Кушымчалар белән эш
материал (9 класс) на тему

Кирәкле кушымчаларны языгыз.

Текст №1. Яхшы кеше________ дуслары күп була. Һәрвакыт үзен генә кайгырткан, тар күңелле кеше_______ чын дус итү кыен. Кайберәүләр турында: «Ай, аның дуслары күп!»- диләр. Бу бик зур мактау сүз______ булып яңгырый. Киң күңелле, ачык йөзле, ярдәмчел кешеләрнең дуслары күп була бит! Андыйлар үз тирәләренә дә яхшы кешеләрне җыялар, иптәшләре_______ үзара таныштырып, якынайтып бетерәләр.

Чын дуслык ул – башка берәүгә яраклашып яшәү генә түгел. Чын дус үзенә якын кешенең хаталары_________ бетерергә тырыша. Ул моны шундый сак эшли ки, дустының ачу_______ да килми, күңел_________ дә рәнҗеми.

Чын дуслык авырлык килгән_______ сынала. Шатлык________ уртаклашучылар күп булса да, кайгы килсә, алар каядыр юкка чыга. Мондый чак_______ таяныр кешең булу – зур бәхет.

Текст №2. Икмәк! Бу сүз — ана исем_____ кебек олы сүз. Икмәк турында бер генә көн уйламый калган кеше бар микән дөнья________?

Чыннан да, йортыбыз_______ бәхет алып килгән икмәк______ хөрмәт итәбезме без? Беркөнне бер танышым белән иртәнге тыныч вакыт_________ Аккош күле янындагы яшел алан буйлап сөйләшә-сөйләшә кайтып барабыз. Юл______ ташланган икмәк кисәкләре_________ күрдек. Хәтта бер агач төбе________ бер бөтен икмәк ята иде. Үзебез дә сизмәстән, шул икмәк________ карап туктадык. Шулай ташлап калдырылган ипи өчен без_________ бик уңайсыз булды. Дөресен әйткәндә, без оялдык. Кемнеңдер бу мәрмәхәмәтсезлеге өчен без дә җаваплы идек шикелле….

Текст №3. Беркөнне әни миңа: “Кызым Гөлгенә, киен әйдә, әбиләре_______ кунакка барабыз”, — диде. Мин бик шатландым. Шатлыгым________ җырлый да башладым: “Барабыз, барабыз, әбиләргә кунакка!”

Әни дә мин, без икәү, киттек әбиләргә. Әбиләр бездән ерак_______ торалар. Безнең капка_________ чыгасың – бер, Маратлар капкасы – ике, Хәлимнәрнеке — өч … Ә аннан соң бик күп, бик күп капкалар бар.

Безнең урам белән туп-туры барасың, барасың да сул_________ борыласың… Аларның йорты каршында гына трамвай туктый. Бик билгеле урын__________ безнең әбиләр йорты. Әбиләр________ өе бик зур. Алар бишенче кат________ торалар.

Без өй_________ кердек. Әби безгә чәй эчертте, коймак белән сыйлады. Без әбигә бүләгебез_________ бирдек. Алар кып-кызыл алмалар иде.  (Абдулла Алиштан)

4. Допиши окончания слов в предложениях.

Мин бүген башта – мәктәп…….., аннары парк……. бар….м.

Без укы……….. мәктәп Пушкин урамы……….. .

Мәктәп…….. автобус……… бар…….к.

Марат дәресләр……… соң шахмат түгәрәге……… йөри.

Шахмат түгәрәге………… Марат, гадәттә, кич……… кайта.

Түгәрәк………. кайт…………, Марат ашый, ял итә.

Без, мин һәм эне….., әни куш…………, кибет…… бара…….. .

Без йөр………. кибет өч кат………. .

Син “Ашамлык” кибете………. нәрсә………. бара…………?

Кием кирәк бул…………., син кайсы кибет……. бар……сың?

Син кайсы урам………, ничә………. йорт…….. яш…….сең?

Без – мин, әни……. һәм апа……. бүген цирк….. бара…. .

Син циркка кем белән кайчан, ничә……… бара………?

Өй………. цирк……. кадәр машина……….. бар……быз.

Цирк….. машина………. бар…..к, цирк……. машина………. кайт……..к.

Мин, буш вакыт…… бул………….., китап укы……… яратам.

Син…… дуслар………. китапханә……… еш йөр…….ме?

Без, телә……………, дустым белән бассейн…….. барабыз.

Без йөр………. бассейн Тукай урамы……….. .

Бассейн……… кайт…………., “Бәхетле” кибете…….. керәбез.

“Бәхетле” кибете……… торт ал………, өйгә кайт……быз.

Син кайсы торт……ярата……..?

Өйгә кайт………., әни……. һәм әти……. белән бер………, тәм…….., чәй эч…….к.

Мин бүген иртә…… кибет……. алма…… бара…. .

Син аптека……. нәрсә…… керә…….?

Без өй……. мәктәп……. кадәр автобус……. бар……..к.

Сез иртә…… мәктәп……… соң түгәрәк…….. бара………мы?

Син яшә……… йорт сез укы…….. мәктәп……… ерак……..?

Син кайсы язучылар……. әсәрләре…….. бел….сең?

Сиңа әни……. кич…… дәрес әзерлә………… булыш……мы?

Кайт……., сез урам….. чаңгы….. йөр……. чыга……..мы?

Дуст…… урам……. чык…………, сез нишли…………….?

Кар яу………, сез чаңгы…….. һәм чана…….. шуа………. дыр?

Син Пушкин урамы……… 20 ……… йорт……. 6 ……… кат…… 70 нче квартира……….. яшисең…………?

Мин 1 ……. кат…….. 10 …….. кат……… лифт…………. мен…м.

Син 10 ……… кат……….. 1 …….. кат………. лифт………… төш…..сең………?

Сөйләм ситуациясенә караган биремнәр

I. Сөйләм ситуациясенә туры килгән репликаларны языгыз.

Спроси у учителя, когда начнутся экзамены.

Посоветуй сестре посмотреть новый спектакль в театре Камала.

Поинтересуйся у продавца, есть ли у них диски с татарскими песнями.

Скажи, что ты получил электронное письмо от друга.

Уточни у прохожего, где находится речной порт.

Позвони в театр и узнай, во сколько часов начинается спектакль.

Попроси у друга толковый словарь татарского языка.

Посоветуй одноклассникам купить русско-татарский разговорник.

Скажи, что ты не смог ответить на эти вопросы.

Спроси у учителя, какие слова нужно повторить дома.

Предложи другу (подруге) сходить на новый фильм.

Поблагодари друзей за то, что они пригласили тебя в гости.

Скажи, что Казань является третьей столицей России.

Скажи, что ты из Татарстана, но не из Казани.

Посоветуй гостям посетить исторический центр столицы.

II. Сораулар бирегез.

Сез башка шәһәрдә яки чит илдә сәяхәт итәсез, ди. Экскурсоводка нинди сораулар бирерсез? 5 сорау языгыз.

Сез Татарстанның Милли музеена килдегез, ди. Экскурсоводка нинди сораулар бирерсез? 5 сорау языгыз.

Сез чит илдән килгән яшьтәшегез белән очраштыгыз, ди. Аңа чит илдә югары белем алу турында нинди сораулар бирерсез? 5 сорау языгыз.

III. Диалог төзү. Кирәкле репликаларны өстәп языгыз.

Диалог №1.

— ______________________________________________________?

— Миңа аеруча шәһәрнең үзәге ошый.

— _______________________________________________________?

— Мин Ирек мәйданында булырга яратам.

— _______________________________________________________?

— Анда тарихи биналарга сокланырга мөмкин.

— ___________________________________________________________?

— Тагын миңа Меңьеллык паркы ошый.

— ___________________________________________________________?

— Казанның 1000 еллык уңаеннан.

— ________________________________________________________________?

— Күренекле татар шагыйре Кол Галигә.

— _______________________________________________________________?

— Минемчә, аларга бик ошый.

— _____________________________________________________________?

— Казан тагын да матурланды.

— ____________________________________________________________?

— Чөнки Универсиада үткәрелә.

— _____________________________________________________________?

— Әйтә алмыйм.

Диалог №2.

— Сәлам!

— __________________!

— Хәлләр ничек?

— ______________________________________.

— Якшәмбе көнне нишләргә җыенасың?

— ________________________________________________.

— Кем белән?

— _________________________________.

— Сәгать ничәдә башлана?

— ___________________________________.

— Билетлар алдыгызмы инде?

-_________________________________________.

— Ничә сум?

— _________________________________________.

— Минем дә барасым килә. Синдә артык билет юкмы?

— ___________________________________________.

— Рәхмәт сиңа.

— ___________________________________________.

— Кайда очрашабыз?

— _____________________________.

Диалог №3.

— Гафу итегез, бу нинди урам?

— ______________________________________ .

— Ә шәһәр үзәгенә ничек барып була?

— ________________________________________________ .

— Кайсы тукталышта чыгарга кирәк?

— _____________________________________________ .

— Җәяү озакмы?

— _____________________________________________ .

— Шәһәр үзәгендә нинди музейлар бар?

-________________________________________________________ .

— Милли музей кайсы урамда урнашкан?

______________________________________________________ .

— Музей сәгать ничәгә кадәр эшли? Беләсезме?

— ______________________________________________________ .

— Мин Казанда беренче тапкыр, шуңа күрә сорыйм. Тагын кая барырга мөмкин?

— ____________________________________________________ .

— Рәхмәт Сезгә.

— _____________________________. Хәерле юл!

— _____________________________.

 IV. Дустыгызга киңәш бирегез.

Сәламәт булу өчен, нәрсәләр эшләргә кирәк? Дустыгызга 5 киңәш бирегез.

Бәхетле булу өчен, нәрсәләр эшләргә кирәк? Дустыгызга 5 киңәш бирегез.

Татарча яхшы белү өчен, нәрсәләр эшләргә кирәк? Дустыгызга 5 киңәш бирегез.

V. Поставь вопросы к выделенным словам.

1. Кышның соңгы ае – февраль башлана. 2. Яңа гына яуган ап-ак кар күзләрне камаштыра. 3. Салкыннан битләр алсулана. 4. Хәзер кышның иң матур вакыты. 5. Спорт сөючеләр чаңгыда, тимераякта шуа. 6. Сез минем әниемне беләсезме? 7. Минем әнине бөтен кеше ярата. 8. Мин аны бар кешеләрдән дә артыграк яратам. 9. Балаларны, апаларны, әниләрне авырулардан котылдыруы өчен яратам. 10. Минем әнием табибә. 11. Үсемлекләр – кешенең яшел дуслары. 12. Алар кешегә азык, кием бирә. 13. Үсемлекләр кеше сулый торган һаваны чистарта. 14. Кешеләр агачтан матур-матур йортлар сала. 15. Без һәрвакыт үсемлекләрне сакларга тиеш.

VI. Составь и запиши диалог, используя текст.

Текст №1. Кеше белән табигать гел бергә. Табигать ул – яшел урманнар, чәчәкле болыннар, күлләр, елгалар. Кеше табигатьтән кыюлыкка, батырлыкка, сабырлыкка өйрәнә. Кеше – табигатьне, табигать кешене бизи. Кеше табигатьтән башка яши алмый. Табигатне кем сакларга тиеш? Табигатне барыбыз да: син дә, мин дә, башкалар да сакларга тиеш.

Текст №2. Минем апам бар. Ул матур, яхшы күңелле кыз. Аның исеме Алина. Апа тырышып укый. Ул өйдә дә бик күп эшли: төрле ашлар, өчпочмак һәм бәлеш пешерә. Апа пешергән ашлар, өчпочмаклар, бәлешләр бик тәмле. Мин дә, сеңелем дә апага булышабыз. Мин дә, сеңелем дә ападан үрнәк алабыз. Безнең апада яхшы сыйфатлар бик күп.

Текст №3. Без Татарстан Республикасында яшибез. Татарстанда төрле халыклар, мәсәлән, татарлар, руслар, чувашлар һ.б. яши. Татарлар тагын Мәскәүдә, Башкортстанда, Чувашиядә, Мордовиядә, Украинада, Белорусиядә дә яши. Самара, Чиләбе, Волгоград, Саратов, Ульяновск өлкәләрендә дә татарлар күп яши. Татарлар чит илләрдә дә, мисал өчен, Америкада, Кытайда, Австралиядә, Финляндиядә яшәүчеләр байтак.

Иҗади биремнәр

Үзегезгә ошаган һөнәр турында языгыз. (10 җөмлә)

Тормышыгызның бер көне турында языгыз. (10 җөмлә)

Телләр өйрәнү турында языгыз. (10 җөмлә)

Тәрҗемә

I. Переведи на татарский язык и запиши.

Самые главные краски лета – это зелёная, синяя, жёлтая и белая.

Трава и листья деревьев – зелёные, небо – синее.

Солнце и лютики под ним – жёлтые, а облака и стволы берёз – белые.

Но без красной краски лето не бывает.

Ведь красная краска – краска земляники.

Самое прекрасное слово на земле – мама.

У мамы самые добрые и ласковые руки.

Мама всё умеет.

У мамы самое верное и чуткое сердце.

И сколько бы ни было тебе лет – пять или пятьдесят – тебе всегда нужна мать, её ласка, её взгляд.

Татарстан. Это слово дорого всем нам.

Мы любим свою республику и гордимся ею.

Много в нашей республике лесов, рек, садов и полей.

Чувство Родины всегда с человеком.

Два слова в нашем сознании постоянно рядом: Родина и мать.

II. Переведи на русский язык и запиши.

Нефть – иң кадерле табигый байлык.

Ул безгә яктылык һәм җылылык бирә.

Бензин, керосин, төрле майлар – барысы да нефтьтән ясала.

Алардан башка бер двигатель дә эшли алмый.

Нефтьтән 2 меңнән артык кирәкле продукт эшләнә.

Юкка гына аны “кара алтын” димиләр.

Күзләрне сакларга кирәк.

Көндезге яктылыкта гына укы, караңгыда укыма.

Кичен өстәл лампасы яктысында укы.

Укыганда, уңай һәм дөрес утыр.

Яктылык сул яктан төшәргә тиеш.

Беркайчан да ятып укыма.

Татар халкы борынгы заманнарда ук каз асраган.

Каз мамыгыннан йомшак мендәр, җылы түшәк ясаганнар.

Каз итеннән тәмле ашлар әзерләгәннәр.

Авыл кызлары, каз суелган йортка җыелып, каз мамыгы йолкыган.

Эш шаян сүз, матур җырлар, күңелле уеннар белән аралашып барган.

Басымны билгеләү

Поставь знак ударения над каждым словом.

барам, барасыңмы;

эшләгез, эшлисезме;

барыгыз, баргандыр;

рәхмәт, рәхим итегез, әйт әле;

шәһәрдә, поездда, пароходта;

бүген, иртәгә;

әни, әнә;

театрга, музейга;

барабыз, барыгыз;

яңгырау, саңгырау, сап-сары;

аптека, аптекада, егерме;

дәү, сорау;

утырыгыз, карап бар;

үзсүзле, драмтүгәрәк, укучы;

телетапшыру, кемнәрдер;

шундый, минеке, ничәнче, беренче

Грамматик нигезне табу

Подчеркни подлежащее и сказуемое.

Без кичә, дәресләр беткәч, Г. Камал исемендәге театрга бардык.

Бина унике катлы.

Сез, вакытыгыз булса, спектакльләргә йөрисезме?

Сез хәзер театрдамы әллә өйдәме?

Сез караган спектакль кызыклымы?

Син театрга Марат белән ул чакырганда йөрисеңдер?

Марат синең дустыңмы?

Укытучы сораганда, син һәрвакыт җавап бирәсеңме?

Көн җылы, шуңа күрә без урамда уйныйбыз, чаңгыда шуабыз.

Мин укыйм, энем рәсем ясый, сеңелем әби сөйләгәнне тыңлый.

Без теләгәндә, әни төрле ашлар пешерә, әби камыр ризыклары әзерли.

Әни пешергән ашлар, әби әзерләгән камыр ризыклары тәмле, шуңадыр барыбыз да яратып ашыйбыз.

Без бүген зоопаркка барабыз.

Кем тели, шул тырышып укый ала.

Мин әтием белән ул эшләгән автопаркка бардым.

Синең әниең кайсы мәктәптә эшли?

Әниең эштә вакытта нишлисең?

Мин өйдә, дустым, син урамдамы?

Без укыган мәктәп биш катлы.

Әнием һәм әтием эштән кайткач, өйдә матурлык арта.

Син кайсы язучылар язган әсәрләрне яратып укыйсың?

Әтием газета укый, әнием җыр тыңлый, мин китап укыйм.

Мәктәптә кемдер сорый, кемдер җавап бирә.

Әниең һәм әтиең әйткәнне һәрвакыт тыңла.

Аралашу темалары

Безнең гаиләбез.

Иң якын дустым.

Мәктәп тормышы.

Яраткан дәресләрем.

Туган шәһәрем (авылым).

Җәйге ял.

Кышкы ял.

Көндәлек режим.

Сәламәтлекне саклау.

Спорт ярышлары.

Яраткан ел фасылым.

Театрда.

Музейда.

Авылда кунакта.

Мәктәп дусларым.

Яраткан бәйрәмем.

Сабан туенда.

Яңа ел бәйрәме.

Әниләр бәйрәме.

Мәктәптә Белем көне.

Казан — Татарстанның башкаласы.

Татарстан шәһәрләре.

Әбиләрдә кунакта.

Татарстанның табигате.

Кызыклы һөнәрләр.

Яраткан дәресләрем.

Табигать һәм кеше.

Татарлар һәм татар теле.

Татар теле дәресләре.

Ял итү урыннары.

Татарстанның табигате.

Һөнәр сайлау.

Татарстан театрлары.

Татарстан музейлары.

Татарстан шәһәрләре һәм районнары.

Туган көнемдә.

Туганнарыбыз белән аралашу.

Дусларым белән аралашу.

Җәй — ял вакыты.

Сәламәтлек — зур байлык.

Бәйрәмдә.

Без табын әзерлибез.

Телләр өйрәнү.

Сәяхәт итү.

Мин спорт яратам.

Татарстанның истәлекле урыннары.

Гаилә бәйрәмнәре.

Казанның тарихи урыннары.

Чит илләрдәге татарлар.

Яраткан фәннәрем.

Белем ул — көч.

Сәламәт яшәү рәвеше.

Яраткан язучым (шагыйрем).

Илләр һәм шәһәрләр.

Казан — борынгы шәһәр.

Телләр белү.

Татар теле дәресләре.

Татар әдәбияты белән танышабыз.

Татар халкының танылган шәхесләре.

Туган шәһәрем (авылым).

Дустымның туган көнендә.

Казан — танылган мәдәни үзәк.

Мәктәптә спорт бәйрәмнәре.

Мин һөнәр сайлыйм.

Казанның югары уку йортлары.

Ватаным — Татарстан.

Дусларым белән аралашу.

Казан университеты — Татарстанның горурлыгы.

Туган ягымның табигате.

Татарстан музейлары.

Сабан туе — халык бәйрәме.

Татарстаныбыз белән горурланабыз.

Тестлар

1. Татар, рус, инглиз, гарәп, төрек – ____________________________.

1) илләр

2) килешләр

3) милләтләр

4) ашлар

2. Сәгать ничә? Тугызынчы ярты.

1) 9:30

2) 10:30

3) 8:35

4) 8:30

3. Ул әдәбият _____________ кызыксына.

1) турында

2) белән

3) аркылы

4) саен

4. Ак барс халыкның ________________ белдерә.

1) сәламәтлеген

2) матурлыгын

3) белем дәрәҗәсен

4) көчен

5. Дустым еланнан ___________________.

1) соклана

2) курка

3) ярдәм итә

4) кызыксына

6. Бүген җомга. Кичә ___________________ иде.

1) чәршәмбе

2) пәнҗешәмбе

3) шимбә

4) якшәмбе

7. Күренекле рус рәссамы И.Шишкин _____________ шәһәрендә туган.

1) Бөгелмә

2) Чистай

3) Әлмәт

4) Алабуга

8. Аның ___________ буласы килә.

1) төзергә

2) төзүче

3) төзи

4) төзелеш

9. XXI гасыр укучысы _____________ булырга тиеш.

1) максатчан

2) ялкау

3) тәртипсез

4) әдәби

10. Татарстанның опера һәм балет театры __________ исемен йөртә.

1) Габдулла Тукай

2) Кәрим Тинчурин

3) Муса Җәлил

4) Галиәсгар Камал

11. Итәк, чалбар, күлмәк – _____________.

1) аяк киемнәре

2) баш киемнәре

3) өс киемнәре

4) ризыклар

12. Язын кар _____________.

1) ага

2) эри

3) исә

4) җылыта

13. Без туган җиребезнең _____________ сокланабыз.

1) матурлыгы

2) матурлыгына

3) матурлыгыннан

4) матурлыкка

14. Күренекле галим Әбрар Кәримуллин бөтен гомерен татар __________тарихын өйрәнүгә багышлаган.

1) сәнгате

2) китабы

3) театры

4) әдәбияты

15. Сабан туе батырына ______________ бирәләр.

1) сыер

2) тәкә

3) кәҗә

4) ат

16. Поезд сәгать ничәдә китә? Унтугыз сәгать унсигез минутта.

1) 19.15

2) 18.18

3) 20.19

4) 19. 18

17. “Шүрәле” поэмасын кем язган?

1) Фәрит Яруллин

2) Фәнис Яруллин

3) Габдулла Тукай

4) Муса Җәлил

18. Татар теленә иң якын тел — ___________ теле.

1) удмурт

2) башкорт

3) төрек

4) үзбәк

19. Апам фәнни-тикшеренү институтында эшли. Ул — _____________ .

1) гыйльми хезмәткәр

2) хәрби хезмәткәр

3) тегүче

4) шәфкать туташы

20. Мин рус теленнән __________ алдым.

1) бишлек

2) «биш»ле

3) бишәү

4) бишәр

21. Тегүче, төзүче, тәрҗемәче – ____________________________.

1) әсәрләр

2) туганнар

3) һөнәрләр

4) кагыйдәләр

22. Аксыл, ямь-яшел, куе зәңгәр — ___________________.

1) саннар

2) исемнәр

3) төсләр

4) ашамлыклар

23. Сабан туе – татар халкының _____________ бәйрәме.

1) дини

2) милли

3) гаилә

4) үзешчән

24. Кышын балалар кошларга ________________ ясыйлар.

1) җирлек

2) җимлек

3) җиләк

4) җилкә

25. Кызыл китапта ___________________ теркәлгән.

1) сирәк очрый торган хайваннар һәм үсемлекләр

2) еш очрый торган хайваннар һәм үсемлекләр

3) кыргый хайваннар һәм кошлар

4) йорт хайваннары

26. Кош теле, бавырсак, талкыш кәләвә — ___________________ .

1) ит ризыклары

2) сөт ризыклары

3) камыр ашлары

4) җиләк-җимеш

27. Ел саен Казанда күренекле балет остасы _____________ исемендәге фестиваль уздырыла.

1) Федор Шаляпин

2) Рудольф Нуриев

3) Нәҗип Җиһанов

4) Василий Качалов

28. Нарат урманы һавасы кеше ____________ аеруча файдалы.

1) кебек

2) аша

3) саен

4) өчен

29. Татарстанда икенче зур елга — _____________.

1) Нократ

2) Кама

3) Мишә

4) Агыйдел

30. Татар халкының иң гүзәл сыйфатларының берсе — __________ .

1) шахмат уйнау

2) ачык йөзле булу

3) кунакка йөрмәү

4) китап яратмау