорды 'хсæн цæуы  тох. Уыцы ныхмæлæудыл арæзт у уацмысы сæйраг конфликт, дæр.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

5 билет

1. Кочысаты Розæ – фыццаг ирон сылгоймаг-драматург æмæ публицист. Пьесæ «Гæды лæджы» фольклорон бындур.

         Кочысаты Розæйæн йе сфæлдыстадон куыст у хæрз цыбыр. 1905 азы ныффыста æдæппæт æртæ пьесæйы: «Гæды лæг, кæнæ нæ пъырыстыф сæрра», «Мæ уарзондзинад æви мæ фыды ныхас», «Зæхх – ме вдисæн, хур – мæ комдзог». Уый размæ аз Ольгинскæйы æвæрд æрцыдысты Брытъиаты Елбыздыхъойы фыццаг пьесæтæ «Уæрæседзау» æмæ «Худинаджы бæсты – мæлæт». Уымæ гæсгæ хъæуы скъоладзау чызджытæ сарæзтой драмон къорд, Розæ йæхæдæг дæр уыцы къорды архайдта. Афтæмæй ирон чызджытæ сæхицæн фæндаг сарæзтой театры аивадмæ дæр æмæ драматургимæ дæр. Розæ ма фыста публицистон уацтæ дæр…

«Гæды лæг. Кæнæ нæ пъырыстыф сæрра» йæ жанрмæ гæсгæ у скетч – чысыл, худæг ныв. Амад у ирон адæмон хъæлдзæг ныхасы (анекдоты) бындурыл.

Расыггæнаг, фæлæ цыргъзонд æмæ хин лæг Умархан ссардта æхцатæ. Зоны йæ, йæ ус æдылыдзæф æмæ дзæгъæлдзых у. Куы йын схъæр кæна хъуыддаг,ыл комдзог рацæудзæн. Уый барæй æнгуырыл тæрхъус бакодта, къæппæджы та кæсаг нывæрдта æмæ хабар йе фсинæн радзырдта. Йæ уæлвæд æддейæ гæдыты уасын куы æрбайхъуыст, уæд загъта: «Уый нæ пъырыстыф сæрра, æмæ йæ сбастой æмæ йæ нæмгæ, хъыллистытæгæнгæ, фæтæрынц». Ацы мæнг ныхæстæ фервæзын кодтой Умарханы йæ усы æдылы æвзагæй æмæ æдылы пъырыстыфы дзæмбытæй. Фервæзт Умархан йæ зонды фæрцы. Худæг ныв амад у дзырды юморыл, стæй адæймаг, цы нæу, йæхи уымæй куы вдиса, уæд уый худæгдзинадыл.

2. Къубалты Алыксандры кадæг «Æфхæрдты Хæсанæ» - йы  æфхæрды ныхмæ тохы мотивтæ.

Кадæг «Æфхæрдты Хæсанæ» арæзт у цыппар хайæ. Фыццаг – Госæма æмæ йæ фæдзæхст авдæны баст Хæсанæйæн; дыккаг – Хæсанæйы хæст Мулдарты мыггаджы ныхмæ; æртыккаг – фæстæмæ та райдайæны уавæр, мад хæцы йæ фыртмæ, фæлæ куы базоны, Мулдартæ цагъды кæй фесты, уый, уæд циныл фæвæййы, цæмæй та уысмы бæрцмæ æрдиаг кæнын райдайа Хæсанæйы марды уæлхъус.

Кадæджы мидис цыбырæй: Мулдартæ амардтой Æфхæрдты Солæманы (Хæсанæйы фыды)цуаны рæстæджы, иунæг кæй уыд, уый ныфсæй, Мулдарты Хъуыдайнат ын бафхæрдта йæ ус Госæмайы, фæлæ йæ уый барæхуыста хъамайæ æмæ ралыгъд æхсæвыгон тар хъæдмæ. Ам лæгæты æрцард, хъомыл кодта йæ фырт Хæсанæйы, цæттæ йæ кодта йæ фыды туг æмæ йæ мады æфхæрд райсынмæ. Хæсанæ бахъомыл æмæ райста йæ фыды туг, нæ ныббарста Мулдартæн йæ мады æфхæрд. Фарасты дзы амардта, фæлæ йæхæдæг дæр фæмард. Йæ тох у рæстаг, фæлæ ахызт рæстдзинады сæрты, йæ масты фæдыл ацыд æмæ æнаххос туг кæй  ныккалдта, уый тыххæй фæмард. Госæма фыццаг хатт бацин кæны, куы базоны Хæсанæ Мулдарты ныццагъта, уый, фæлæ йын бирæ нæ ахаста Хæсанæйы мæлæт ахицæн кодта уый хъысмæт дæр.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

6 билет

1. Гæдиаты Секъа. Уарзондзинады уæлахиз радзырд «Азау»-ы.

Патриархалон дунейы алчи йæхи маарыхъæздыгдзинады, мулкыл, сæ уарзон зæнæджы дæр уæй кæнынц фосыл-ирæдыл, куы йæ фæзонынц, уымæй сæ æнамондыл æфтауынц,уæддæр. Секъайы ацы хъуыдыйæн æвдисæн у йæ радзырд «Азау».

Хуымæтæг у «Азауы» сюжет. Дыууæ æрыгон адæймаджы  - Азау æмæ Таймураз сæ кæрæдзи уарзынц. Чысылæй фæстæмæ иумæ хъомыл кæнынц, сæ ныййарджытæ фидыд сты Азау мæ Таймураз лæг æмæ ус кæй уыдзысты, уый тыххæй. Афтæ зыны. Цыма сæ амонды ныхмæ ницы лæууы, фæлæ Таймуразы фыды зæй фæласта æд фос. Хæдзары мА цы муртæ уыд, уыдон бахъуыдысты хистытæн. Азауы мад æмæ фыды цæстæнгас цæхгæр аивта, уыдон стыр ирæд хъæуы сæ чызгыл, таймураз та ны у мæгуыр, цы бафида, уый йæм нæй. Боба йæ чызджы радта хъæздыг мыггаг Биганатæм «дæс æмæ æртиссæдз хъугыл».  Нæ баци Таймураз æмæ Азауæн сæ амондыл сæ къух сисын.  Аскъæфта Таймураз Азауы, фæлæ сæ амонд нæ фæрæстмæ, скъæфджытæ цагъды фесты.  Азау æмæ Таймураз фæхицæн сты. Таймураз йæ мадырвадæлтæм бафтыд Урстуалтæм, Азауы та гуырдзиаг фыййæуттæ акодтой семæ тыхæй. Хицæнтæй цæрын нæ бафæрæзтой Азау æмæ Таймураз. Амард Таймураз йæ мастæй, Азау уый куы базыдта, уæд йæ маст нал баурæдта æмæ  йæ зæрдæ аскъуыд.  Дыууæ уарзоны кæрæдзи нал федтой, æрмæст мА Азау йæ зæронд фæлмæцыд стджытæ Таймуразы ингæны цур ныккалдта.

Дыууæ уарзоны ныхмæ слæууыдысты фыдæгъдæуттæ – (ирæд, хъоды бакæнын) мæгуырдзинад, тугкалды тас, фæлæ уæддæр нæ систой сæ къух сæ уарзондзинадыл. Хъазуат тохы бацыдысты æппæты ныхмæ, фæлæ сæ бон нæ баци «рæхыс - бæттæнтæ» атонын.

2. Патриотизмы мотивтæ Илас Æрнигоны æмдзæвгæтæ («Сомы», «Хæрзбон», «Гъæйтт, цы фестут!», «Сагъæс»).

Илас Æрнигон (Тогызты Газакк) уыд стыр ахуыргонд адæймаг. Зыдта китайаг, япойнаг æмæ корейаг æвзæгтæ. Уый уыдис дæсны лингвист. Уый æнæкæрон уарзтæй уарзта йæ Райгуырæн бæстæ æмæ Ирыстонæй куы ахицæн, уæд мысыд йæ Райгуырæн бæстæ æмæ уымæй райгуырди йæ диссаджы патиротон поэзи. Ацы темæ Иласы сфæлдыстады райдыдта æмдзæвгæ «Хæрзбон»-æй. Нæ йæ фæнды цæуын искуыдæм æмæ уынгæг хъæлæсæй дзуры «хæрзбон» йæ фыдæлты зæххæн. Ацыд, ахицæн йæ фыдæлты уæзæгæй æмæ йæ царды хуыздæр азтæ (23 азы) арвыста æцæгæлон зæххыл.

Хæрзбон! Хæрзбон! Мæ цард мæ суры,

Фæрыст мæ зæрдæ, мæ. Цæуын…

Фæстаг хатт абон æз уæ цуры

Лæууын, мæ хæхтæ, мæ кæуын.

Иттæг зæрдиагæй фæндыдис Илас Æрнигоны Ирыстоны ном бæрзонд куы уаид йæ хъæбулы лæггады фæрцы, уый æмæ сидти:

Гъæйтт, цы фестут, цæйут, размæ

Цомут иумæ мах æнгом!..

Æрнигон цæттæ уыд йæ фыдызæххы сæрыл йæ уд раттын. Афтæ йе мдзæвгæ «Сомы»-йы фыста

Мæ бæстæн æргомæй        Мæ бæстæн кæронмæ

Æз карз дзырд дæттын        Мæ зæрдæ, мæ зонд

Ирыстон, дæ номæй        Мæ хъаймæты бонмæ

Мæ сомы бæттын        Кæнын æз нывонд.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

7 билет

1. Брытъиаты Елбыздыхъо – ирон театр æмæ драматургийы бындурæвæрæг. Ирон сылгоймаджы хъысмæтыл сагъæс драмæ «Дыууæ хойы» - йы.

Брытъиаты Цопаны фырт Елбыздыхъо йæ цæсты рухс, йæ зонды тых, йæ зæрдæйы уарзондзинад – æппæт дæр снывонд кодта ирон драматурги æмæ иро театр саразынæн. Бирæ не сты Елбыздыхъойы драмон уацмыстæ. Авд пьесæйы («Уæрæседзау», «Худинаджы бæсты – мæлæт», «Хазби», «Дыууæ хойы», «Маймули рухсаг, æгас цæуæд ирон театр», «Налимтæ», «Амыран»), фæлæ стыр у сæ нысаниуæг ирон национ культурæйы. Елбыздыхъойы уацмыстæй райдыдта ирон драматурги, уыдон бындурыл сырæзт ирон драмон театр. Фæлæ уыдонæй адæмæн тæккæ уарзондæр фæци драмæ «Дыууæ хойы». !907 азы Назраны фидары куы бадт, уæд ныффыста ацы пьесæ. Драмæйы мидис хæрз цыбыртæй у афтæ: Дыууæ сидзæр хойы Хансиат æмæ Асиат цæрынц сæ фыдыфсымæр Тæтæрхъаны хæдзары (сæ ныййарджытæ амардысты). Драмæйы райдайæны уынæм Асиаты аскъæфтой Ханæгаты лæппутæ, фæдисæттæ йæ байстой. Асиат уарзы Пупæйы, Тæтæрхъаны та фæнды Асиаты Лакатæм раттын стыр ирæдыл. Асиат разы нæу. Чызджыты мады фсымæр Хъамболат уыцы хъуыддаг раргом кодта æмæ чызджыты сæхимæ акодта. Тæтæрхъан та сæ фæстæмæ æрбасайдта, цæмæй сæ аскъæфын кæна Касалтæ æмæ Лакатæн. Æрбабырстой скъæфджытæ æмæ чызджыты ахастой. Хъамболат фæдисы рацыд æмæ амардта Касалы фырты, фæлæ уæдмæ Хансиат йæхи былæй аппæрста æмæ амард. Асиаты фæдисæттæ Лакатæй байстой. Пупæ амардта Бибойы. Сæ цард баиу кодтой Асиатимæ. Ууыл драмæ фæцис, ног рæстдзинад, ног зонд æмæ æгъдауы уæлахизæй. Драмæйы конфликты сæйраг мидис сты сылгоймаджы бартæ. Уыдон сæрыл тох æмæ комкоммæ та дыууæ сидзæр хойы хъысмæт. Хансиат æмæ Асиат ног идеалтыл хæст сты, бæрзонддæр сты се хсæнæдæй. , алкæмæн дæр дзы ис йæхи характер. Хансиат аст азы хистæр у, зоны сылгоймаг цагъар кæй у, мæ йæ фæнды йæ кæстæр хойы цард сæрибар æмæ барвæндонæй саразын æмæ йын æнтысгæ дæр бакодта, кæд йæхи былæй аппæрста, уæддæр. Асиат у йæ хойæ хъæздыгдæр, уый æцæг амонд фæци, йæ уарзон Пупæйы  фарсмæ лæууы сæрыстырæй, амондджынæй.

2. Кочысаты Мухарбеджы поэзийы сæйраг мотивтæ.

Кочысаты Георгийы фырт Махарбег райгуырди 1920 азы 1-æм майы Ольгинскæйы. Каст фæци хъæуы скъола, каст æй куы фæци уæд бацыд педагогон техникумæ, уый фæстæ та 1938 азы ахуыр кæнын райдыдта педагогон институты. 1941 азы сентябры барвæндæй ацыд хæстмæ.1944 азы фæмард Украинæйы. Мухарбег æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта техникумы ма куы ахуыр кодта, уæд.Фыдыбæстæ æмæ патриотизм систы Мухарбеджы зарæджы сæр. Æмдзæвгæтæ «Адæмы маст», «Мæ хæс», æвдисынц адæмы фарныл тох. Патриотизмы зарæг у æмдз. «Фыдыбæстæ»1942 аз. Ныййарæг зæхх æппæтæй зынаргъдæр кæй у, уыцы хатдзæг свæййы философон идейæ. Сывæллоны уарзтау хуымæтæг æмæ сыгъдæг у поэты «Фæстаг салам».

Мыййаг хæсты быдыры искуы

Куы фæуон мард

Æмæ куы аскъуыйа æмбисыл

Мæ рæзгæ цард…

Йæ хæстон зарæджы ног хуызы айхъуысы уарзты мотив: «Дæ уарзонад – мæ ныфс», «Ма кæн хъыг». Поэтæн цин хæссынц фидауц æмæ уарзт. «Æз федтон дæу…». «Æз уарзын», «Ныббар мын», «Уарзонмæ Ирон литературæйы уæлдай ирдæй зынынц æмдз. «Бахсæв и» æмæ «Сау цæстытæ». Уарзт цин мæ рыст у. Сæрыстыр лæппу сæтты йæ рыстыл, фæлæ буц у йæ уарзтæй. Йæ лирикон æмдзæвгæтæ сты аив, нывыл нывæст, ис сын этикон æмæ эстетикон ахадындзинад. Мухарбеджы поэзийы уарзты æмрæнхъ цæуы мады темæ («Хъæмæ», «Фыстæг мæ мадмæ»). Поэт йæ уавæр уыны мады зæрдæйы, мады сагъæсты фæрцы æргом кæны йæхпи æнкъарæнтæ.

(Иу æмдзæвгæ Мухарбеджы сфæлдыстадæй наизусть бакæсын).

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

8 билет

1. Токаты Алихан. Фыццаг ирон сонет «Цыкурайы фæрдыг». Тохы пафос æмдзæвгæйы.

Токаты Алихан уыд стыр курдиаты хицау. Фыста æмдзæвæгтæ, пьесæтæ, тæлмац кодта; фæндырæй, гитарæйæ, скрипкæйæ дæсны цагъта. Уыдис зынгзæрдæ революционер, Æмæ ма, йæ сфæлдыстадон фæндагæй куыд базыдтам, афтæмæй уыдис 1-аг ирон сонеты автор. Сонет хуымæтæджы æмдзæвгæ нæу, йæ хъуыды вæййы фылдæр хатт философон, бæлвырддæр, арфдæр. Токаты Алиханы  сонет хуыйны «Цыкурайы фæрдыг».  Æмдзæвгæйы æвдыст цæуы тохгæнæг, хъуыдыгæнæг, аразæг адæймаджы хъысмæт. Лирикон герой бацыд æвирхъау тохы. Уыцы тохы мидæг йæ къухы бафтыд Цыкурайы фæрдыг, байста йæ калмы дзыхæй. Ничи йын æй балæвар кодта: нæдæр Дзывгъис, нæдæр Сафа, нæдæр Æтхурон, нæдæр Уацилла. Дарддæр йæ бæллиц у йæ адæмæн хорздзинад байсыныл, уæларвон амонд сын æрхæсдзæн. Иæхæдæг та амæлдзæн уыцы тохы «Æз талынгæй æрхаудзынæн йæ тарфмæ»,  уый у йæ трагикон хъысмæт лирикон хъайтарæн.            

Мæнмæ цыкурайы фæрдыг ныр ис.                                                                                                        Æдзух вæййы мæнмæ æппæт цы, курон.                                                                                                              Уый нæу зæххон,уæларвонтæй у – хурон,                                                                                                         Дзæбæх кæны фыдниз, уый зоны рис.                                                                                                        Нæ радта уый мæнæн ыстыр дзуар Дзывгъис,                                                                                                Нæдæр та Сафа, уацилла, Æртхурон.                                                                                                                 Æз калмæй байстон уый – уыди фыдхъулон,                                                                                               Цæхæртæ калгæ сау маргæй сыгъдис…

2. Джусойты Нафийы литературон æмæ зонадон куыст. Национ иудзинады темæ роман «Фыдæлты туг» -ы.

Джусойты Нафийы роман «Фыдæлты туг» фыст æрыд 1963 азы, мыхуыры та рацыд 1965 азы. Уацмысы сюжет арæзт у 1830 азты паддзахы æфсад Чеселтгоммæ цы æфхæрæн экспедици скодтой, уый цаутæй. Уæд Ирыстоны мæлæтдзаг цæф ныккодтой уырысы æфсæдтæ дыууæрдыгæй: Цæгаты – инæлар Абхазов Хъобаны комы, Хуссары – инæлар Ренненкампф Чеселты комы. Нафи хынцы историон цаутæ, йæ роман у ахъаззаг фæзынд, уый у кад æмæ сæрибары зарæг. Сæрибарыл сæ уд хъарынц романы геройтæ. Уыдон сты хуымæтæг кусæг адæм, фæлæ сагъæс кæнынц сæ фидæныл.

Хæст раргом кодта адæм æмзонд кæй не сты, уый. Хæстмæ цæуынц Нафи комфæдисонтæ кæй хоны, уыдон: Ака æмæ Хъуырманы хуызæттæ. Фæлæ уæддæр Чеселтгом равдыстой нæртон æхсар.  Тифлисы æфсæддон губернатор Стрекалов йæ рапорты Паскевичмæ фыста: «… горцы проявили удивительную твердость: в то время, когда пламя охватило их, 10 человек спустились посредством веревок и с неимоверной яростью бросились на наших, но были подняты на штыки…» Уыцы эпизоды ирдæй зыны ирон адæмы удыхъæд, сæ хъару, сæ намыс. Романы символон сты Иры хæхтæ. Арф мидис æмæ бæрзонд хъуыды хæссы сæ фæдзæхст: «Лæг намысæй лæг у! Йæ намыс куы фесæфа, уæд йæ цард æгады мæлæтæй фыддæр у». Тохы быдыры кадимæ фæмард сты адæмы хуыздæртæ кæстæрæй, хистæрæй : Къæбысты Ака, Коцты Бега, Хъæндил, Солтан, Козиан, Хъуырман æмæ æндæртæ. 

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

9 билет

1. Колыты Аксойы рухстауæн куыст æмæ фыццаг поэтикон фæлварæнтæ.

Колыты Бесайы фырт Аксо райгуырд 1823 азы. Фыццаг ахуыр кодта Дзæуджыхъæуы дины скъолайы, стæй та Тифлисы духовон семинары. 1845 азы Аксо каст фæци ацы семинар тынг хорз бæрæггæнæнтимæ, æмæ кусын райдыдта сауджынæй. 1862 азы Аксо йæхи хæдзары байгом кодта чызджытæн скъола, ахуыр дæр сæ кодта йæхи хардзæй. «Ног фæлтæртæ цæмæй хорз хъомыл кæной, уымæн хъæуы ахуыр æмæ размæдзыд бинонтæ, æмæ ахæм бинонтæ саразынæн та хъæуы ахуыр æмæ размæдзыд сылгоймаг - мад»-, фыста Аксо.

Колыты Аксо тæлмац кодта уырыссаг æвзагæй иронмæ дины чингуытæ. Аксо ныффыста æртæ уацмысы: «Мах фыд», «Мады-Майрæмы кады зарæг» æмæ «Чырыстийы рухс райгасдзинад». Дыууæ фæстаг æмдзæвгæйы мыхуыргонд æрцыдысты журнал «Чырыстон цард»-ы 1911 æмæ 1913 азты. Сæ мидисмæ гæсгæ уыдысты аргъуаны (церковь) кæй кодтой, ахæм зарджытæ. Æмдз. «Мах фыд» - «Отче наш» - ы бындурыл амад у. хуыцаумæ курдиат дзы арæзт у фæндиаджы хуызы:

Нæцард, нæ мæлæт, нæ уд æгасæй

Дæуыл æфтауæм нæ быуæрттимæ,-

Араз нын нæ цард дæхи фæндонæй,

Æмæ нæ фæндаг – нæ фæндæгтимæ.

Аксойы æмдзæвгæты æвзаг у хуымæтæг, сæ ритм у бæрæг æмæ нывыл, стих – музыкалон, зарынæн аив.

2. Гæдиаты Цомахъ – сæрибары зарæггæнæг æмæ рухстауæг. Йе мдзæвгæты цикл «Ахæстоны фыстытæ» - йы иумæйаг мидис, лирикон геройы рæсугъд удыхъæд.

Ирон литературæйы историйы Гæдиаты Цомахъы хуыдтой тох æмæ сæрибары зарæггæнæг, революцийы фидиуæг. Цомахъ æхсæнадон цард æмæ сфæлдыстадон аренæмæ рацыд стыр тохы заманы. Цомахъ райгуырд 1882 азы. 1903 азы каст фæци Стъараполы дины семинар æмæ бацыд Дерпты университеты историон-филилогон факультетмæ. Райдыдта фыццаг уырыссаг революции. Цомахъ архайы студенты змæлды. Йæ зæрдæ æхсайы Ирыстонмæ. Æрыздæхт æмæ кусын райдыдта Джызæлы ахуыргæнæгæй. Æмбæлтты къордимæ уадзын райдыдтой фыццаг ирон газет «Ирон газет», йæ фыццаг номыр рацыд 1906 азы 23 июлы. Цомахъ кодта поэтикон æмæ публицистон куыст. Газетон уацты æвдыста Уæрæсейы политикон уавæр.  Газет æхгæд æрцыд æмæ Цомахъ ацыд фæстæмæ тартумæ. Ам æй æрцахстой 1908 азы 7 мартъийы, хаст æрцыд Сыбырмæ цæрæнбонтæм. Цомахъ йæ хъус дардта зонадон куыстмæ, ахуырадмæ. Йæ уацты æргом кодта скъолаты æдзæллаг уавæр, фыста чингуытæ æмæ фыссæнгæрзтæ кæй нæй, уый тыххæй. 1917 азы июлы Цæгат æмæ Хуссар иры ахуыргæнджыты съезд райста Цомахъы резолюции. Уым скъолайы сæйраг хæсыл нымад цыди сывæллонæй сæрибар личность хъомыл кæнын, уый зонындзинæдтæй ифтонг кæнын. Цомахъы æмдзæвгæты цикл «Ахæстоы фыстытæй» фыст æрцыд Ревелы куы бадт 1908-1910 азты, уæд. Циклы ис авд æмдзæвгæйы. Æвдыст сæ цæуы ахæсты хъизæмар æмæ йæ бæллицтæ. «Хуры тын», «Бæлон», «Хæлæг» сæ мидисмæ гæсгæ сты æмхуызон. Хъайтарты психологи баст у æрдзон фæзындтимæ. Ахæсты къуыммæ хуры тын бакæсы æмæ йын йæ зæрдæйы ссудзы сæрибарыæмæ тырнындзинад. Ахæст балымæн бæлонимæ, раппары йын дзулы муртæ,бæлон дæр сахуыр ахæстыл æмæ йæм алы бон дæр æрбатæхы. Уый йæ бæтты дунеимæ, уый йын мынæг кæнын нæ уадзы йæ уды рухс, æмæ ахæсты зæрдæйы цæрынц цинджын Сæрибар æмæ уарзондзинад. Оригиналон сты йе мдзæвгæтæ «Фын» æмæ «Ме фсымæрмæ». «Æрæхсæв». Ис дзы уæрæх æмæ хуызджын нывтæ. Зындон у ахæстоны чъизи уавæр сыгъдæг удæн, йæ хъизæмар у æгæрон æмæ трагикон. Мидæгæй – æмбыд, æддейы – уалдзæг, ног цард. Ахæсты зæрдæ ног хуызы раргом. Уый у цардбæллон адæймаг, йæ бæллицтæ сты сыгъдæг æмæ бæрзонд.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

10 билет

1. Мамсыраты Темырболаты царды хабæрттæ. Йе мдзæвгæты мидис, аивадон миниуджытæ, се взаг.

Мамсыраты Темырболаты æмдзæвгæтæ æдæппæтæй сты иуæндæс, фæлæ стыр у сæ ахадындзинад. Ирдæй сæ зыны фыдызæххæй цы адæмтæ фæхауд, уыдоны уæззау хъысмæт, сæ фыдбон, сæ хъизæмар. Æмдзæвгæтæ фыццаг хатт хицæн чиныгæй фæзындысты 1946 азы уырыссагау. Ратæлмац сæ кодта Е. Гелашвили. 1965 азы Цхинвалы рауагъдады мыхуыры рацыд поэты чиныг йæ мадæлон æвзагыл. Чиныг бацæттæ кодта Джусойты Нафи. Уацмыстæ æппæт æххæстдæрæй мыхуыры рацыдысты 1982 азы г. Орджникидзейы «Ирон зарджытæ», зæгъгæ. Æмбырдгонд бацæттæ кодта æмæ йын комментаритæ ныффыста Хъодзаты Æхсар. Йæ уацмыстæй иу-номдзыд «Сагъæстæ» - æрыздæхт Ирыстонмæ Туркæй адæмон  зарæджы хуызы æмæ йæ академик Всеволод Миллер ныммыхуыр кодта йæ «Ирон этюдты» 1881 азы. «Сагъæстæ»-йы Темырболат æвдисы Туркмæ алидзæг ирон адæм тынг кæй фæрæдыдысты - райгуырæн бæстæ  сæ къухæй ахаудис, фæлæ байрæджы. Ацы æмдзæвгæ сын  æвдисы сæ хъыг, сæ кæуын, сæ хъарджытæ. Темырболаты æмдзæвгæты хъуыды кæрæдзимæ æнгæс у. Иууылдæр æвдисынц Туркмæ алидзæг адæмы фыдæбæттæ фæндагыл æмæ уый фæстæ дæр. Цардæнхъæлæй бахаудтой царды цъысымы. Уæлдай зын сын уыдис фыццаг азты. Уыцы фыдæбæттæ йæхæдæг чи бавзæрста, уыдонæй нал ферох сты сæ амæлæтмæ дæр. Уыцы цаутæ æвдыст æрцыдысты Темырболаты æмдзæвгæтæ: «Рынчын æмæ рынчынфæрсæг», «Хæрæг», «Амонд», «Кæмæндæр», «О мæ хуыцау!», «Чъынды лæг». «Дыууæ 'мбалы» «Ме 'мгармæ»-йы.

2. Хохаг адæмы цард æмæ патриархалон æгъдæутты реалистон нывтæ Туаты Дауыты драмæ «Сидзæргæс» - ы.

Туаты Дауыт ирон литературæмæ æрбацыд йæ тæккæ лæджы кары куы бацыд, уæд. Йæ фыццаг драмæ «Сидзæргæсы» ныффыссыны фæстæ республикон конкурсы бацахста дыккаг бынат. Драмæ æвдисы ивгъуыд царды нывтæ. Йæ сюжеты апп у ирон сылгоймаджы хъысмæт. Архайд цæуы хохы. Илас æмæ йе мбæлтты хосласæнты зæй фæласта. Æртæ сабийы баззадысты сæ мад Нуцаимæ. Йæ мæгуыр бынтæ йын йæхи бакæнынмæ хъавы йæ тиу Амырхан, уый фæлварæнтæй рæзынц хабæрттæ, йæ фарс сты мыггаджы хистæртæ, хъæуыхицау. Нуца у хæрзæгъдау сылгоймаг, хъомыл кæны йæ сабиты, куыстæй нæ тæрсы. Ныфс æй ис адæмæй. Амырхан та архайы, цæмæй йæ чындз йæ цардæй стыхса æмæ ацæуа йæ цæгатмæ: уæд йæ бынтæ Амырханæн баззайдзысты, йæ сывæллæттæ та йын лæвар кусдзысты. Фæстагмæ ссардта аккаг фæрæз – алы æвзæр ныхæстæ рауагъта Нуцайы тыххæй хъæуы мидæг. Сæрыстыр сылгоймаг Нуца нæ бафæрæзта ахæм æфхæрд æмæ йæхи доны баппæрста. Равзæрста худинаджы бæсты – мæлæт. Нуцайæн царды æххуыс кæнынц Тебол, Атто, Габе, Досре. Уыдон сты хæларзæрдæ, уæздан адæм. Амырханы фыдракæнд дæр уыдон раргом кæнынц. Уацмыс æвдисы сидзæргæсы трагеди, фæлæ йын бæрзонд кæны йæ намыс, йæ фидауц, йæ хъару.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

11 билет

1. Цæрукъаты Алыксандры поэзийы мидис æмæ ногдзинад. «Ныхас авдæны сывæллонимæ» - фæлтæрты бастдзинады темæ.

Цæрукъаты Алыксандры  æмдзæвгæ «Ныхас   авдæны   сывæллонимæ " - йы ? уынæм  ахæм   адæймаджы  ,  кæцымæ   царды     цæрынмæ   ныфс  нал  уыдис .  Уый  ацы  дунейæ   ацæуынмæ  уыд  разы .  Фæлæ   йæ   фырт  сси  лирикон   хъайтарæн  царды   ныфсдæттæг ,  цардмæ   йæ   чи   раздæхта  ,  уый .  Йæ   фæстæ   царды   цæхæр   чи   ахæсдзæн   дарддæр ,   уый      фенгæйæ  æмбары   адæймаг  царды   æцæгдзинад  æмæ   йæм   фæзыны   ныфс   æмæ   хъару   царды  цæрынмæ . Уый фыд   йæ   фыртимæ  дзуры  .  Уый   ивгъуыд  дзуры   фидæнмæ. Ам  фыд  у  ивгъуыды  символ ,  фырт  та   у   фидæны  символ .  Уый   ивгъуыд   дзуры   фидæнимæ .  Уый   ивгъуыд  лæвар  кæны  фидæнæн

 …  Дæттын  дын  æз  мæ  базыртæ  тæхынмæ .

     Цæргæс  зæрдæ  -  тыхджын  æмæ  уæндаг .

уыцы  базыртæ  ,  сты  уарзондзинады  базыртæ  ;  зæрдæ  цæмæй  " цæргæс  зæрдæ "  суа ,  уый  тыххæй  хъуамæ  уарзтæй  дзаг  уа .  Фыд  æмæ  фырты  дæр  бæтты  æгæрон  уарзондзинад. Фыд   у  ивгъуыд  ,  фырт  та - фидæн ,  сæ  астæу   та  ис  абон .  Абон   хъуамæ  уа  уарзондзинадæй  æфсæст ,  цæмæй  зæрдæйы  бæллицтæ  цардмæ  тындзын  фæразой  ,  æмæ  цард  размæ  цæуа. Ивгъуыды   цы  уыд  хорзæй  дæр  æмæ  æвзæрæй  дæр  ,  уый  хъуамæ  фидæн  зона  æмæ  ма  рох  кæна.

2. Коцойты Арсены радзырдты сæйраг тематикæ æмæ проблемæтæ. Арсены ахаст дин, ирæд æмæ тугисыны æгъдæуттæм.

Коцойты Арсены хонынц ирон аив дзыды дæсны. Царды фæзындтæ куыд алыхуызон сты, афтæ хъæздыг æмæ алыхуызон у Арсены радзырдты мидис дæр. Фыссæг æмхуызон арæхстджынæй æвдисы трагикон быцæутæ æмæ комедион цаутæ, йæ ныхасы сæр у гуманистон хъуыды, вæййы хорз æмæ рæстдзинады сæраппонд. Арсены радзырдтæ нывæст цæуынц трагедион ахорæнтæй. Трагикон сты йæ геройты хъысмæттæ. Арсен сæ схуыдта «Фыдæлты æгъдæутты нывæндтæ». Уыцы æгъдæуттæй иууыл карздæр æмæ фыдбылыздæр уыдысты туг исын, мæнгуырнынад æмæ ирæд. Туг исыны  фæткæн фыссæг уыдта йæ фыдбылызтæ æмæ сæ æвдыста йæ уацмысты. Радзырдтæ «Сæумæрайсом», «Фынддæс азы». Уацмысы хъайтар Хъæвдыны фыдбылызтæ райдыдтой хъазты чызгимæ симгæйæ йыл æнæбары куы бандзæвыд, уæд æрцыд фыдракæнд чызджы хистæр æфсымæр Хъæвдынæн хъамайы цæфæй йæ хъус ахауын кодта. Адæм æнхъæлмæ кæсынц Хъæвдын йæ маст кыд исдзæн, уымæ. Масти сын та уыд йæ хæс. Фæлæ Хъæвдын нæ тагъд кæны, фынддæс азы æнхъæлмæ кæсы, йе знаг Годахы фырт кæд слæг уыдзæн, уымæ. Сæххæст йæ фæндон, йæ царды нысан, амардта лæппуйы. «Фæлæ ныр цы? Цы кæндзынæн дарддæр?...» ацы фæстытæ Хъæвдын дæтты йæхимæ.

«Нæ фыдбылызты фыддæр» - афтæ схуыдта Арсен ирæд. Бирæ уыдысты ирæд ирон адæмæн цы зиантæ хаста, уыдон. Ирæд исыны фæстиуджытæ автор æвдыста йæ уацты, карикатурæты, радзырдты.  Радзырдтæ: «Цы фæци Асæхмæты ирæд», «Афтæ дæр вæййы». Ирæды тыххæй бирæ сабыр лæппутæ бафтынц давыныл æмæ сæфынц.

Арсены сфæлдыстады ма зынгæ бынат ахсы дины проблемæ дæр. Мæнгуырнынад æвзæрд мæгуыр æмæ талынг цардæй. Дин уыд æмæ у хицауады идеон хотых. Ирон фыссæг лæмбынæг каст йæ адæмы цардмæ æмæ уыдта дины фыдбылызтæ. Радзырдтæ «Дадолты мæт», «Гигойы куадзæн», «Ханиффæйы мæлæт» æмæ бирæ æндæртæ.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

12 билет

1. Хетæгкаты Къостайы биографи. Йæ чиныг «Ирон фæндыр» - ы сæйраг темæ.

Хетæгкаты Леуаны фырт Къоста райгуырд 1859 азы 15 октябры Уæлладжыры комы Нары хъæуы. Хæрз чысылæй баззад сидзæрæй, йæ мад Мария амард. Лæппуйы хъомыл кодта се рвæдæлты ус Чендзе. Райдиан скъола Къоста каст фæцис Нары хъæуы, уый фæстæ гыццыл ацахуыр кодта Дзæуджыхъæуы дæлгимназы, стæй ацыд Лабæмæ йæ фыдмæ. Чысыл фæстæдæр Къоста ахуыр кæнын райдыдта Стъараполы гимназы æмæ дзы фæцис 1881 азы онг. Ныв кæнынмæ дæсны кæй уыд, уый тыххæй йын йæ ахуыргæнæг Василий Смирнов бацамыдта, цæмæй ацæуа Бетъыбухы аивæдты Академимæ. Къоста бакаст йæ коммæ æмæ 1881 азы бахаудта Академимæ. Тынг арæхст нывкæнынмæ, ахуыр дæр хорз кодта, фæлæ дыууæ азы фæстæ Къостайæн йæ стипенди систой, дыууæ азы ма фыдæбæттæ кæнгæ фæцахуыр кодта, стæй 1885 азы сыздæхт Ирыстонмæ. 1891 азы Гуырдзыстоны хицауад ирон чызджыты скъола (1862 азы Колыты Аксо йæ хæдзары байгом кодта скъола) сыхгæдтой. Къоста æрæмбырд кодта ирон интеллигенцийы хуыздæрты, уыдон иумæ ныффыстой писмо синодмæ æмæ ирон чызджыты скъола баззад. Фæлæ Терчы бæсты хицауад Къостайы Ирыстонæй фæсырдта куыд змæнтæг элемент. Ахастой йæ фондз азы æмгъуыдмæ Хъæрæсемæ. 1897 азы Къоста фæрынчын, Стъараполы йын операци скодтой. 1898 азы æрцыд фæстæмæ Ирыстонмæ. Раст гъе уыцы рæстæг фæзынд йе мдзæвгæты фыццаг къухфыст хицæн чиныджы хуызы. Йæ ном ын схуыдта «Ирон фæндыр», чиныджы цъарыл фыст уыд: «Зæрдæйы сагъæстæ, зарджытæ, кадджытæ, æмбисæндтæ. Къоста. Хъæрмæдон. 1898 азы 3 сентябрь». «Ирон фæндыр» Кавказы цензурон комитетмæ æрвыст æрцыд æмæ афæдзы æрдæг куы рацыд, уæд ын рухсмæ рауадзыны бар радтой. 15 майы 1899 азы чиныг мыхуыры рацыд. Йæ редактор уыд Баййаты Гаппо. Къоста та раст уыцы рæстæг дыккаг хатт хаст æрцыд Ирыстонæй дард украинаг горæт Херсонмæ. 1902 азы Къоста тынг фæрынчын, 1-æм апрелы 1906 азы амард Лабæйы йæ фыды хæдзары. Ныгæд у Къоста Дзæуджыхъæуы Иры аргъуаны кæрты.

Къостайы «Ирон фæндыры »фыццаг æмдзæвгæ у «Ныстуан».Поэтæн йе стырдæр бæллиц у йæ адæмы раз йæ хæс бафидын,  æмæ йæ зарæг дæр кæуын хъæлæсæй уымæн кæны, йæ хæс фыст кæй нæу, стæй йын фидæн дæр кæй нæй. Йæ бон кæй нæу йæ адæмы паддзахы хæдхæцæгады æфхæрдæй фервæзын кæнын.

Ныббар мын, кæд-иу дæм мæ зарæг                               Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин

Кæуæгау фæкæса, мыййаг                                               Куы бафидин искуы мæ хæс

Кæй зæрдæ нæ агуры хъарæг                                          Уæд, афтæ æнкъардæй нæ зарин

Уый зарæд йæхи фæндиаг.                                               Нæ хъуысид мæ кæуын хъæлæс.

3. Хъаныхъуаты Инал. Этнографион очерк «Ирон хъæуы». Традицитæ æмæ æгъдæутты æрфыст очеркы.

Хъаныхъуаты Инал фыста нывæфтыд очерктæ, уацтæ, æмдзæвгæтæ, радзырдтæ. Бирæ очерктæ ныффыста Инал, фæлæ се хсæн æппæтæй ирддæр у йæ этнографион очерк «Ирон хъæуы» («В осетинском ауле»). Очерк у фыст боныджы формæйы. Алы хабар дæр дзы цы бон æрцыд уый бæрæг у. Адæмы æгъдæуттæ,  адæмы цардыуаг, психологи равдисын, ахæм у очеркы идейон хæс. Уацмысы тынг бирæ ис этнографион æрмæг. Ирон лæг йæ райгуырдæй йæ амæлæтмæ цы æгъдæуттæ кæны, цы æгъдæуттæм гæсгæ цæры, уыдон дзы се ппæт дæр сты. Ис дзы лæппуйы райгуырд æмæ куывд, чындзæхсæвы æрфыстытæ, марды ныгæнын æмæ йæ хисты æрфыст, ис дзы æгъдауыл баст зарджытæ æмæ хъарджытæ.  Ивгъуыд заманы æгъдæуттæ æмæ хъуыдытæй ног царды чи нал бæззы, уыдон ферох кæнын хъæуы, ахæм у очерк «Ирон хъæуы» сæйраг мидис. Тынг колоритон сты очеркы фæлгонцтæ: Мосе, Хæтæхцыхъо, Данел. Ирон хъæууон уавæрты иууыл зындæр æмæ тыхстдæр цард чи кодта, уый уыдис, Иналы хъуыдымæ гæсгæ сылгоймаг. Куыстæн йæ зындæр, йæ фылдæр, æфхæрдæн йæ уæззаудæр – ахæм у ирон сылгоймаджы æнусон хъысмæт.

Инал бирæ аиппытæ (изьяны)  федта ирон адæмы царды æмæ дзы бирæтыл исын кодта адæмæн с къух, уæлдайдæр та ирæдыл, тугисыныл, хистытæ, мæнгуырнæнтыл.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

13 билет

1. Хетæгкаты Къостайы лирикæ. Æмдзæвгæтæ «Додой», «Ракæс», «Катай». Æмдзæвгæты темæтæ æмæ идейон мидис.

1885 азы Къоста Бетъырбухæй куы æрыздæхтИрыстонмæ, уæды рæстæг ын уыд тынг зын. Уыдта йæ адæмы æфхæрд уавæр. Мæ уыцы хабæрттæ равдыста йе мдзæвгæ «Ракæс»-ы. Уацмысы дзырд цæуы дыууæ хъысмæтыл: поэты индивидуалон цардвæндаг:

Дзæгъæл мæ ныууагъта мæ фыд

Нæ зонын мæ мады рæвдыд

Нæ бæстæй фæхицæн дæн сонтæй

Кæмдæрты æнæсæронæй

Æдыхæй,æцæгæлонæй

Мæ уалдзæг æрвыстон фыдбонтæй...

Дарддæ йæ хъуыды у ирон адæмы историон хъысмæтыл:

Æрцыдтæн... Мæхицæй фыддæр

Мæгуырæй куы ссардтон дæу дæр

Мæ уарзон, мæ иубæстон адæм!..

Къоста дарддæр æрæвæрдта ирон адæмы æхсæнадон царды ахсджиаг фарст: «Цы уыдзæн нæ фидæн, нæ фæстаг?» Къостайы тæккæ номдзыддæр æмдзæвгæ «Додой» дæр фыст æрцыд «Ракæс»-ы æнкъарæнтыл. «Додой» кæрæ-кæронмæ амад у бæрзонд патетикон ныхасæй.Райгуырæн хæхтæ æмæ тæрхоны лæгты  карз æлгъыстæй райдайы Къоста йе мдзæвгæ. Æлгъиты тæрхоны лæгты дзыллæйы мастæй кæй нæ риссынц, адæмы хъыг сæим кæй нæ хъары, уый тыххæй. Дарддæр поэт дзуры адæмы æбар царды хабæрттыл: «Зæхх нын нæ уадзынц, нæ хæхтæ нын байстой, стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц». Адæм къордгай ныййисты, нæй иудзинад адæмы хсæн æмæ поэт дарддæр сиды:

Рауай-ма, рауай, нæ фыййау нæ фæстæ,

Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!..

«Додой»

Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ                       Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд

Сау фæныкæй уæ куы Фенин фæлтау                          Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг

Зæй уæ фæласа, нæ тæрхоны лæгтæ                             Дзыллæйы мастæй уæ исчи фæрисæд

Иу мА уæ фезмæлæд искуы лæгау                               Иу мæ уæ разынæд иу цæстысыг...

2. Брытъиаты Елбыздыхъойы трагеди «Хазби». Хазби – адæмон хъæбатыр, йæ тохы нысан. Йæ трагедийы аххоссæгтæ.

Брытъиаты Елбыздыхъо йæ трагеди «Хазби» ныффыста 1906-1907 азты. Фыццаг хатт сценæйы æвæрд æрцыд 1908 азы августы. Уацмысы æвдыст цæуынц 1830 азы историон цаутæ. Уæд Уæрæсейы хæдхæцæг паддзах сфæнд кодта Ирыстоны æххæстæй йæ дæлбар бакæнын. Уый тыххæй дыууæ æфсады æрвыст æрцыдыстыИрыстоны Хуссар æмæ Цæгатмæ. Цæгат Иры æрдыгæй æфхæрæг æфсад бабырстой Хъобаны коммæ. Адæмон зарджытæ æмæ таурæгътæм гæсгæ Абхазовы æфсады ныхмæ æрлæууыд дзыддзæугæ лæг Алыккаты Хазби хъæбатырты чысыл къордимæ. Трагедийы сæйраг идейæ у патриотизм: райгуырæн бæстæ, адæмы сæрибар æмæ намыс хъахъхъæнын. Уыцы кады хъуыддагæн сæ цард снывонд кодтой Хазби æмæ йæ тохы æмбæлттæ – Хъæссæй, Агуыбечыр. Хазби у зондджын, хъæбатыр фæтæг. Ахæмты фæрцы Ирыстон уыд ныфсджын æмæ фидар. Уацмысы дыккаг идейæ у ирн адæмы иудзинад. Адæм æмзонд, æмвæнд куы уой, уæд сын знаг тых нæ кæны. «Хазбийы хæсты» ирон адæммæ уыцы иудзинад нæ разынд, æмæ саст дæр уымæн æрцыдысты. (Нæ рацыдысты æххуысмæ Дæргъæвсæй,Санибайæ  Рекомы куывд сæм уыди. Дыгургомæй.)Ноджы адæмæн сæхицæй разынд уæйгæнджытæ: Биайы-фырт, Хъæвдын.

Бæстон æвдыст æрцыд адæмы цард. Стыр зонды хицау трагедийы сты Нана, Ислам. С алы ныхас дæр у уæздан æмæ бæстон.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

14 билет

1. Хостыхъоты Зинæйы поэзийыл афæлгæст.

Хостыхъоты Зинæ райгуырд 1937 азы Хъæдгæроны. Æмдзæвгæтæ райдыдта фыссын скъолайы ма куы ахуыр кота, уæд. Уымæ гæсгæ скъолайы фæстæ бацыд ахуыр кæнынмæ Мæскуыйы Максим Горькийы номыл литературон институтмæ. Фыста æмдзæвгæтæ, уацаутæ æмæ радзырдтæ, тæлмац кодта ирон æвзагмæ æндæр поэтты уацмыстæ, тох кодта рæстдзинадыл. Æрыгон поэт Булат Окуджава бафиппайдта курдиатджын студенткæйы æмæ йын феххуыс кодта рауагъдад «Молодая гвардия»-йы йе мдзæвгæты фыццаг æмбырдгонд  «Сæууон æртæх» («Утренняя роса»)  ныммыхуыр кæнын.

Уыди Хуссар Ирыстоны 1992 азы хæсты рæстæг. Афганистаны кæй фæци, уый тыххæй рауагъта æмдзæвгæты æмбырд «Мои Афганские встречи» æмæ поэмæ  «Сæрибары зæрдæ», кæцыты ирдæй равдыста дыууæ æрдхорды фæлгонцтæ: ирон – Советон æфсады салдат æмæ афгайнаг хæстон.

«Æз мæ зæрдæйы рæхыстæй
Иры урссæр хæхтæм баст дæн.
Æз мæ гуырдз, мæ ныхыфыстæй
Ардæм царды бонтæм хаст дæн.

Æз мæ уарзоны цæстытæй
Баст мыггагмæ дæр мæ Ирмæ,
Ме стыр цин æмæ мæ рыстæй
Баст дæн ацы зæххы риумæ.
Баст дæн райгуырæн уæзæгмæ
Æз дзыццайы урс дзыккутæй,
Баст - нæ къонайы фæздæгæй,
Баст - сæныкхизæн цъæх къултæй...

2. Барахъты Гинойы поэмæ «Азджериты Куыцыкк». Бæстырæсугъды патриотон æнкъарæнтæ, Куыцыччы хъæбатырдзинад.

Барахъты Гино райгуырд 1890 азы 19 февралы Салыгæрдæны.  Гино уыд зарæггæнæг, поэт æмæ хъайтар. Цин æмæ катайæ дзаг сты йæ уацмыстæ. Уыдоны ирдæй æвдыст æрцыдысты адæмы тох, сæрибар æмæ рæстдзинады бæллицтæ.Фольклоры традицитыл сфæлдыста Барахъты Гино йæ эпикон кадæг «Азджериты Куыцыкк».  Бавæрдта дзы арф патриотон æмæ социалон мидис. Уæрæх Кæсæджы Азнауыртæм рахъомыл диссаджы Бæстырæсугъд. Галуаны рæсугъд чызгмæ усгуртæ цæуынц алы рæттæй, фæлæ уый се ппæты дæр æнæ дзуаппæй здахы. Уый хуымæтæг чызг нæу, рæсугъд куыд у, афтæ хъуыдыджын дæр у. И сын хъæздыг миддуне. Ис æм курдиат, уый у фæндырдзæгъдæг. Цæуыл зары? «Фæзары уый, æфхæрд дзыллæ куыд фæтыхсынц, фыдтухитæ æвзаргæйæ». Азджериты Куыцыкмæ хъыг æркæсы чызг адæмы хуыздæртыл фау куыд æвæры, æмæ дзы домы дзуапп. Бæстырæсугъд дæтты Куыцыккæн карз æмæ æгъатыр дзуапп: «Арапп-дзыллæ сæ къæхты бын нæ хъарутæ кæй ныккодтой, нæ хæссын æз мæ сæрмæ уый». Нæ йæ фæнды цагъарæй (раб0 смой кæнын. Чызджы монолог у уайдзæф цагъары цардæн, гимн – сæрибар æмæ намысæн, фæдисы хъæр – тохмæ. Бæстырæсугъд лæппуйы зæрдæйы уарзтимæ ссыгъта патриотизмы æнкъарæнтæ. Куыцыкмæ фæзынд идейæ – йæ адæмы маст райсын, знаджы бафхæрын, йе мзæххонтæн сæрибар цард раттын. Уый ацыди стæры æмæ равдыста æхсар æмæ лæгдзинад. Сæххæст кодта Бæстырæсугъды фæдзæхстытæ. Байста знæгтæй сæ рæгъæуттæ, бафхæрдта æфхæрджыты, нæ хъæрзы йæ цæфтæй. Фæлæ йæ сæйраг нысан уыд стырдæр хъуыддаг равдисын «Кæй дарай хъыг, уый искуы бон кæй сыстдзæнис…» Куыцыкк фидар хæст у ирон æгъдауыл: йæ каисты кæрты йын амæлын у худинаг, сыстад, сбад йæ бæхыл æмæ амард тыгъд быдыры. Адæймагæн тых æмæ æхсар дæтты æфсврм, стыр нысан. Бæстырæсугъдæн дæр йæ зарæг аивы, йæ адæмы сæрибарæй куы фены, уæд. Æнусон у Куыцыкк æмæ Бæстырæсугъды уарзондзинад кæд сæ цард нæ баик æу кодтой, уæддæр символикон хуызы сæ ингæнтыл æрзад дыууæ бæласы. 

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

15 билет

1. Хетæгкаты Къоста  Поэмæ «Фатимæ»-йы мидис, йæ идейæтæ.

Хетæгкаты Къоста поэмæ «Фатимæ» фыссын райдыдта Бетъыбухы ма куы ахуыр кодта, уæд. Мыхуыры йæ рауагъта газет «Северный Кавказ»-ы 1889 азы. Поэмæйы сюжет у хуымæтæг æмæ бæлвырд. Дзамболат æмæ Фатимæ схъомыл сты иумæ кънйазы хæдзары. Наиб кæйдæр чызджы схаста йæхи хъæбулау. Лæппу æмæ чызг кæрæдзи бауарзтой, сты амондджын, рæстæг куы æрцæуа, уæд с цард баиу кæндзысты. Фæлæ хæст райдыдта æмæ Дзамболат Уырысы æфсæдтимæ хæстмæ ацыд. Фондз азы рацыд, фæлæ дзы ницы хабар ис. Фатимæ йæм æнхъæлмæ кæсы, йæ дзырд нæ сайы. Фатимæмæ хъæздыг курджытæ цæуынц алы рæттæй, Наиб сфæлмæцыд  æмæ йæ чызгæй домы, цæмæй искæмæн разыйы дзуапп радта. Фатимæ раргом кодта йæ фыдæн йæ зæрдæйы сусæг уарзондзинад. Наиб уæддæр домы, йæхи кæмæй фæнды, уымæй. Фатимæ равзæрста Ибрагимы, раздæры цагъайраг, зæхкусæг реформæйы фæстæ та сæрибар адæймаг. Æрыдæхт иуахæмы Дзамболат æмæ Фатимæйæ домы, цæмæй ныууадза йæ мой, йæ чысыл лæппуйы æмæ йемæ алидза. Фатимæ нæ разы кæны, уый уарзы йæ мойы, йæ сывæллоны. Уæд Дзамболат бабадт Ибрагимы размæ æмæ йæ амардта. Фатимæ йæ лæджы мард куы базыдта, уæд сæрра æмæ æррайау рацу-бацу кæны. Дыууæ сæйраг конфликты ис поэмæйы: фыццаг – æхсæнадон царды стыр конфликт æлдæрттæ æмæ зæхкусджыты хсæн, дыккаг – уарзты фæдыл конфликт Ибрагим æмæ Дзамболаты хсæн, стæй Фатимæ æмæ Дзамболаты хсæн.

2. Æгъуызарты Æхсарбеджы роман «Куырды фырт»-ы актуалондзинад.

Зынгæ бынат ахсы Æгъуызарты Æхсарбеджы  сфæлдыстады йæ роман-дилоги «Куырды фырт» (1974-1980). Æвдыст дзы цæуы адæймаджы хъысмæт Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг. Романы сæйраг персонаж Мураты рæзтыл тынг фæзындысты æхсæнады идеалтæ æмæ фыццаджыдæр йæ алыварс адæм. Уыдонæй иу у Ауызби, зæронд коммунист, мидхæсты хъæбатыр. Хæсты фыццаг бонты йæ фондз фырты барвæндæй знаджы ныхмæ тох кæнынмæ афæндараст кодта хæсты быдырмæ. Фашисттæ нæ бæстæмæ куы æрбалæбурдтой, уæд ма  сыхбæсты «лæгты номыл» зæронд Ауызби æмæ цыппæрдæсаздзыд Мурат баззадысты. Колхозы хъуыддæгтæн сæ уынаффæ æмæ сæ фыдæбон дæр уыдонмæ хауы. Мураты хъомылгæнджытæ сты алы фæлтæры минæвæрттæ: йæ ныййарджытæ Тæтæри æмæ Мæдинæт, райкомы секретарь Алыксандр, фæскомцæдисы раздзог Мæдинæ. Романы конфликты иннæ кæрон лæууынц Дзæрæхмæты бинонтæ, Мураты мады æфсымæр Хъамболат, йæ каис Дзантемыр, тохы быдырæй чи алыгъд, уыцы Азанбег, дохтыр Ханджери. Уацмысы сæйраг архайд рæзы Бексолтан мæ Мураты ныхмæлæудæй. Бексолтан у циник, уарзы æрмæстдæр йæхи, ауды йæхи хорздзинадыл. Мурат у романтик, æууæнды дунейы фарн æмæ рæсугъддзинадыл. «Куырды фырт» у роман-хъысмæт. Йæ сæргондæй дæр бæрæг у, ныхас бæлвырд адæймаджы хъысмæтыл кæй цæудзæн.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

16 билет

1. Хетæгкаты Къостайы уацмысты баст адæмон сфæлдыстадимæ (баснятæ, «Уæлмæрдты»).

Хетæгкаты Къоста йæ уацмыс «Уæлмæрдты» равдыста бæхфæлдисыны адæмон вариант. Ирон адæммæ незаманæй фæстæмæ сæ рагфыдæлтæ скифтæй уыдис æгъдау: мардæн фæлдыстой бæх йæ баныгæныны хæдразмæ. Къоста бæхфæлдисыны традицион ныхæстæ сæмбырд кодта, стихы хуызы сæ рауагъта.  Уацмысы уыцы æгъдау кæнынц мæгуыр хохаг лæппуйæн. Сфæлыстой йæ, хуыздæр дарæс сæм цы уыд, уымæй; радтой йæм хæцæнгæрзтæ, æрбакодтой йын урс бæх, кæд сæ хæдзары бæх никуы уыд, уæддæр. Бæхфæлдисæг дзурын райдайы мæрдты диссæгтæ дзурын, уæд адæм хъусыныл фесты. Уыцы диссæгтæ цы æвдисынц, уымæн йæ хатдзæг у ахæм: æвзæрдзинад, фыдми, тæригъæд, адæймагæн нæ батайдзысты, кæд уæлæуыл фервæза, уæддæр мæрдты йæ хæс бафиддзæн æнусон æфхæрдæй.

2. Плиты Грисы трагеди «Чермен». Чермен – адæмы бартыл тохгæнæг, йæ фæлгонц.

Плиты Грисы драмæтæй зыдгонддæр у трагедии «Чермен». Йæ сюжет ист у ирон фольклорæй. Йæ конфлик у социалон – адæм æмæ æлдæртты быцæу. Тох цæуы зæххыл. Чемен Тлаттаты кæвдæсард домы йæхицæн зæхх. Уый зоны æнæ зæхх нæй сæрибар æмæ амонд ссарæн. Цæрыны фадатæй уæлдай ма йæ хъæуы лæджы бартæ – сæрибаруæвын, æхсæны царды архайын, йæхицæн ном æмæ кад скæнын. Кæвдæсард у Чермен, фæлæ у æлдæрттæй уæлдæр, зондджындæр, тыхджындæр. Бирæ йæ уарзынц адæм æмæ йын кад кæнынц. Хъæздгуытæн та Чермен у цæстысындз, тæрсынц дзы, æргом æм нæ уæндынц æмæ йæ гадзрахатæй амарынц. Чермен быцæу кæны уавæртимæ, тох кæны социалон æфхæрдимæ, хæцы царды хицæутты ныхмæ. Уый фæмард, фæлæ цæры йæ ном, цæры йæ тохы идейæ.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

17 билет

1. Коцойты Арсен. Радзырд «Æмбæлттæ». Уацмысы мидис æмæ конфликт.

      Радзырд «Ӕмбæлттæ» у паддзахы чиновниктыл сатирæ, мыхуыргонд æрцыд уырыссагау 1912 азы газет «Правда»-йы.  

     Арæзт у пъырыстыф Топтыго æмæ абырæг-бæхдавæг Батырбеджы хсæн конфликтыл.

Пъырыстыф Иван Кузьмич Топтыго у типикон хицау. Йæ къухы ис æгæрон тыхбар  æмæ кæны, цы йæ фæнды, уый. Бæстæ сафы, къамæй хъазы, йæхи ирхæфсы.  Топтыго ис тыхст уавæры. Ӕхсæвы фæхæрд къамæй хъазты.  Ныр æй æнцад нæ уадзынц дыууæ фæндоны: æхца ссарын æмæ маст райсын.

     Ӕрбацæуы абырæг Батырбег. Фембæлдысты «æмбæлттæ». Цы сæ бæтты? Иумæйаг пайда.  Батырбег бæхтæ давы, Топтыго йын фыссы гæххæтытæ, фæдис галиумæ саразы æмæ фæдсафæн кæны, афтæмæй иумæ хæрынц давæггаг æхца. Ныр пъырыстыф  давæггаг бæхты аргъæй агуры, ныронг цы иста, уымæй дзæвгар фылдæр. Батырбег нæ разы кæны, уымæн æмæ давын æнцон хъуыддаг нæу.  Хуымæтæг ситуаци райрæзы æмæ дзы рауайы драмон сюжет.  Быцæу расайы сайд æмæ хыл. Хурмæ калынц сæ митæ, сæ сау хъуыддæгтæ. Уыцы конфликты раргом вæййы царды æцæгдзинад – паддзахы чиновниктæ сты гæртамхортæ æмæ фыдгæнджытæ.  Фыссæг зылды хицауæн характеристикæ дæтты абырæджы æргом фидистæй, сæ диалогæй. «Ӕз дæн хуыснæг, абырæг, - дзуры Батырбег. -  Фæлæ уæд ды та дæ дыууæ хуыснæджы, æвзæргæнæджы. Ӕвзæргæнæг уæвгæйæ дæхи æууæнкджынæй æвдисыс æмæ ма къазнайы мызд дæр исыс… Уый фæстæ куы зæгъæм, уæд æмбалæн дæр нæ бæззыс. Ӕвзæргæнджытæм дæр ис сæхимидæг æууæнк. Дзырдыл хæцын хъæуы». Ам автор кокоммæ æрæвæрдта чиновничы – закъонтæ хъахъхъæнæджы æмæ абырæджы, кæрæдзиуыл сæ абарста  æмæ нын фенын кодта пъырыстыфы аморалон, чъизи цæсгом.     Фæсыкк ис Топтыгойы фæстаг ныфс - Батырбег ын йæ бæх аскъæрдта.

     Ӕфхæрд æрцыди фыдгæнæг. Ӕвзæрдзинадæн нæй æмбæхсæн . Ахæм у Арсены этикон хатдзæг.

2. Хъуылаты Созырыхъойы радзырд «Иудзонгон»-ы темæ æмæ идейон мидис.

Архайд цæуы Хуссар Ирыстоны мидхæсты рæстæг. Архайджытæ сты Мæхæмæт — ацæргæ лæг, большевик. Габе та — мæгуыр æвзонг лппу. Ныхас кæнынц: Габе уарзы хъæздыг Хаджумары хо Саниаты. Габе кæддæр куыста Хадзумармæ мæ йын 10 боны мызд нæ бафыста ныр мæ мæсты у мæ дзуры Мæхæмæтæн: Большевиктæ куы фæзыниккой, уæд Хаджумары винтовкæ радавин æмæ дзы мæ маст райсин.

Иу хатт, дам, горæтмæ ацыдыстæм Хаджумар æмæ Сæниатимæ. Хаджумар горæты фæхыл кæимæдæр мæ йæ рцахстой. Габе баззади Сæниатимæ æмæ раздæхтысты хæдзармæ. Ныр уыцы фæндаг мысы. Уæд ын иу бон Сæниат балæвар кодта зæнгæйттæ. Ам бæрæг у Сæниат дæр æй кæй уарзы. Хаджумар сæ куы базыдта, уæд Сниатыл дуæрттæ сæхгæдта. Ӕддæмæ йæ нал уагъта, цæмæй ма æмбæлой.

Райдыдта мидхæст. Габе дæр тохы быцыд меньшевиктимæ. Хæсты й цонг фесæфта. Иу бон ыл амбæлд Сæниат. Сæниатæй на фауы æнæ цонгæй дæр. Хъазæн ныхас дæр ма йын загъта:

- Куыдз къуылыхæй нæ мæлы.

Хæст фæсабыр, фæл ма уæддæр кулактæ сæ маст истой. Сæниаты уарзон æфсымæр, Хъауырбег, дæр абырæг фæлыгъд хъæдмæ. Уырдыæгй хъыгдардтой адæмы. Иу ахæмы Габейыл амбæлд. Габейы нæ фæнды схæцын, фæлæ уæддæр уд адджын кæм нæу

 Нæй æндæр гæнæн Габейæн мæ фехста, Хъауырбеджы амардта.

Дыккаг амбæлд та фæкодта Сæниат Габейыл къанторы раз, Хъауырбеджы зиан куы рбацйластой, уæд. Сæниат ахæм цæстæй ракаст Габемæ æмæ Габе бамбæрста йæ цонгæй куыд фæхицæн, афтæ фæхицæн йæ уарзон чызгæй дæр.

Афтæ фæхицæн сты дыууæ уарзоны рæстæджы аххосæй.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

18 билет

1. Калоты Хазбийы лирикæйы хицæн æууæлтæ.

     Хазби уыд курдиатджын нывгæнæг, хъуыды кодта поэтикон фæлгонцтæй. Йæ рæстæджы ирон поэзийы Хазбийы æмдзæвгæ уыд æппæты нывæфтыддæр, йæ лирикæ уыд фæлгонцты аивад. Поэзийы сæйраг миниуæгыл Хазби нымайы ног хъуыдытæ ног хуызы дзурын. Сгарæгау агуырдта ногдзинад. Хазби у хур æмæ уалдзæджы зарæггæнæг. «Уарзын æз сыгъзæрин хуры… Ды дæ тынтæ царды хосæн дарыс, сурыс сау фыдфынтæ…»,- зæгъы поэт («Хурмæ»). Йæ поэзийы ахъаззаг хай у интимон лирикæ. Уарзондзинад поэтæн у тыхджын æмæ бæрзонд æнкъарæн, зæрдæйы хорз æмæ рæсугъддзинад кæм зынынц, ахæм миниуæг. Æмдзæвгæтæ «Æхсæв дæ дзыккутау куы рхауы», «Дидинæг федтон», «Мæй» æмæ бирæтæ. Цард Хазбийæн у уарзт æмæ фидауцы уæвынад. Уым цины æмрæнхъ ис хъыг æмæ трагедитæ.            Æмдзæвгæтæ («Фæстаг фæдисонтæ», «Мæрдджын»).

Ирон поэзийы ахъаззаг фæзынд уыдис Хазбийы хæстон лирикæ. Уый у лирик æмæ йæ поэзийы нæй фæдисон хъæртæ, лозунгтæ. Хæст æмæ мæлæт Хазбийæн сты æмхуызон хæрам тыхтæ, цард æмæ халæн тыхтæ. Поэтæн фашизм у залиаг калм, фашистон æфсад у мæлæтхæссæг («Кард», «Фæстаг салам», «Митыл мæйы æртхудджытæ хъазынц») .Хæстмæ цæуын у традицион мотив. Хазби йæ систа стыр аивадон бæрзæндмæ. «Хорæй баззай, Ир!» уыд ног поэтикон фæзынд. Йæ алы ныхас дæр у ныфс æмæ лæгдзинады æвдисæн. Ам хæст нæма ис, фæлæ дзы ис хæстоны уавæр. Тох цæуы цард мæ сæрибары сæрвæлтау.

(Иу æмдзæвгæ Хабийы сфæлдыстадæй наизусть бакæсын).

2. Этикон проблемæтæ Дзесты Куыдзæджы уацау «Фæндагсар Уастырджи»-йы.

          Дзесты Куыдзæджы уацмыстæ сты нæ адæмы цæсгом æмæ сæрыстырдзинад. Чи, дам, цы федта, банкъардта, базыдта, уый фыссы. Куыдзæг царды бирæ федта, Ирыстоны цы къуым нæ басгæрста, ахæм, æвæццæгæн, нал ныууагъта. Ирон адæймаджы удыхъæд, йæ царды уаг, йæ фыдæбæттæ йын хорз кæй зыдта, уый бæрæг у йæ уацмыстыл. Уацау «Фæндагсар Уастырджийы» хъайтартæ Дзаххо æмæ Дзитта фæхауæггаг сты сæ Райгуырæн къонайæ. Сæ иунæг фырт Дзамболат æлдары фыртæн йе 'фхæрд нæ ныббарста. Амардта йæ æмæ йæхи бафæсвæд кодта. Дзамболат æлдары фырты амардта, уый куы базыдтой Дзаххо æмæ Дзитта, уæд фæлидзæг сты æмæхсæвæджы.  Дзамболатæн стæрхон кодтой æнус каторгæ æмæ йæ ахастой Сыбырмæ. Уыцы хабæрттæн Дзаххо æмæ Дзитта ницыуал базыдтой. Æхсæйнаг хъæуы цæрджытæ  суазæг кодтой Дзаххо æмæ Дзиттайы. Лæджыгаты Гæвдийимæ аныхасгæнгæйæ Дзаххо сфæнд кодта Æхсæйнаг хъæуы баззайын, уымæн æмæ йæм хъæуы цæрджытæ фæкастысты хæларзæрдæ, уазæгуарзон.. Гæвди дæр Ныхасы адæмæн бамбарын кодта йæ уазæг чи у, кæцон у æмæ йæ фæндагаразæгæй бакусын кæй фæнды. Адæмæн тынг æхсызгон уыд, цы лæг сæ хъуыди, уый сæм йæхи къахæй кæй æрцыд, уый. Дзаххо йæ куыстмæ æрæвнæлдта зæрдиагæй,  райдыдта æппæты бынæй уæлæмæ, æфцæджы сæрмæ, фæндаг уæрæхдæр кæнын. Дзаххо æмæ Дзитта уыдысты тынг уæздан, æгъдауджын, куыстуарзаг, хæларзæрдæ. Дзаххо æрмæст фæндаг нæ арæзта, фæлæ ма фæндагыл Хуссарырдæм дæр æмæ Цæгатырдæм дæр цы бæлццæттæ цыд, уыдонæн уыд стыр æххуыс. Йæхи цардæн дæр-иу тæссаг кæй уыд, уый зонгæйæ дæр-иу цыфæнды хъызт боны араст æфцæджы сæрмæ. Тынг бирæты сласта Дзаххо мæлæты дзыхæй. Бæлццон адæмæн фæндагамонæг у, ахæм хæс ыл ничи æрæвæрдта. Бæлццæттæн уый бæрц æххуыс уыд, æмæ ма-иу ын куыд раарфæ кодтаиккой, уый дæр-иу нал зыдтой. Иуахæмы мæлæты дзыхæй сласта фондз адæймаджы. Уыдон бахаудысты ауыгъд цъитимæ, адæм Дадойы цъысым кæй хуыдтой, уырдæм. Бæлццæттæ фæдисы хъæр ныккодтой «Кæм дæ, цы фæдæ Уастырджи!».Уалынмæ сæм Дзаххо ныхъхъæр кодта: «Мæнæ! Мæнæ дæн!». Дзаххо йæ цыд фæтагъддæр кодта æмæ бæлццæтты стыр фыдбылызæй фервæзын кодта. Гъе æмæ йæ уыдон схуыдтой Фæндагсар Уастырджи. Дзаххо мæгуыртæй, сидзæргæстæй æхца нæ иста. Хъæуы фæкæсын кæмæ хъуыд, уыдонæн æххуыс кодта. Дзиттайæн дæр йæ фæлмæн ныхас, йæ рæвдыд, йæ алы хæрзиуæгæй хайджын уыдысты, уыцы фæндагыл цы адæм цыдысты, уыдон.  Куыдзæг ирон адæймаджы удыхъæды цыдæриддæр ссардта хорзæй, уыдон бавæрдта Дзаххо æмæ Дзиттайы фæлгонцты. Дзаххо загъы, зæгъгæ адæмы уарзон хæдзар хохы цъуппыл куы цæра, уæддæр иунæг никуы уыдзæн.Фæлæ адæмимæ цæрын чи нæ арæхса, уый иунæг уыдзæн. Никæмæ цæудзæн, ничи йæм цæудзæн. Дзаххо æмæ Дзитта Хуыцаумæ куывтой, цæмæй сæ иунæг фырт сæрæгасæй сæмбæла йæ ныййарджытыл. Æмæ сæ бæллиц сæххæст. Иу фæззыгон изæр сæ фырт Дзамболат фæзынд.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

19 билет

1. Малиты Георгийы æмдзæвгæты сæйраг мидис, сæ лирикон ахаст.              

Ирон литературæйы сæрмагонд бынат ахсы Малиты Геуæргийы сфæлдыстад Поэт фыста дыгуронау. Поэты лирикæ бæрцæй бирæ нæу, фæлæ тематикæйæ у хъæздыг æмæ ахадгæ. Геуæрги æвдисы рæстæджы æууæлтæ. Поэтæн йæ заманы рацыд дыууæ чиныджы: «Горские мотивы» (Берлин, 1924), æмæ  «Ирæф» (Дзæуджыхъæу 1935 аз). Георгийы лирикон хъайтар свæййы фидиуæг «Федог», авторы нысан: тары сæрибар ссудзын, мигътæ фæсурын, цæмæй цард мауал уа хъизæмар. Поэты Сфæлдыстады аивдæр къабаз у интимон лирикæ, уарзондзинады зарæг «Кизги зар», «Скъæвди гъарæнгæ», «Æлхуйнæ», «Тæходуй æна». Аив æмæ мидисджын сты йæ поэмæтæ. Ис сын эпикон ахаст «Дзандзирахъ», «Гъонгæси фурт мæгур Мæхæмæт», «Темур-Алсахъ». Поэт йæ уацмысты æвæры социалон æмæ этикон фарстатæ. Сæ трагедии у социалон быцæуты фæстиуæг.Поэт арф æнкъары адæймаг æмæ æрдзы бастдзинад, уыдонæн кæрæдзимæ гæсгæ иыв сæ хуыз æмæ сæ уавæр дæр.

Сур-сур кæнуй Дзирасгæ                                                                                                                                                         Зæнхи бунæй рæсог                                                                                                                                         Гъæйдæ, бæлццон ниуазгæ                                                                                                                                       Фетинг кæнæ дæ тог.                                                                                                                                                    Æгас дуйне нисгарæ                                                                                                                                                    Амæн æмбал нæййес                                                                                                                                                    Ниуазæ цæй ме нгарæ                                                                                                                                      Фесæфдзæнæй дæ нез                                                                                                                                      Цæргæс тæхуй уæлтегъæ                                                                                                                                   Нискъотт кæнуй фиййау                                                                                                                                          Кирбадт кæнуй уорс мегъæ                                                                                                                            Уæлхуæнхтæ бæмпæгау

3. Беджызаты Чермен. Чермены новеллæты цикл «Мæсгуытæ дзурынц». Традици æмæ ногдзинад .

20-30-æм азты ирон литературæйы æппæты зынгæдæр кусджытæй иу уыдис Беджызаты Чермен. Йе сфæлдыстадон куыст райдыдта æмдзæвгæтæ фыссынæй, фæлæ фæстагмæ йæ фæндаг ссардта аив прозæйы. Фыста радзырдтæ «Æртæ фæкасты», «Уад асаста гæды бæласы», боныг «Ссыгъди цард». Ирон литературæйы сæрмагонд бынат ахсы Чермены уацмыс «Мæсгуытæ дзурынц». Фыссæг йæ уацмысы дыууæ хайы æвдисы царды дыууæ фæлтæры – йæ ивгъуыд заман æмæ йæ ног дуг. Æрыгон ахуырдзау фæсивæд курынц зæронд Баймæтæй, цæмæй сын рагон дуджы царды хабæрттæ радзура. Зæронд Баймæт сыл æууæнды, бауарзта сæ æмæ сын радзуры рагон фыдæлтыккон таурæгътæ. Баймæт у хуымæтæг лæг, фæлæ стыр таурæгъгæнæг. Уацмысы ис фараст новеллæйы – фараст таурæгъы. Уыдон æвдисынц царды хицæн цаутæ, фæлæ æмгом баст сты кæрæдзиуыл. Фыццаг таурæгъ «Кодзыртæ». Таурæгъы конфликтæн ис социалон бындур. Йæ сæйраг архайджытæ Кодзыртæ, Хъоротæ, Гаглойты Парса.Кодзырты Тохта æмæ Хъороты Бæдту фæбыцæу сты, сæ быцæурайста этикон ахаст. Бæдту Гаглойты Парсайы сардыдта. Цæмæй фæчъизи кæна Тохтæйы усы. Рубайон нæ быхсы æфхæрд æмæ сыхалы бинонтæм йæ дзых, йæ кæлмæрзæн ныццавта къонайыл æмæ бауайдзæф кодта йæ лæгæн. Уыцы хъуыддагæн ныббарæн нæй, афтæ амоны ирон этикон фæтк. Тохтæ амардта Парсайы. Хъоротæ растадысты Парсайы фæдыл, æххуысгæнæг мА сын фесты Парсайы мыггаг æмæ Кодзырты быныскъуыд фæкодтой. Фæлæ дзы иу сылгоймаг раирвæзт æд сывæллон æмæ уымæй рацыд таурæгъмæ гæсгæ Гæдиаты мыггаг.                                                                                                                                Иннæ новеллæтæ : «Уанелы Тутыр», «Ахлæуаты чындз», «Зæххы фæдыл», «Туджы фæдыл», «Дзуары лæг», «Æлбегаты Батай æмæ Барсæгаты чындз». Новеллæты ирдæй зынынц ирон адæмы æгъдæуттæ, мæнгуырнынад, туг исын.  Студентæ бæлвырд базыдтой бæстæйы уаг, йæ истории, йæ адæмы, федтой бæрзонд культурæ. Бамбæрстой ивгъуыд æмæ фидæн кæрæдзиуыл баст кæй сты, уыдон. Сæ цыд дзæгъæлы нæ фæци.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

20 билет

1. Агънаты Гæстæны уацау «Фæстаг бæхы» этикон проблематикæ.

     Фыссæг, Цæгат Ирыстоны телерадиокомпанийы журналист, журнал "Ногдзау"-ы бæрнон секретарь, "Мах дуджы" сæйраг редакторы хæдивæг æмæ фысджыты цæдисы уæнг Агънаты Гæстæн йæ фæллойадон æмæ сфæлдыстадон фæндаг райдыдта Цæгат Ирыстоны радиойы Хæдзары. У романты, уацауты, радзырдты, публицистон æрмæджыты автор. Йæ уацмысты æвдисы уды сыгъдæгдзинады æмæ мæнгард миты ныхлæуддзинад, ныййарджыты æмæ цоты риссаг фарстатæ, æргом кæны царды æцæгдзинад. У чиныг "Ирон æгъдæутты" саразæг. Агънаты Гæстæны уацау «Фæстаг бæх»-ы  цаутæ æрцыдысты быдыры хъæутæй иуы. Уацмысы сæйраг архайджытæ сты: колхозы бæхтæрæг Хъуыдайнат. Уый у ацæргæ лæг, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты инвалид, тохы рæстæг уæззау цæф фæцис, æмæ йын йæ къах алыг кодтой. Ныр кусы колхозы, радтой йын бæх Зыгъары æмæ уæрдон, архайы хъæуы царды, ласы  Фермæйы хицау æрыгон чызг Заретæ. Кусы ма дзы ноджыдæр æрыгон специалист,  зоотехник Мишæ. Мишæ ссардта зæронд машинæ æмæ ныр Хъуыдайнаты бæх Зыгъары сæр нал хъæуы. Ӕмæ зоотехник  сразы кодта правленийы уæнгты ахæм тæрхон рахæссыныл: Зынгъары аргæвдын, йæ царм ын паддзахадмæ раттын, йæ дзидза та кæрчытæн – хæринагæн. Хъуыдайнат куры, цæмæй йын бæх ныууадзой йæхицæн, йæ аргъ ын йæхæдæг бафиддзæн, фæлæ Миша æхсæвгæсы хæцæнгарз райста æмæ бæхы фехста. Нæ йын бантыст бæхы амарын æмæ бæх æрбацыд  Хъуыдайнатмæ. Кæуы бæх йæ мæлæты размæ, кæуы Хъуыдайнат дæр. Фæуæлахиз техникæ æрдзыл. Амард бæх.  Араст хæдзармæ фистæгæй Хъуыдайнат йæ хъæбулы хъæбул Ирбегимæ, фæлæ Мишайы машинæйы дæр ничиуал сбад фермæйы кусджытæй.

2. Дзуццаты Хадзы-Мураты поэзийы сæйраг мотивтæ.

Хуссарирыстойнаг хъæу Хъорнис... 
Ам райгуырди Дзуццаты Арæнбеджы фырт Хадзы-Мурат. 
Каст фæци астæуккаг скъоласыгъзæрин майданимæ 1952 æмæ бацыд Мæскуыйы Горькийы номыл литературон институтмæ. 
Уый фæстæ куыста Хуссар Ирыстоны чиныгуадзæны редакторæй, зонадиртасæн институты, Гуырдзыстоны Фысджыты цæдисы Хуссар Ирыстоны хайады бæрнон секретарæй, газет «Хурзæрин» —ы редакторæй. 
1995 азæй 2000 азты онг царди Дзæуджыхъæуы, куыста журнал «Мах дуджы» редакцийы поэзийы æмæ драматургийы хайады хицауæй. Хадзы-Мураты æмдзæвгæты фыццаг æмбырдгонд рацыди 1956 азы. Уæдæй фæстæмæ рауагъта дæс поэтикон чиныджы бæрц. Сæ сæйрагдæртæ сты: «Романтикæ» (Цхинвал, 1959), «Ветер времени» (Мæскуы, 1960), «Къæвдайы кафт» (Цхинвал, 1962), «Пляска дождя» (Мæскуы, 1964), «Фæдисы æртытæ» (Цхинвал, 1967), «Равзаргæтæ» (Цхинвал, 1970), «Азты æфсæрм» (Цхинвал, 1979), «Азæй-азмæ» (Цхинвал, 1982), «Биографи» (Цхинвал), «Дыууæ дуджы астæу» (Дзæуджыхъæу, 2000).  

Йæ поэзийы сæйраг мотивтæ сты: Фыдыбæстæ; мадæлон æвзаг æмæ адæмы хъысмæтыл сагъæс; ныййарæг мад.

Ме взаг -

ирон лæджы хъарæг,

ме взаг –

ирон лæджы зарæг…

ме взаг, мæ лæджыхъæд, мæ сæрибар!.. Ӕз æнæ дæу цы дæн? Ӕнæхæдзар, искæйон!

Ӕмдзæвгæйы сæйраг мидис: æвзаг, мадæлон æвзаг кæмæн ис,уымæн фывдыбæстæ, наци æмæ фидæн дæр ис.

Хадзы-Мурат канд поэт нæ уыди, фæлæ литературæиртасæг æмæ критик дæр. Бирæ бакуыста ирон фысджыты ХIХ-ХХ æнусы сфæлдыстады хицæн фарстатæ биноныгæй равзарыныл.мыхуыры йын рацыд бирæ  литературон-критикон уацмыстæ æмæ монографитæ: «Беджызаты Чермены сфæлдыстад», «Знон æмæ абон», «Рæстæг æмæ литературæ», «Хетæгкаты Къостайы реализмы тыххæй» æмæ бирæ æндæртæ.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

21 билет

1. Дзасохты Музафер. «Урсдоны былыл Бæрæгъуыны»- ы темæ æмæ проблематикæ.

    «Урсдоны былыл Бæрæгъуын»-ы мидис у ахæм. Ацы чиныджы ныхас цæуы Таучелаты сидзæр бинонтыл. Дзыцца-Дзыллæ – Хъазыбеджы мад, идæдзæй баззайгæйæ, сфæлтæрдта зындзинæдтæн. Бон колхозы кусы, æхсæв та сылгоймаджы митæ кæны: хуыйы, æмпъузы. Æмхуызон арæхсы куыд сылгоймаджы, афтæ нæлгоймаджы куыстытæм дæр. Хъæубæсты, сыхæгты фарн бирæ у. Æххуысы сæрæй куы бахъæуы, уæд сæ фарсмæ æрбалæууынц сыхæгтæ Газмæт, Бимболат, стæй мадыфсымæр Алмахситт. Цæры хохы, ис ын бирæ сывæллæттæ, фæлæ нæ рох кæны йæ идæдз хойы сидзæрты. Æрцæуы, фены сæ, сæ куыстытæ сын фæрогдæр кæны. Хохæй ма сын суг дæр æрласы. Æвæры сын ныфсытæ. Сæ алыварс ис дурзæрдæ æдæймæгтæ дæр, фæлæ Дзыцца уыдоны хъуыды дæр нæ кæны. Сабыргай хизы царды къæпхæнтыл уæлæмæ, зындзиæндтыл уæлахизгæнгæйæ. Хъазыбегæн дæр ис хорз æмбæлттæ, уæлдайдæр Тæтæрхъан. Хорз æфсымæрау йæ фарсмæ фæлæууы бахъуаджы сахат. Фæлæ æрцыд бæллæх. Быдыры куысты фæцæф Дзыцца æмæ амард. Баззадысты сывæллæттæ бынтон сидзæрæй, фæлæ нæ ныппырх сты. Сыхæгтæ, хионтæ сæм фæкастысты. Хъазыбег ма институтмæ дæр бахаудта. Мады фæстæ сæ йæхимæ æрбахъарм кодта Дзыццайы мад Нана. Уый сын каст сæ алы къахдзæфмæ дæр. Дзыцца уыд куыстуарзаг адæймаг. Уый хорз æмбæрста, царды бындур куыст кæй у, уый. Уыцы хорз миниуæгыл æй сахуыр кодтой йæ ныййарджытæ. Дзыцца уыд хорз хъомылгæнæг. Уый хъаргæ уайдзæфæй йæ сывæллæтты рæдийын нæ уагъта. Дзыццамæ хистæртæн кад кæнын бæрзонд æвæрд уыд. Уый домдта йæ хъæбултæй дæр.

        Музафер дзуры фæсхæст азты дуджы иу ирон хъæуыл, сæйраг хъайтары уæззау царды уавæртыл, кæцыйы сидзæры хъысмæт слæг кодта афонæй раздæр, сахуыр æй кодта хъысмæты цæфтæн фидар лæууыныл.

2. Хъодзаты Æхсары поэзийы сæйраг мотивтæ.

Хъодзаты Мæхæмæты фырт Æхсар райгуырд 1937 азы Цæгат Ирыстоны Бруты хъæуы. Каст фæци сæ хъæуы авдазон скъола. 1956 азы бацыд Цæгат Ирыстоны педагогон институтмæ. 1961-1962 азты куыста Мацутæйы скъолайы ахуыргæнæгæй. 1969 азы каст фæцис Мæскуыйы уæлдæр литературон курсытæ. Куыста Иры радиойы, уый фæстæ райдыдта кусын журнал «Мах дуджы» редакцийы. Ныртæккæ Хъодзаты Æхсар кусы журналы сæйраг редакторæй. Æхсар æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта скъолайы ма куы ахуыр кодта, уæд. Йæ поэзийы сæйраг мотивтæ сты: мадæлон æвзаг уарзын, йæ историон хъысмæт, ирон дзырды фæзилæнтæ «Ирон дзырд», Райгуырæн бæстæйы  хъысмæтыл катай, йæ хъыцъым адæм æмæ æрдзы сæфтыл «Дзау».  Йæ фыццаг æмдзæвгæты чиныг рацыд 1965-ам азы. Чиныджы ном «Ӕхсар». Ӕмдзæвгæтæ «О, мысын та, мысын мæ сабион азтæ», «Ӕз æмæ знон»,  «Ӕртытæ» æмæ авфтæ дарддæр. Ацы æмдзæвгæты поэт сагъæс кæны царды бирæ фæзындтыл.  Аивады рæсугъддзинад,  йæ зæрдæйы уагимæ гармонион иудзинад æвдыст цæуы æмдзæвгæ «Кафæг чызг»-ы, Тæхудиаг уарзты рухс, лирикон хъайтары æнкъарæнтæ «Дæ цæстыты рухс»-ы, «Хурхæтæн»-ы, «Æз æмæ знон»-ы. Хъодзаты Ӕхсар кæддæриддæр уыд ирон æвзагыл æнувыд æмæ арæхстджын сæрылхæцæг. Уымæн ирд æвдисæн у йе мдзæвгæ «Ирон дзырд».

Ме взаг – ме лгъыст, мæ ард у, мæ денджыз, мæ арв у.

Куысты уа, фæдисы, мæ монц мын, мæ рис мын

Ӕвзæгты цæдисы бæрзонд арвмæ сисы.

        Адæймаджы, стæй йæ алфамблай дунейы цард æвдыст цæуы йе мдзæвгæ  «Галæгон»-ы. Йæ                                   лирикæйы хуыздæр уацмыстæй иу у  «Цайкъахæг». Ацы æмдзæвгæ у кусæг лæджы цардыл æнувыд кадæг, гимн.

Хъодзаты Ӕхсар ирон дзырдаивадæн зæрдиагæй лæггад кæны ныр æнусы æрдæгæй фылдæр.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

22 билет

1. Гæдиаты Секъа. Йе сфæлдыстады ахадындзинад ирон литературæйы. Фыссæджы гуманизм.

Секъа æрдзæй стыр зонд æмæ адæмуарзон зæрдæ рахаста, фæлæ йæ курдиат æрмæст æрдзæй нæу, уый тынг бирæ чингуытæ бакаст иронау, гуырдзиагау, уырыссагау. Секъайы уарзондæр  поэт уыд Хетæгкаты Къоста, чингуытæй та «Ирон фæндыр. Гæдиаты Секъа фыста æмдзæвгæтæ, радзырдтæ,аргъæуттæ,  баснятæ, аив публицистон уацтæ. Йæ удæгасæй йын мыхуыры рацыд æрмæст иунæг чиныг (æмдзæвгæты æмбырдгонд) 1905 азы «Ирон фыййау». 1906 азы «Ирон газеты» мыхуыр æрцыдысты йæ аив публицистон уацтæ. 1907 азы фæзындысты йæ таурæгътæ: «Азау», «Айссæ» æмæ «Зæлда», фæстæдæр «Саударæг ус». Секъа бацæттæ кодта цалдæр æмбырдгонды: «Ганис», «Куырм фæндырдзæгъдæг», «Цæстысыг», «Фынтæ». Уый йæ таурæгъты сныв кодта ирон хæххон лæджы диссаджы рæсугъд, фидар æмæ тыхджын удыхъæд, йæ сæрибаруарзон æмæ сæрыстыр характер. Секъа рацыд адæмæй æмæ адæмон сфæлдыстадæй, рахаста адæмы зонд æмæ зæрдæ сыгъдæг æмæ бæрзондæй, бавæрдта сæ йæ уацмысты. Адæмы хъысмæтыл уыд йе стырдæр катай, нæ рухс кодта йæ зæрдæ нæдæр феодалон дугæй, нæдæр бужуазон ахастытæй. Уымæн æвдисæн – йæ таурæгътæ «Арагуйы Ерыстау æлдар», «Азау», «Айссæ», «Зæлда», «Саударæг ус», «Садуллæ æмæ Манидзæ». Адæмы уæззау социалон хъысмæт Секъа аив сныв кодта йæ поэтикон уацмысты дæр: «Мæ бæлас», «Æнкъард хъуыды», «Фыдыбæстæ», «Хæхты маст», «Хъарæг». Ирыстоны æрдзы нывтæ равдыста йæ прозæйæ фыст æмдзæвгæты «Æрæгвæззæг Ирыстоны», «Уалдзæг Ирыстоны», «Зымæг Ирыстоны», «Сæрд Ирыстоны». Йе сфæлдыстады сæрмагонд бынат ахсы хъайтарон зарæг «Чермен». Ирон адæм раджы скодтой зарæг Тлаттаты кæвдæсард Черменыл, фæлæ Секъайы æмдзæвгæ сси адæмон зарæг. Секъайы уацмысты хъайтартæ сты рæстдзинадуарзон, сæрибаруарзон, адæймаджы ном бæрзонд чи хæссы æмæ хъæбатыр тохмæ цæттæ чи у, ахæмтæ.

2. Ходы Камалы поэзийы граждайнаг мотивтæ.

Ходы Камал каст фæци Мæскуыйы М.Горькийы номыл литературон иститут, стæй Мæскуыйы рауагъта поэтикон æмбырдгондтæ рауагъдадтæ «Современник» æмæ «Советский писатель»-ы «Белые искры» - 1976 аз æмæ «Своим чередом» - 1989 аз. Уыдонимæ чиныгуадзæн «Ир»-ы: «Бонвæрнон» 1962аз, «Цæхх æмæ кæрдзын» 1966 аз, «Кæмдæр ирон лæппутæ зарынц» 1970 аз; «Кар» 1974 аз; «Ном» 1979 аз; «Æрттигъ» 1983 аз. Йе мдзæвгæтæ «Фыдыбæстæ», «Быдираг хъæуы ритмтæ», «Къæвда», «Мадимæ ныхас», «Калоты Хазбийы фæстаг сахат»; цикл «Нарты кадджытæ кæсгæйæ», «Сфæлдыстад», «Рагон нырыккон зарæг», сонеттæ æмæ бирæ æндæр уацмыстæ дзурæг сты ууыл , мæ Камал поэзийы зын, фæлæ фæрнæйдзаг фæндагыл у курдиатджын поэт. Риссы йæ адæмы риссæй, цин кæны йæ адæмы циныл. Ирыстоны тыххæй цы уацмыстæ ныффыста, уыдон сты кадæджы хицæн хæйтты хуызæн, иу сæ кæны поэты уарзондзинад фыдæлты уæзæгмæ. Æнæ райгуырæн бæстæ Ходы фыртæн цард ад нæ кæны, уарзы йæ хъулон уарзтæй.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

23 билет

1. Хуыгаты Сергейы «Сылгоймæгтæ»-йы мидис æмæ проблематикæ.

Хуыгаты С. райгуырд 1933 азы 15 майы Хус. Ирыстоны Дзауы районы Хуыгаты хъæуы .

1944 азы ралыгъдысты йæ бинонтæ мæ æрцардысты Тарскæйы. Скъолайы фæстæ бацыд Ц.И. пед.институтмæ. Институты фæстæ куыста Дагестаны мæ Ц.Иры скъолаты, куыста редакторæй телеуынынады журнал Мах дуг-ы. Кусы абон дæр бæрнон бынæтты.

Йæ радзырд Сылгоймгтæ-йы сæйраг фæлгонцтæ сты: Будзи, йæ хо Мари мæ Будзийы бинойнаг Зæлинæ. Будзи мæ Мари схъомыл сты сидзæрæй. Будзи ахуыр кæны институты. Мари смой кодта ис сын 3-тæ чызджы,йæ лæг Филим хæстæй нал сыздæхт мæ тых амалттæй хъомыл кæны йæ сывæллæтты. Æххуыс кæны йæ кæстæр æфсымæр Будзийæн дæр. Будзи сахуыр кодта, бинонтæ æрхаста.

Иу æхсæв Зæлийæн зæгъы,цæмæй сæм цы æхца ис, уыдон уал Марийæн радтой,Зæли хъуыр-хъуыр кæны. Будзийæн тынг зын уыд,ацыд хуыссынмæ, фæлæ йæ хуыссæг фæлыгъд. Йæ зæрдыл æрлæууыд  институты ма куы ахуыр кодта, уыдонæй иу бон. Мари — иу къуымбилтæ балхæдта, тæбынтæ иу сарæзта мæ — иу сæ уæй кæнынмæ схаста. Будзи дæр — иу æм базармæ бацыд. Ногæй та куымбил балхæдта, цы каппек ма йæм баззад, уыдон урс хæцъилы атыхта мæ Будзийы хæрæндонмæ бакодта. Райста хæринаг Будзийæн, æз дам Гæтыккоты авдæнттæны уыдтæн. Будзи бамбæрста сайгæ кæй кæны, фæлæ æххормаг уыд æмæ бахордта. Куы раздхтысты, уæд фæндагыл Гæтыккоты усимæ амбæлдысты. Усмæ 4 хызыны авдæнбттæнмæ балхæдта цыдæртæ, тагъд, дам, кæнын, дзуры,авдæнбæттæн нæм ис ,мæ ма байрæджы кæнон. Мари фæсырх Будзийы кæй фæсайдта мæ йын афтæ зæгъы:

-Будзи , асайдтон дæ, тарстæн иунæгæй мын куы нæ бахæрай. Дыууæйы фаг та мæм нæй. Мæнмæ дæ зæрдæ ма хсайæд, æз уæддæр хъæуы æхсæн цæрын…

Ныр Мари хæдзар аразы, мæ йæ фæнды цæмæй  йын аххуыс кæна, фæлæ ацы сылгоймгтæ…

Куы сбон ис, уæд ракаст æмæ фехъуыста  Зæлийы  дзурын:

-Базармæ аууадтæн, Мари адджын гуыдын уарзы мæ йын алхæдтон,

3 авджы сæнтæ. Тарстæн, зæгъын куы ацæуой, мæ д куы нал æрбаййафон. Будзи æдзынæгæй касти, дысон Зæли æндæр ныхæстæ куы кодта…

2. Æлборты Хадзы-Умары æмдзæвгæты мидис. Йе сфæлдыстады хигъæдон æууæлтæ.

Æлборты Хадзы — Умар райгуырд 1939 азы Х. Ирыстоны Сарабучы хъæуы. Астæуккаг скъола каст фæци, уæд  бацыд педагогон  институтмæ. Хадзы-Умар ирон литературæмæ æрбацыд фæндзайæм азты æмбисы. Пединституты студент ма уыд, афтæ айхъуыст йæ поэтикон барджын хъæлæс. Йæ фыццаг чиныг рухс федта 1964 азы, «Фæдисон», зæгъгæ, ахæм номимæ. Йе сфæлдыстадон авналæнтæ, йæ курдиаты цæрдхъомдзинадæй уайтагъд йæхимæ аздæхта поэзийæн табугæнджытæ æмæ литературæиртасджыты æргом. 

      Хадзы-Умарæн йæ поэтикон уацмыстæ семыдзаг сты сæ дугты цинтæ æмæ хъыгтæй. Уымæн та ирд æвдисæн йæ поэтикон æмбырдгæндтæ: «Фæдисон», «Мæ зæрдæйы хуызтæ», «Хуры хъæбултæ», «Уидæгты зарæг», «Бæрзонд къæвда», «Æз уыцы ‘хсæв чысыл саби уыдтæн», «Ныфсы уидаг» æмæ æндæртæ.

       Йе мдзвгæ «Рухсытæ судзынц» -ы æвдыст цæуы æрдзы нывтæ, тар æмæ рухсы æнæрынцой тох. Талынгыл рухс цардæн куыд фæтых уæвæн ис.

Æмдз. «Хоры нæмыджы балладæ» -йы æвдыст цæуы æрдзы æмæ адæймаджы хæстæгдзинад. Ис æм хоры нæмыг, æнхъæлмæ йæм кæсынц, сывллонæй, мыстæй, быдырæй. Быдырты нæу сæ бон кусын, зымæг дзы мит ис, сæрдыгон знаг нæ уадзы кусын.

  Хадзы-Умары æрмæст зынгæ поэтыл нæ нымайæм, стыр нысаниуæг уыд йæ зонадæн куыстæн дæр. Публицистикæйы жанры та нæ иууыл дæсныдæр æмæ профессионалондæр публицисттæй сæ иу кæй уыд, уый дæр дызæрдыггаг нæу. Ирон литературæзонады рæзтæн стыр ахъаз фесты йæ бирæнымæц зонадон уацтæ, йæ литературон-критикон уацмысты чингуытæ дæр: «Ирон литературон критикæ 30-æм азты», «Уидæгтæ æмæ къабæзтау», «Æлборты Барысби» æмæ æндæртæ. 

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

25 билет

1. Нигеры бынат ирон литературæ æмæ культурæйы, йæ поэзийы сæйраг мотивтæ – хæххон адæмы царды нывтæ.

Нигер (Дзанайты Иван) уыд курдиатджын поэт, ахуыргонд æмæ хъуыдыгæнæг, ахуыргæнæг æмæ рухстауæг. Нигер райгуырд 1896 азы 2 ноябры Нары зылды Сындзысæры хъæуы. Каст фæци ххъæууон скъола æмæ ахуыр кодта Æрыдоны дины семинары. Каст æй фæци 1917 азы æмæ бацыд Саратовы университетмæ. 1919 азы йæ акодтой хæстмæ. 1927 азы Нигер бацыд Цæгат Ирыстоны педагогон институтмæ. Каст æй куы фæци, уæд кусын райдыдта пединституты.

     Хъæздыг æмæ мидисджын у йæ лирикæ. Нигер у æргомзæрдæ поэт, нæ сусæг кæны йæ цин æмæ йæ маст. Нигеры сфæлдыстады сæйрагдæр темæ у адæмы уавæр, адæмы историон хъысмæт. Адæмы бартæ хъахъхъæнын, рæстдзинад агурын сси Нигеры царды нысан. Уымæн æвдисæн сты йе мдзæвгæтæ «Размæ», «Æнкъард дæн æз..», «Хохы», «Цæр!» Йæ философон хъуыдытæ раргом сты æмдз. «Нæ тæрсын æз», «Фæстаг хъæбыс», «У цард аразæг», «Хидыл», «Цæстытыл хуыссæг нæ хæцы»-йы.

«Ды цы уыныс, дæу цы домы:
Галуан — райдзаст, хъарм, сыгъдæг.
Къух нæ атулдзынæ доны...
Суг дын — ласт, хæринаг афтæ.
Гауызтæ... дари... бæмбæг...»  (æмдзæвгæ — «Дæу цы домы!»)

Ӕмдзæвгæ «Хидыл» (1927 аз). Хæхбæстæ. Арф, æнтъыснæг ком. Сау мылазон мигътæ сау нымæт æрæмбæрзтой кæмттыл. Æрра дымгæ къæйтæ æмæ дуртæ хойы къæдзæхтыл. Нарæг æмæ тæссонд хид — хохæн йæ пу фахсæй иннæмæ. «Дымгæ рæдувы бæрзонд хохы къæйты! Уайтагъд фæзылдтон мæ бæрзæй æз размæ: нал ис фæстæмæ здæхæн, нæй, нал ис: зындонмæ чи здæхы барæй йæхæдæг, хи къахæй чи цæуы ингæны хуылфмæ!?»

Иу уысм фемдзаст бæлццон, хиды бын гуылфæй цы дон цæуы, уымæ æмæ йæм бахæлæг кодта. «Зары ’мæ хъазы зæрдæбынæй хъал дон. Размæ куы скодта йæ фæндаг æдыхстæй, катай нæ кæны, фæйнæрдæм нæ кæсы. Размæ — йæ цæстæнгас, размæ — йæ тындзыд».

Бафæзмыдта бæлццон дæр, катай чи нæ кæны, уыцы хъал доны, æмæ фесхуыста хидыл размæ...

2. Гуыцмæзты Алеш. Йæ хъысмæты трагизм. Адæмон характертæ йæ уацмысты.

Курдиатджын фыссæг æмæ æхсæнадон кусæг Гуыцмæзты Алыксийы фырт Алеш райгуырд 1951 азы, Цхинвалы районы рæсугъддæр хъæутæй иуы – Ортъеуы хъæуы. Астæуккаг скъолайы ма куы ахуыр кодта, уæд райдыдта æмдзæвгæтæ фыссын, фæлæ йе сфæлдыстадон хъару прозæйырдæм тынгдæр тасыд, æмæ йæ курдиаты тых уыцырдæм сарæзта, фæлæ æмдзæвгæтæ фыссын дæр нæ ныууагъта. 1971 азы журнал «Фидиуæджы» куы фæзындысты Алешы прозаикон уацмыстæ, уæд журналкæсджытæ дæр федтой, нæ лит-мæ кæй æрбацыд нырмæ цух цæмæй уыд, ахæм курдиат. Алешæн йæ зæрдæ æхсайдта ахуырмæ, æмæ бацыд Мæскуыйы Горькийы номыл Литературон институтмæ. Бирæ саразын бантыст Алешæн йæ цыбыр царды. Йæ удыгасæй цалдæр чиныджы мыхуыры рауадзын йæ къухы бафтыд. Уыдон сты радзырдтæ æмæ уацауты æмбырдгонд «Урс фынтæ», роман «Дæ уды фарн», сывæллæттæн фыст уацмыстæ «Чипа йæ хъуг куыд уæй кодта» æмæ æндæртæ. 1993 – æм азы мыхуыры рацыд Алешы уацмысты æмбырдгонд «Азарут иронау, лæппутæ…»  Алеш… Ирон фыссæг… Ирыстоны хæстон… Цыбыр уыд йæ цардвæндаг… æрмæстдæр дыууиссæдз азы.  Нæуæдзæм азты Хуссар Ирыл утæхсæн бонтæ куы скодта, уæд Алеш æрлæууыд йæ хъахъхъæнджыты æмрæнхъ, райгуырæн зæххы сæрвæлтау йæ уд нывондæн æрхаста хъæбатыр хæстонау. «Бирæ цардæй – бирæ кад хуыздæр у», - фæзæгъынц. Алеш цы ныффыста æмæ цы сарæзта хорзæй, уыдон æнусмæ цæргæйæ баззайдзысты ирон адæмы æхсæн, ирон лæджы зæрдæйы… Алеш ныгæд æрцыд  Чъребайы 5-æм скъолайы кæрты.

3. Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.

24 билет

1. Мамсыраты Дæбейы сфæлдыстады характеристикæ. Йæ радзырдты идеон мидис.

  Мамсыраты Дæбейы сфæлдыстад у бирæвæрсыг. Ирон фысджытæй уый бæрц чингуытæ ничи рауагъта. Куыста алы жанрты: поэзи, прозæ, драмæйы. Кодта тæлмац. Фыста очерктæ, критикон уацтæ. Дæбейы поэзи сæйраджыдæр æвзæрд партион политикон домæнтæй, нæ ахады ирон поэзийы историйы. Йæ драмон уацмыстæ дæр нæ бацахстой зынгæ бынат ирон литературæйы къæбицы.

  Дæбейы курдиат хъомысджындæр уыдис прозæйы. Уæлдай идейон-эстетикон ахадындзинад ис йæ радзырдтæн.  Дих кæнынц цалдæр тематикон къордыл.

 1.  Мидхæсты цаутæ. Радзырд «Пакет» у лæгдзинады таурæгъ. Хабаргæнæг Абысал мысы мидхæсты цаутæ, урс æфсад æмæ партизанты хæст. Таурæгъ æвдисы хуымæтæг хæххоны лæгдзинад. Дзæрай хæссы пакет, хъуамæ йæ уæззау хæххон фæндæгтыл фæхæццæ кæна штабмæ, йæ размæ бады мæлæт.  Фæцæф и знаджы нæмыгæй, донмæ ныххауд, фæлæ архайы пакет æфснайыныл. Ӕцæг хабарыл амад у радзырд «Ирвæзынгæнæг». Дæбе æвдисы 1920 азты цаутæ. Архайд цæуы Каспы денджызы былгæрон. Урс æфсад горæтæй лидзынц, сæ бон ахæссын цы нæу , уый дæрæн кæнынц. Радзырды хъайтар Мæхæмæт – хуымæтæг машинист ныллæууыд знаджы ныхмæ. Нæ бауагъта срæмудзын кæнын хотыхты вагæттæ.

 2. Ног уавæртæ æмæ ног хъайтартæ.  Радзырд «Фыццаг къахдзæф». Радзырды хъайтар сидзæргæс  сылгоймаг Дасхан æвзæрст æрцыд хицауы бынатмæ. Кусы тынг хорз, фæлæ бирæты зæрдæмæ нæ цæуы сылгоймаг-хицау, алы дам-думтæ йыл мысынц хæлæггæнджытæ. Уыцы фидисы ныхæстæ фехъусгæйæ, Темыр амары йæ хойы.  Радзырд «Цыт» æвдисы царды ивæнтæ . Дзынга æмæ Цолайы царды истори нын аивæй æвдисы фыссæг. Дзынга хинæй цæуы Цолайыл, фæлæ царды рæстдзинад (тугцъир цæуы сæфтмæ, кусæг аразы йæ цард) фæуæлахиз вæййы. Радзырды кæрон уынæм Цолайы куыст æмæ лæгдзинадæн аргъгонд æрцыд.  

3. Хæст æмæ хъайтартæ. Радзырд «Мастисджытæ».

4. Царды хъæнтæ æмæ къахыр удтæ. Радзырд «Аууон». Сауаты Гæбилы  тæппуд миддуне аив æвдыст æрцыд сатирæйы ахорæнтæй. Иннæ ахæм радзырд «Фæсмон». Ӕвдыст дзы цæуынц советон бюрократизмы æууæлтæ. Хæмæтхъаны æмбырды бахъуыд дзурын, фæлæ хицауы ныхмæ дзурын нæ уæнды, йæ бынатæн тæрсы. Систой хицауы æмæ фæсмонæй мæлы, йæ ныхмæ карзæй кæй нæ рахæцыд, уымæ.

2. Фæстаг азты ирон литературæйыл афæлгæст.
3.  Нырыккон ирон поэзийæ иу æмдзæвгæ зæрдæвæрдæй (наизусть) бакæсын.