мастер класс по теме фразеология
методическая разработка (7 класс) на тему

Үлэ хаамыыта

Слайда

Эбии быһаарыы

Хас биирдии омук, элбэҕиттэн-аҕыйаҕыттан тутулуга суох төрөөбүт тылын, төрүт үгэстэрин, омук быһыытынан уратытын харах харатын курдук харыстыахтаах.
                                                                                                 Мандар Уус

• Сыал: сомоҕу домоҕу үөрэтиигэ туттуллар оҕону көҕүлүүр уонна тылын сайыннарар үлэ тиһигин көрдөрүү.
• Тоҕооһо: үөрэнээччи сомоҕо домоҕу буларыгар ыарырҕатар, сэдэхтик туттар, суолтатын өйдөөбөт.
• Хайдах гынан оҕо кэрэхсэбилин уһугуннарыахха сөбүй?

1. Саха тылын уруогу саҕаланыытыгар тылдьыкка үлэлээһини тэрийии.
2. Сомоҕо домох суолтатын биллэрэр үлэни тэрийии.
3. Оҕо дириҥэтэн үөрэтэрин көҕүлээһин

2 слайд

Оҕолорго паартаҕа “Саха тылын кылгас быһаарыылаах тылдьыта”, Иннокентий Попов “Сомоҕо домоҕо” кылгас тылдьыта баар.

3 слайд

Сомоҕо домох (фразеологизм) — өйдөбүлү уус-ураннык хоһуйар икки эбэтэр хас да тыл холбуу суолталаммыт ситимэ.

• Холобур: атахха биллэр – куот, ууну омурпут курдук – саҥарбат, бытыгын быһа үктүөр диэри – кырдьыар диэри. Сомоҕо тыл саха норуотун саҥарар саҥатын, тылын-өһүн киэргэтэр, байытар суолталаах.

Сомоҕо домох тылы ордук кэрэ, сытыы, этигэн оҥорор. “Саха тылын сомоҕо домоҕун” автора Никита Спиридонович Григорьев суруйарынан: “Урукку өттүгэр сомоҕо домох, чорботуллан бэлиэтэммэт буолан, аахайыллыбат этэ. Арай саха тылын кичэйэн көрбүт истибит А.Е.Кулаковскай сомоҕо домоҕу улаханнык сыаналаабыта. Ол гынан баран өс хоһоонун, өс домоҕун кытта холбуу хомуйбута. Оччолорго сомоҕо домоҕу арааран үөрэтэр үөрэх сайда илигэ.” Алексей Елисеевич Кулаковскай сомоҕо домохторун “Научные труды” кинигэтигэр булан көрүөххэ сөп.

Н.С.Григорьев тылдьытын бастакы холонуу, онон сомоҕо домоҕу барытын кыайан хаппатаҕын, урут үөрэтиллэ илик салаа буолан сыыһалаах буолуон сөп диэн бэлиэтиир. Бу тылдьыты оҥороругар Эдуард Карлович Пекарскай  “Саха тылын тылдьытын”, Отто Николаевич Бетлинг “Сахалыы-немецтии тылдьытын”, А.Е.Кулаковскай “Якутские пословицы и поговорки” уонна да атын тылдьыттары туттубут.

Кэлиҥҥи кэмҥэ сомоҕо домоҕун үөрэтэн тылдьыт оҥорбут киһинэн Анатолий Гаврильевич Нелунов буолар. Кини тылдьыта “Сомоҕо домох сахалыы-нууччалыы тылдьыта диэн ааттаах. Киирии тылыгар суруллубут: Оскуолаларга саха тылын үөрэтэргэ аналлаах саҥа оҥоһуллубут программаларага ордук чорботон оҕолор саҥарар культуралара үрдүүрүгэр, бэйэлэрин санааларын ыраас литературнай тылынан сатаан биэрэллэрин ситиһиигэ,ойуулуур-дьүһүннүүр этиилэри, ол иһигэр тылы киэргэтэр, күүһүрдэр, ордук имигэс, дьоҥҥо тиэрдэргэ өйдөнүмтүө оҥорор сомоҕо домохтору сатаан туттарга уонна баһылыырга болҕомто ууруллар.”

4 слайд

Сомоҕо домох үөрэтиллиитэ

Оскуолаларга саха тылын үөрэтэргэ аналлаах саҥа оҥоһуллубут программаларга ордук чорботон оҕолор саҥарар культуралара үрдүүрүгэр, бэйэлэрин санааларын ыраас литературнай тылынан сатаан биэрэллэрин ситиһиигэ, ойуулуур-дьүһүннүүр этиилэри, ол иһигэр тылы киэргэтэр, күүһүрдэр, ордук имигэс, дьоҥҥо тиэрдэргэ өйдөнүмтүө оҥорор сомоҕо домохтору сатаан туттарга уонна баһылыырга болҕомто ууруллар.

•                            А.Г.Нелунов

Көрдөрөр матырыйаал, кинигэлэр:

• Григорьев Н.С. “Саха сомоҕо домоҕун тылдьыта”
• Э.К.Пекарскай “Саха тылын тылдьыта”
• А.Е.Кулаковскай “Научные труды”
• О.Н.Бетлингк “О языке якутов”
• А.Г.Нелунов “Якутско-русский словарь” 1-2 томнара

5 слайд Үлэни тэрийии

• 7з кылааска сомоҕо домоҕу үөрэтии:

1. 6-с кылаастан саха тылын уруогун саҕаланыытыгар тылдьыкка үлэ быһыытынан сомоҕо домоҕу бэлиэтэнии.
2. Чиэппэргэ биирдэ бэрибиэркэлиир үлэни ыытыы.
3. 7-с кылааска  сомоҕо домоҕор сыһыаннаах теманан чинчийэр үлэ.

5 слайд

7 кылааска оҕолорго бэриллибит темалар.  Бу темаларынан оҕолор чинчийэр үлэни саҕалаатылар.

6 слайд

Темалар

• Сомоҕо домоҕунан уруһуйдар
• Кыыл аата киирбит с/д
• Киһи этигэр-сиинигэр сыһыаннаах сомоҕо-домохтор
• Киһи тас көрүҥэр сыһыаннаах сомоҕо домохтор
• Киһи туругар сыһыаннаах с/д
• Күннээҕи олоххо туттуллар с/д
• С/д өс хоһоонуттан уратыта
• Айымньыга туттуллубут с/д
• Сомоҕо домох тылдьыттара
• Сомоҕо домохтоох айымньы
• Антоним с/д
• Нууччалыы с/д кытта тэҥнээһин

Оҕолор иһитиннэриилэрэ:

1. Филиппова Валя, Шумилова Нина - сертификат
2. Ноева Аня- оскуола сертификата

Кылаас киһигэр кыттыбыттар:

1. Дайбанныров Ваня, Корякин Саша “Сомоҕо домоҕунан уруһуй”
2. Потапова Нарыйа “Сомоҕо домоҕун өйдөбүлэ”

НПК туттуллубут слайдаларынан кэпсииллэр.

1. Филиппова Валя, Шумилова Нина “Кыыллар ааттара киирбит сомоҕо домохторо” (“Инникигэ хардыы” куораттааҕы сертификат) – презентация, бэйэлэрэ оҥорбут кинигэлэрин көрдөрөллөр.
2. Ноева Аня “Сомоҕо домоҕо өс хоһоонуттан уратыта” дакылаат – оскуолатааҕы НПК сертификат.

Карточкаҕа үлэ көрүҥнэрэ

Оҕолор бөлөҕүнэн толороллор, быһаараллар.

7 слайд

1 карточка

8 слайд

2 карточка

9 слайд

3 карточка

Карточкаҕа үлэ араас сыаллаах буолар. төһө билэри  хатылыыр, тылы сайыннар, толкуйдатар, айар сорудахтаах.

Айар үлэ араас көрүҥнэрэ ыытыллаллар:

Ребус, кроссворд.

Сэттис кылааска өйтөн суруйууга киирдибит: сомоҕо домоҕун туттан, ис хоһоонугар сөп түбэһиннэрэн айар үлэ.

Ноева Аня “ Сайылыкка” өйтөн суруйуута.

Ыалдьыттарга сомоҕо домоҕор сыһыаннаах ребус таайтарыыта – Татаринова Юлена.

Тыл киһиэхэ эрэ баар. Тыл киһиэхэ араастык дьайар.

Буор айах уонна айах адаҕата. Бу сомоҕо домохтор киһиэхэ хайдах дьайаллара буолуой? Киһи хайдах санаан маннык эппитэ буолуой?

8 слайд

Киһи барахсан диэн санаа хаата хааһах буоллаҕа дии...
                                                                 Николай Лугинов

Сомоҕо домоҕунан омук тугу сөбүлүүрүн, түгү сүөргүлүүрүн билиэххэ сөп. Сорудах:

Бэриллибит табличкалары дуоскаҕа магнит көмөтүнэн сыьыарыҥ, хайдах эмэ наардыын гына толкуйдааҥ.

 Аата алдьанна – куһаҕан өттүнэн билиннэ. ( ааты үлахаҥҥа уураллар)

Аатын ааттатта

- үчүгэй ыччат, дьонун үчүгэйдик ааттатта. (көрсүөтүк, үтүө майгынан олоруохтааххын диэн)

Бэлэһигэр биэс иннэлээх-тыллаах. (солуута суох саҥарары сөбүлээбэттэр)

Ис минэ киһи-эйэҕэс үчүгэй киһи ( үчүгэй майгылаах киһини хайгыыллар)

Килэгир харах – акаары (

Муус сүрэх- аһыныгаһа суох

Өй хаата- улахан өйдөөх

Халбас хара (та)- туохха да таба ылларбат, эрэлэ суох.

Түмүк: сахалар түгү сөбүлүүр, сирэр эбиттэрий? Ааты харыстыахтаах эбиппит,

Аһыллар дуоска кэннигэр уруһуй арыллар.

Киһи омооно ойууламмыт.

 Сомоҕо домохтордоох табличкалар бэриллэллэр. Оҕолор сыһыараллар. Киһи куһаҕан өрүтэ, үтүө өрүтэ диэн наардыахтарын сөп.  Кэпсэтии түмүгэ тахсар.

Учуутал түмүгэ: сомоҕо домоҕун үөрэтэн биһиги саха омук киһиэхэ тугу кэрэхсиириттэн саҕалаан тулалыыр эйгэҕэ сыһыанын ырытыыга тиийэ тахсыахтаах эбиппит.