Из учебно-методического пособия «Дундаршагүй бэлиг, дууһашагүй хэшэг»
учебно-методическое пособие на тему

Из учебно-методического пособия «Дундаршагүй бэлиг, дууһашагүй хэшэг»

Илья Иринчинович Намсараев (1947- 1998)

        Түнхэнэй аймагай Нуга нютагта түрөө. Хэрэнэй дунда hургуули дүүргээд, сэрэгэй албанда ошоо. Һүүлээрнь барилгын ажалда, «Саяан» сониной редакцида корреспондентээр  хүдэлөө.

         И.Намсараев hургуулида hуража ябахадаа, шүлэг, рассказуудые бэшэжэ эхилээ. Зохёолнуудынь аймагай «Саяан» сониндо, «Байгал», «Крестьянка» сэтгүүлнүүдтэ, «Литературная Россия» газетэдэ толилогдоhон юм.

           «Мундаргын үхибүүд» гэжэ түрүүшынь ном  Буряадай номой хэблэлдэ 1973 ондо гараа. «Дабаан» гэжэ 16 рассказуудhаа бүридэhэн хоёрдохи номынь 1976 ондо хэблэгдээ.

1981 ондо «Минии хаданууд» гэжэ Илья Намсараевай гурбадахи ном гараа. «Мундаргын үхибүүд» гэжэ номынь хоёр дахин ород хэлэн дээрэ «Дети гольцов» гэжэ нэрэтэйгээр 1981, 1989 онуудта хэблэгдээ.

          Илья Намсараев – «Крестьянка» журналай шангай лауреат.

Творчество Намсараева Ильи Иринчиновича

           Илья Иринчинович Намсараев родился в 1947 году в селе Нуган Тункинского района Бурят-Монгольской АССР. Окончив Кыренскую среднюю школу, служит в армии. Потом работает в совхозе «Саянский» строителем, в Кыренском лесничестве лесником, в охотничьем хозяйстве Еравнинского района егерем, в редакции газеты «Саяны» корреспондентом.

         После службы в армии начал писать рассказы. Они публиковались на страницах районной газеты «Саяны».

         Его первая книга «Дети гольцов» была издана в Бурятском книжном издательстве, получила хорошую оценку критики. Она была замечена на зональном семинаре молодых писателей в г.Иркутске и в Москве на Всесоюзном совещании молодых писателей. О ней писали «Комсомольская правда», «Литературная газета». Отрывок из повести был напечатан в журнале «Крестьянка» и удостоен её премии.

            Как продолжение повести была написана книга «Мои горы» о послевоенном детстве. Она вместе с предыдущей книгой издаётся в Москве в издательстве «Детская литература» под названием «Дети гольцов» (переводчик С. Пайна).

          В Улан-Удэ издан сборник рассказов «Перевал». Его основу составляют рассказы о природе, охотничьей жизни, о тыле в годы войны, о молодежи.

         Неожиданность и свежесть образов, конкретность сюжета, точный язык делают его стиль отличимым от почерка других писателей.

И. Намсараев – член Союза Писателей России, Лауреат премии журнала «Крестьянка».

Библиография

Произведения писателя

Дети гольцов: Повесть. – М., 1981. – 96 с.

На вершине; Поединок; Песня в честь тебя: Рассказы //Золотые гольцы. – М.: Современник, 1986. – С. 190-197.

Нити моей жизни: Стихи и басни на бурят. и рус. яз. – Улан –Удэ: Буряад γнэн, 1998. – 64

***

Байгалай сагаан шубууд // Мундарга. – 1993. – Июлиин 30.

Баяртай, эжымни: Рассказ // Мундарга. – 1993. – Апр.9; 2003. – Февр.22.

Дабаан: Рассказууд. – Улаан-Yдэ: Буряад. ном. хэблэл, 1978.

Минии хаданууд: Повесть. – Улаан – Yдэ: Буряад. ном. хэблэл, 1981.

Мундаргын γхибγγд: Повесть. – Улаан-Yдэ: Буряад. ном. хэблэл, 1973.

Нуурай зоболон: Рассказ // Мундарга. – 1993. – Апр.16.

Саяанай хγбγγнэй заяан // Мундарга. – 1993. – Июниин 25.

hарын толон: Рассказ // Мундарга. – 1993. – Майн 14.

hоед: Рассказ // Буряад γнэн. – 2002. – Янв.3.

О нем

Пекшев В.Илья Намсараев// Дет. лит. – 1983. -- №8. – С.68-69.

Содномов А. Повесть о мире детства // Правда Бурятии. – 1990. – 19 апр.

Содномов А. Расскажи о мире детства // Молодежь Бурятии. – 1981. – 8 авг.– С.4.

***

Тапхаев Л.θθрын одон хаанаб?:// Буряад γнэн: Дγхэриг. – 1998. – Авг.13. – Н.13.

Илья Намсараевай творчествоор асуудалнууд

1. Илья Намсараевай түрэhэн нютаг.
2. Хэзээ зохёолнуудаа бэшэжэ эхилээб?
3. Түрүүшынь ном юун гэжэ нэрэтэйб?
4. Хэды ондо хэблэгдээб?
5. Хоёрдохи номойнь нэрэ.
6. Хэды ондо хэблэлдэ гарааб?
7.  Уран зохёолшын гурбадахи номойнь нэрэ.
8. Хэзээ хэблэгдээб?
9. Ямар номынь хоёр дахин ород хэлэн дээрэ гарааб?
10. Илья Намсараев ямар журналай шангай лауреат бэ?

«Олзо» (рассказ)

      Хэшээлэй hүүлээр гэртээ харибаб. Хорон жабар хасарыемни хайрана.Клубай хажуугаар үнгэржэ ябатарни, ямаршьеб нэгэ абяан дуулдахадал гэбэ. Зогсожо,  шэхээ табин шагнаархабаб. Нээрээшье, хэрэлсы дороhоо дуулдана ха.

       Дүтэлжэ тонгойн шагаахадамни, бишыхан боро гүлгэн гиинажа hууба. Хүйтэндэ даараhан бэеэ борсойлгонхой, бээрэшэhэн хүлнүүдээ ээлжэлэн  үргэнэ. Нюдэнэйнь hорьмоhондо мүльһэн сэнхэгтэжэ хүрэшөө. Тэрэниие угаа хайрлаhандаа, хэрэлсы доогуур шурган шэрэжэ гаргаад, гар дээрээ абабаб. Гүлгэнэй бэе таhалгаряагүй шэшэрнэ. Энэ шанга хүйтэндэ hайн лэ даараа, баарhан. Тэрэ үбсүү руумни хоншоороо тулган, амаараа шомшорно. Үлдэшөө хаш.

       Гүлгэеэ дулаасуулхаяа үбэртэлөөд, гэртээ яаралтайхан гүйбэб. Тон хүхюүтэйб. Олзо гүлгэмни сэнгүй мэтэ hанагдаа бэлэй. Богоhоо алхаhаар, гүлгэеэ шала дээрэ дүмүүхэн табихадамни энэ тэрэ юумэ хараашалан зогсобо.

      -Ай, татай! Энээниие хаанаhаа асарбаш?-гэжэ Эржээхэйе hахижа hууhан Сэбжээн теэбэй уурганшалба.

        Буржаадай хурьгамнай тээнгиин хажууда амаржа хэбтэhэнээ hуха харайн бодоод, хүлөө hэмээхэн татан гүлгэндэ дүтэлжэ, шэхэеэ hүрмэлзүүлэн үнэрдэбэ. Булан соо уяатай байhан Малаадай тугал урагшаа дүүлибэ. Танигдаагүй амитаниие баhал үнэрдэжэ үзэхэеэ һанаа ёһотой.

        Гүлгэнэй гэнтэ «hаб» байса хурсаар хусахада, Буржаадай тад гэдэргээ унан шахуу һүрөөд, пеэшэнэй саагуур хиидэжэ орошобо. Би эгшэтэрэээ эльгэ хатабаб. Буржаадай пеэшэнэй саанаhаа ёдогор эбэрэээ һэмээхэн бултайлгажа шагааба. Гүлгэнэй дахин хусахатай адли орон доогуур хоргодошобо. Эржээхэй хонгёохоноор хашхаран дэбхэрбэ. Сэбжээн теэбэй нюдэнэйнгөө нёлбоhо аршасагаан энеэбэ.

         Гүлгэндөө табаг соо һү хэжэ үгэбэб. Тэрэ ехэ хомхойгоор хэлээрээ шал-шал долёожо эхилбэ.

-Ши айлай гүлгэ хулугаагүй юм бэзэш?-гэжэ теэбэй hэжэглэнгеэр намайе хараба.

-Үгы. Клубай хэрэлсы дороhоо оложо асарааб.

-Ай, хөөрхэй! Энэ хүйтэндэ яажа хүлдэжэ хосороогүйб,-гэжэ теэбэй тархяа hэжэрбэ.

        Үдэшэлэн эхэмни гүлгэ хараад:

-Хонидоо бэлшээлсэхэ туһалагшатай болобоб,-гээд энеэбхилбэ.

Гүлгэндөө Олзо гэжэ нэрэ үгөө һэм.

«Хайран нохоймни» (рассказ)

         Үглөөгүүр үнеэгээ һаахаяа эхын газаа гарахада, олзо нохоймнай гүйн оробо. Һүүлээ шарбалзуулан, намайе бодхоохоёо һанаһандал хүнжэлыемни зуун татахадань, арай гэжэ буляажа абабаб. Нохоймни миниингээ бодохые хүлеэжэ хажуудамни һахин һууна.

-Гуталыемни!-гэжэ һүүхирбэб.

        Олзо хатараар ошон, гуталыемни шүдэндөө зуужа асарба. Тэрэниие элдэб юумэ зөөлгэжэ һургаа хүм. Һуняаһаар бодожо хубсалбаб.

         Хүнэгтэй һү бариhан эхын богоhо алхахада, хойноhоонь дахаhан Буржаадай үзэгдэбэ. Үнгэрһэн намар эхэмни фермэ дээрэhээнь үбшэлһэн хурьга гэртээ асаржа, эм уулган, угжаар һү хүхүүлжэ hайн болгоо бэлэй. Тэрэ мүнөө танигдахаар бэшэ болошоо. Багжагар мушхамал эбэртэй хуса хэлбэг-хэлбэг гэжэ хүндөөр гэшхэлэн, намда дүтэлжэ, гарыемни долёобо. Фермэ дээрээ байжа үгэдэггүй, манайдаа эрьешэhэн хадаа наашаал буляалдадаг.

        Буржаадай тагай хажууда ошожо, үйһэн торхо соохи хартаабхын хальhа эдинэ. Олзо нохоймни наадаха hанаатай һүүлыень зуугаад гэдэргэнь татаба. Энээндэнь нүгөөдэнь ехэл дурагүйдэбэ хаш, эгсээр эрьелдэжэ урагшаа даб гэбэ. Габшагай Олзын халба һүрэхэдэнь, Буржаадайн арбагар эбэр бэлэмэр тудаба. Гонзогор модон бэлэмэр холо хиидэжэ, хана түн гэтэр сохин унажа, түжэгэнэсэ мухарилдашаба.

       - Ай, ши, дээрмэшэн, гэр соохи юумыемнай эбдэжэ дууһахашни. Томоотой байгаад, залги тэрээнээ!- гэжэ Буржаадайн хоншоор эхын тоншоходо, зэмэеэ мэдэрhэндэл урдаhаань хараад, торходоо тэхэрибэ.

       Харин олзо намаяа далдалыш гэһэндэл орон доромни hүүлээ шарбан хэбтэхэ юм. Хүлдэ ороһон Эржээхэйн хусын нюрган дээрэ гаража һууха һанаатай аһалдахада, хажуудахинь хасарыень үнэсөөд абана.

         Би эдеэлээд зүһэм хилээмэ барижа газаашаа гарабаб. Хэрэлсын хажууда Малаадай тугалнай үүгэнэн угтаба. Тэрэ мүнөө тэжэгэр бүдүүн болонхой. Нёдонон намар хүл дээрээ тогтон ядажа байhан тугал иимэ томо болошоол даа. Малаадай үглөө бүри минии гарhаа хилээмэ эдижэ һураһаар үнинэй юм. Хэрэлсын дэргэдэ заатагүй хүлеэгээд байдаг. Малаадайн амаа ангайхадань, хилээмэеэ түлхеэд үгэхэдэм, налайhандаа нюдөө халта анин жажалба.

         - Ябая!- гэжэ хуугайлхадам, амандаа сүүмхыем зууһан Олзо гэртэhээ гараба.

Нохоймни үглөө бүхэндэ һургуули хүрэтэр намаяа үдэшэдэг юм. Тэрэнээ дахаад, урагшаа алхалбаб. Бидэ хоёр һургуулидаа хүрэжэ ерэбэбди. Үхибүүд маниие тойрошобо. Булта Олзые гайхангяар шэртэнэд. Зариман ойртожо, сүүмхыем абахаяа  hанана. Теэд аржаганахатайнь сасуу саашаа болонод.

         Нохоймни газар дээрэ сүүмхыем табяад, баяртай гэһэндэл һүүлээ шарбаба. Тархииень эльбээд, саашалбаб. Олзо миниингээ хойноһоо шэртээд лэ һууна.

- Ошо, ошо, гэртээ хари,-  гэбэб.

        Олзо бодожо, гэдэргээ харасагаан ябаа һэн.

       Хэшээлэй дүүрэхэтэй адли газаашаа яарабаб. Олзомни намаяа һургуулиин газаа заабол хүлеэгшэ. Харин мүнөө үгы байба. Би тон гайхабаб. Энээгээр дүтэ ябаа ёhотой гэжэ шиидээд, тойрон хараашалжа, шангаар хашхаран дуудахадамнишье, Олзо гүйжэ ерэбэгүй. Урмагүйхэн гансаараа харибаб.

- Нохоймнай фермэ дээрэ байна гү?- гэжэ эхынгээ ажалhаань бусахада асуубаб.

- Үгы… Үглөөгүүр шамтаяа гараһанһаань хойшо хараагүйлби.

        Сайгаашье уунгүй Олзоёо бэдэрхэеэ ябабаб. Үдэшэ болотор тосхоноо доло хээлэбэб. Үхибүүдһээ, ехэшье хүнүүдһээ һурагшалбаб. Теэд нохойгоо оложо шадангүй, харанхы болоходо тэхэрибэб.

       - Олзошни хаана орошохо һэм. Нэгэ тээ наадажа гү, али шандага намнажа ябаа бэзэ даа, - гэжэ эхэ һанааемни залаба.

Предмет: буряад литература

Класс: 5-дахи

Хэшээлэй  сэдэб: Илья Намсараев. «Олзо», «Хайран нохоймни»                                                

Хэшээлэй зорилгонууд: 

1.һургалгын: Илья Намсараевай намтар, рассказуудайнь удха һурагшадай хэр зэргэ мэдэхыень шалгаха;

2. хүгжөөлгын: һурагшадай  аман ба бэшэмэл хэлэлгэ, ухаа бодол  хүгжөөхэ;

3. хүмүүжүүлгын:  амитадта гамтайгаар хандалга  хүмүүжүүлхэ.

Хэшээлэй янза: дабталгын хэшээл

Хэшээлэй түхэл: хэшээл-мүрысөөн

Методическа арганууд: наадан, хөөрэлдөөн, творческо хүдэлмэри

 Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд:  проектор, презентаци, И.Намсараевай номууд.

Хэшээлэй түсэб: 1. Эмхидхэлэй үе.

                             2. Мүрысөөн.

                             3. Хэшээлэй дүн.

Хэшээлэй ябаса:

1. Эмхидхэлэй үе. Багшын оролто үгэ.

            - Урда хэшээлдээ бидэ манай Түнхэнэй уран зохёолшо Илья Намсараевай намтартай, тэрэнэй «Олзо», «Хайран нохоймни» гэжэ рассказуудаар танилсаабди. Мүнөөдэр тэдэ зохёолнуудаа хэр анхаралтайгаар  уншаабта гэжэ элирүүлхэбди. Тиигээд хэшээл-мүрысөө үнгэргэхэбди. Хоёр бүлэг боложо хубаараад, капитануудаа hунгаа гээшэт.Наадаяа эхилэе.

2.     Мүрысөөн.

1 шата. Блиц-турнир. Бүлэг бүхэндэ  асуудалнууд үгтэхэ, hурагшад түргэн харюусаха.

1-дэхи бүлэгэй асуудалнууд:

1. Илья Намсараевай түрэhэн нютаг. (Нуга)
2. Хэзээ зохёолнуудаа бэшэжэ эхилээб? (hургуулида hуража ябахадаа)
3. Түрүүшын номынь юун гэжэ нэрэтэйб? («Мундаргын үхибүүд»)
4. Хэды ондо хэблэгдээб? (1973 ондо)
5. Ямар номынь хоёр дахин ород хэлэн дээрэ гарааб? («Мундаргын үхибүүд»)
6. Хүбүүн хаанаhаа гүлгэ олооб? (клубай хэрэлсы дороhоо)
7. Тэрэнэй гэртэнь үшөө ямар  амитад байнаб? (тугал, хурьган)
8. Хүбүүнэй дүү басаган хэн гэжэ нэрэтэйб? (Эржээхэй)
9. Хэн дүү басагыень hахижа hуугааб? (Сэбжээн теэбэй)
10. Гүлгэндөө хүбүүн хэн гэжэ нэрэ үгөөб? (Олзо)

2-дохи бүлэгэй асуудалнууд:

1. Хоёрдохи номойнь нэрэ. («Дабаан»)
2. Хэды ондо хэблэлдэ гарааб? (1976 ондо)
3.  Уран зохёолшын гурбадахи номойнь нэрэ. («Минии хаданууд»)
4. Хэзээ хэблэгдээб?(1981 ондо)
5. Илья Намсараев ямар журналай шангай лауреат бэ? («Крестьянка»)
6. Хүбүүнэй хурьганай нэрэ. (Буржаадай)
7. Тугалайнь нэрэ. (Малаадай)
8. «Үглөө бүри минии гарhаа хилээмэ эдижэ hураhаар үнинэй юм». Хэн тухай хэлэгдэнэб? (Малаадай)
9. Хэн хүбүүе үглөө бүхэндэ hургуули хүрэтэр үдэшэдэг бэ? (Олзо)
10. Хүбүүн hургуулиhаан гараад, юундэ гайхааб? (Олзо үгы байгаа)

2 шата. «Уран зураашад». Бүлэгүүдэй эрхим зураашад гэртээ рассказуудай удхаар hайшаагдаhан эпизодтоо зураг зураха байгаа ( А3 - ватманай 4-дэхи хуби болохо саарhан дээрэ). Тиигээд мүнөө тэдэ зурагуудаа хамгаална.

3 шата. «Ямар үгэ дутанаб?» Бүлэгүүдтэ 4-4 карточканууд тараагдана.

А) «… hүүлээр гэртээ харибаб. Хорон … хасарыемни хайрана.   … хажуугаар үнгэржэ ябатарни, ямаршьеб нэгэ … дуулдахадал гэбэ». (Хэшээлэй, хорон, клубай, абяан)

Б) «… хонгёохоноор хашхаран дэбхэрбэ.   … теэбэй нюдэнэйнгөө нёлбоhо аршасагаан энеэбэ.  … табаг соо hү хэжэ үгэбэб. Тэрэ ехэ … хэлээрээ шал-шал долёожо эхилбэ». (Эржээхэй, Сэбжээн, гүлгэндөө, хомхойгоор)

В) «Хэшээлэй дүүрэхэтэй адли … яарабаб.  … намаяа hургуулиин газаа заабол хүлеэгшэ. Харин мүнөө … байба. Би тон …» (газаашаа, Олзомни, үгы, )

Г) «Орхи даа, бү …, - гэбэ …хойноhоомни гараад.- Олзомнай … мэдээд, хээрэ ябашоо ха юм даа.  … нохой тиигэдэг юм хүбүүмни» (бэдэрэ, эхэмни, эдэгэхэгүйгөө, hайн)

 4 шата. Капитануудай мүрысөөн. Творческо хүдэлмэри: «Нохой –хүнэй нүхэр» гэжэ темэдэ найруулга-миниатюра бэшэхэ.

3.  Хэшээлэй дүн.

- Рассказуудые уншаад, ямар hургаал абабат?

- Нохой гээшэмнай ямар амитан гээшэб?

- Мүнөөдэр нютагайнгаа уран зохёолшын намтараар hайн мэдэсэ, зохёолнуудыень   анхаралтайгаар  уншаат гэжэ харуулбат. Тиигээд хэшээл-мүрысөөндэ булта эдэбхитэйгээр ажаллаhандатнай баярые хүргэнэб. Саашадаа ходо буряад уран зохёолоо уншажа, түрэл хэлэндээ дурлажа, амитадта гамтайгаар хандажа ябахыетнай  үнэн зүрхэнһөө хүсэнэб.