"Актаныш марий-влакын кутырымо йылмышт"
творческая работа учащихся по теме

Научно-исследовательский паша

«Актаныш марий-влакын кутырымо йылмышт»

Вуйлымаш

1.Ончылмут……………………………………………………………………..1

2. Диалект мутпого..……………………………………………………………2

3. Актаныш марий-влакын кутырымо йылмышт…………………………….2

1) Лексический диалектизм……………………………………………………2

2) Фонетический диалектизм…………………………………………………..2

3) Грамматический диалектизм………………………………………………..3

4) Семантический диалектизм………………………………………………....3

4. Иктешлымаш………………………………………………………………....3

5. Литератур……………………………………………………………………..3

6. Приложений. Мутер……………………………………………………….5-8

Ончылмут

Актаныш районыш пурышо Мари-Суксу ялын диалектшым шымлаш мыйым мо таратыш? Мемнан ялыш Татарстан кундемын тӱрлӧ лукыштыжо илыше марий-влакат, Марий Эл гыч артист-влакат чӱчкыдын коштыт. Кажныже шке йылмышт дене мутланат. Нунын кутырымыштым ме умылена, но нуно мемнан ойлымо южо мутнам огытак умыло. Молан? Мемнан диалектна шкешотан. Мо дене вара тудо ойыртемалтеш? Тиде йодышлан мый вашмутым кычальым.

       Шымлыме пашам тӱҥалме деч ончыч цельым да задаче-влакым кодымо.

Цель: Актаныш районыш пурышо Мари-Суксу ял калыкын диалектшым шымлаш,  чӱчкыдын кучылтмо мут-влакым иктыш чумырен, изирак мутерым ямдылаш.

Задаче-влак:

 - эрвел диалект почеш литературым шымлаш;

 -Мари-Суксу ял калык дене вашлийын мутланаш;

 -диалект шомак-влакым возен налаш да алфавит радам дене системыш пурташ.

Тӱҥ йӧн-влак: шымлымаш пашам возымаште ялыште илыше марий-влакын мутланымыштым колыштмо. Южо диалект мут-влакым шымлымаште татар мутер-влакым кучылтмо. Диалект мут-влакын значенийышт литературный шомак дене умылтарен радамлалтыныт.

Диалект мутпого

Марий йылмызе-влак диалект-влакым пеш келгын шымлен шогат. Диалектысе мут поянлык могай-гынат посна верыште але верлаште илыше-влакын йылмыштышт кучылталтше шомак-влакым веле ушен шога. Нуно пӱтынь калыкын пайдаланыме мут поянлыкыш огыт пуро, а марий йылмысе посна диалектын (наречийын але говорын) негызшылан веле шотлалтыт, манын палемдат Л.И.Барцева ден И.С.Галкин.  Марий йылмын 4 наречийжым палемдена: олыкмарий, курыкмарий, кас-йӱдвел да эрвел наречий. Йылмызе-влак диалектизм коклаштат  тӱрлӧ тӱшкам палемдат. Утларакше тыгай: лексический, фонетический, грамматический,  семантический да этнографический диалектизм (пытартыш тӱшкам эше этнографизм маныт).    

Актаныш марий-влакын кутырымо йылмышт

Мари-Суксу ялын диалектше

Мари-Суксу ялын диалектше шкешотан, ойыртемже ятыр. Мемнан диалектым Ф.И. Гордеев, В.И.Вершинин шымленыт. Мари-Суксу ялыште илыше-влакын йылмыштым шымлыме годым диалектын фонетике, морфологий да синтаксис могырым ойыртемжым палемдена.

                                                                                                         А  а  а   а   а   а  Лексический диалектизм. Тиде тӱшкашке пурышо шомак литератур йылмысе мут дене икгай значениян, но йӱк составше дене йӧршеш ойыртемалт шога:  воштончыш – кӧзге,             шорвондо – тырма, пырыс – пси. Мемнан диалектыште гына «ушанаш» - «скучать по кому-то» мут вашлиялтеш. 

Фонетический диалектизм. Фонетический диалектизм - литератур йылмысе мут деч южо йӱкшӧ веле ойыртемалтше шомак. Мутлан, ик йӱк олмеш весе кучылталтеш:

мый-мынь                олма-алма                          шоган-соган

тый – тынь            ковышта-ковыста            умша – ымша

 Йылмыштына у, ӱ йӱкла чӱчкыдын редуцированный семын каласалтыт, садлан мутерысе мутлаште ме тудым уы , ӱӹ  манын палемдена.                                     

Ä  йукым шуко мутышто кучылтмаш татар йылмын влиянийжылан кӧра лийын. Марий йылмысе татар мут-влак нерген первый кугу пашам финн йылмызе М.Рясянен 1923 ийыште савыктен луктын. Пашаже «Татар кӱсынлымӧ мут-влак марий йылмыште» маналтеш. М.Рясянен эрвел наречийым шагал шотыш налын. Тиде йодышым Н.И.Исанбаев поснак келгын шымлен. Мутат уке, тыгай оҥай явленийым посна марий диалект-влакын татар йылме дене тӱрлӧ семын  кылым кучымышт дене умылтараш лиеш. Мемнан ялысе йылмат тиде чотышко пура. Татар калык коклаште илымаш, тудын йылмыжым умылымаш диалектыштына келге кышам коден.

 сай-äйвäт                               чодыра-äрäмä                   арам-äрäм

      Грамматический диалектизм. Мари-Суксу диалектыште мутын тӱрлӧ формыжым ыштыше суффиксла дене ойыртемалтше мут-влак  кучылталтыт: миен омыл - миенам огыл, толын омыл – толынам огыл, ужын омыл – ужынам огыл, нуно - туывлак.         

Семантический диалектизм. Литератур йылмысе мут семынак каласалтеш, но значенийже дене ойыртемалтеш. Мутлан, тыгай мутым таҥастарена: олыкмарий-влак рвезым «каче» маныт, а мемнан диалектыште тиде мут «вашкӱзӧ» значенийыштат кучылталтеш. 

Иктешлымаш

Шке пашаштем шочмо ялыштем илыше марий-влакын йылме ойыртемыштым ончыкташ тыршышым. Диалект мутерышке 140 мутым чумыренам. Но тиде ик пашаште гына чыла йылме ойыртемым ончыктен пытараш ок лий. Ончыкылат тиде йодышым шымлаш тӱҥалам. Иктешлыме семын тыге каласыме шуэш. Айдеме шочмо йылмыж деч вожылшаш огыл. Йылмак веле ик калыкым весе деч ойырен шога. Йылме ок лий гын, калыкшат огеш лий. Икманаш, йылме - тиде калыкын чонжо. Кажне йылме шке калыкшылан икгай акан, ик семынак шерге. Посна калыкын йылмыжым палыде, тудым шкенжымат, тудын культуржымат, йÿлажымат, койыш-шоктышыжымат, чонжымат пален налаш ок лий.                                    

  Эн тӱҥжӧ – марий йылмына аралалт кодшо, пойдаралтше да вияҥаш тӱҥалже. Тудым практикыште, илышыште кучылтман. Тунам йылмынат ила, шкежат ик калык гыч улмынам шижына – кеч курык, олык але эрвел марий улына  гынат. Илыме верна гына вес вере, но садак марий улына, чумыр тӱшкашке пурена.      

Литератур

1.Барцева Л.И. Кызытсе марий йылме. Лексикологий.-Йошкар-Ола: Издательский дом, 2003.

2.Васильев В.М., Саваткова А.А., Учаев З.В. Марла-рушла мутер. Марийско-русский словарь.-2-е издание, с изменениями.-Йошкар-Ола:Марийское книжное издательство, 1991.

3. Вершинин В.И.Словарь марийских говоров Татарстана и Удмуртии.-Йошкар-Ола, 2011.

4. Исанбаев Н.И. Марийско-тюркские языковые контакты. Часть вторая. Словарь татарских и башкирских заимствований. -Йошкар-Ола, 1994.

5. Татарско-русский словарь.- Казань, 2007. I-II тома

Приложений

Мутер

А

Агу – аяр

Актараш-пургедаш

Акылан – ушан

Алама – начар

Алама – уда

Алка – кӧрж

Артык – уто

Асат – куштылго

Ахырзаман – акырсаман

Ашыгаш – вашкаш

Ä

Äби  – кува

Äзыр-ямде

Äзжи – иза

 Äдеме – айдеме

Äйбäт – сай

Äйдä  –  айста

Äрäм – арам

Äрäмä  – чодыра

Äргäн – гармонь

Äрым – арымшудо

Б

Бака  – ужава

Бича – вӱта

Буй – вуй

В                                                                                                                                                  Вбочак - возак

Вуыт – вӱд

Г                                                                                                                                                       Гадем готсо – ожнысо

Гизжыт – кызыт

Гӱыл – пеледыш (полемысе)

Гыл – эре

Д                                                                                                                                                      Дару – эм

Даул – мардеж (виян)

Дивана – аҥгыра

Дос – йолташ

Дӱын‘ж‘а – тӱня

Ж                                                                                                                                                    Жалкау – йолагай

Ж‘еҥ  - еҥ

Ж‘ыгыт, малай – рвезе

Ж‘ыли – вашке

З

Зäҥгäр  - канде 

И

Иркä-нечке

Исщер – ушдымо

К

Каплаш – петыраш

Кате – пеҥгыде

Катыраш – пеҥгыдемдаш

Каче – вашкӱзӧ

Кäккӱк – лӱҥгалтыш

Кäккӱкклаш – лӱҥгалташ

 Кизжä - кид

Ковыста – ковышта

Коптарай, кылтыкай – койышланыше

Кӧзге – воштончыш

Кӧк – сур

 Кӧлäгä – ӱмыл

Кӧлвеч – коҥга шойыл

Кӧрыж – кӧрж

Куывавай- кова

Кӱыдылнӧы – воктене

Кыйма – пече

Кытыклаш – чыгылташ

Кӹлä – тӱкылтыш

Л

Лашка – шӱрӧ

Лäпке – кевыт

Леваш – шулаш (лум)

Л‘ыпыне – лыве

М

Мекäн – гын (частице)

Моча – монча

Мочалдыр – монча ончыл

Мындер – кӱпчык

Мынь – мый

Мыштым – шолып

Н

Нык – чот

О

Окаш – лудаш

Олмо – вер

Олян – эркын

Омсшанчыл - кудывече

Омыраш – кушкедаш

Ӧ

Ӧрдäш – кояраш

П

Павай – шоҥго пӧръеҥ

Пане – совла

Папай – кинде

Пäреҥге – пареҥге

Пäри – таргылтыш

Пелке – ӧрдыжышкӧ

Пиала– янда

Поремаш – паремаш

Портышкем - межгем

Почык – виш

Пӧлаш – шелаш

Пӧлма – пӧлем

Пӧрык  – икана

Пси  – пырыс

Пычыри, иж‘е – изи

С                                                                                                                                                    Сагат – шагат                

Саклаш – аралаш                                                                                                                      Саре – нарынче

Сäвäлäй, чымыки – мӧчӧр

Совын – шовын

Солык – шовыч

Соркаш - кошкаш  

Т                                                                                                                                                 Тäн, гäӱда – кап-кыл

Тегыз – тӧр

Тӧрза – окна

Туывлак- нуно

Туыгыр - тувыр

Туыра - вик

Тынь – тый

Тырма – шорвондо

У                                                                                                                                                 Утуг – утюг

Ушанаш – ужмо шуаш

Ушаш – кӱшташ

Уышкал – ушкал

Ӱ                                                                                                                                                         Ӱпш – пуш

Х                                                                                                                                            Хазыр, хадыр – чечас

Хäл – вий

Ч                                                                                                                                                         Чалвар – брюко

Чапа – йол

Чиста – яндар

Чистарташ – эрыкташ

Чокынаш – камвозаш

Чотлаш – шотлаш

Чуыкыр – лаке

Чуымыраш – йыргешке

Чылвыр –шинчыр

Чырки – шыҥа

Чӹгӹндӹр – ушмен

Чӹвӹлäш – йӱштылаш

Ш                                                                                                                                                    Шаге – тыге

Шайтан – ия

Шäп - писын

Шере – шинчалже шагал

Шойыл – шеҥгел

Шочшо – родо

Шорыктеш – шортеш

Шышä – бутылка

Ы                                                                                                                                                 Ымша – умша

Ыргак - эҥырак

Э                                                                                                                                         Элтäлäш – ӧндалаш

Эсäп – шонымаш

Я                                                                                                                                                     Явык-каҥга

Якте - волгыдо