Фразеологик әйтелмәләр
рабочая программа (5 класс) на тему

                 Предмет: татар теле    

                 Тема: Фразеологик әйтелмәләр турында төшенчә                                                              Класс: 5

 Планлаштырган нәтиҗә:                                                                        

1. Метапредмет: Рус һәм татар телендә тәрҗемә итү үзенчәлекләрен аңлату.

2. Предмет:  Үзара тыгыз бәйләнешле берничә сүздән төзелгән, бербөтен мәгънә аңлата торган күчерелмә мәгънәле төзелмә фразеологик әйтелмә дип аталуын, фразеологик бөтеннәрнең (күпчелеге) башка телләргә сүзгә-сүз тәрҗемә ителмичә, шуларга тиң параллель тәгъбирләр ярдәмендә белдерелүен аңлау.

           3.Шәхескә кагылышлы: Телнең серләренә төшенү теләге булдыру.                                        

           Максат:                                                                                                 

           1) белем бирү: фразеологик әйтелмәләр  турында төшенчә бирү; ирекле һәм тотрыклы сүзтезмәләр арасындагы аерманы билгеләү; татар һәм рус теле грамматикасын чагыштырырга өйрәтү;                                                 2) күнекмәләр булдыру: фразеологизмнарны сөйләмдә дөрес һәм урынлы куллана белү күнекмәсе формалаштыру;                                                 3) тәрбия бирү: укучыларда дөрес сөйләм һәм әхлаклылык  тәрбияләү; бердәм эшләү күнекмәләрен үстерү.

Материал: татар урта гомуми белем бирү мәктәбенең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек: Ч.М.Харисова, Н.В.Максимов.

Хәзерге татар әдәби теле: Югары  һәм урта уку йортлары өчен дәреслек. -Казан: Мәгариф, 2002. -110-113 нче битләр; Г.Р. Галиуллина. Татар теле. Лексикология.-Казан: Мәгариф, 2007.- 58-59 нчы битләр.                                          

  Җиһазлау: Л.К.Байрамова “Учебный тематический русско-татарский фразеологический словарь”.-Казан: ТКН, 1991; Н.Исәнбәт. “Фразеологизмнар сүзлеге”.-Казан: ТКН,1990;

“Фразеологик әйтелмәләр” дигән презентация; ноутбук, проектор.        

Дәрес тибы: катнаш.                                                                    

Методлар: эзләнү.                                                                                              Алымнар: әңгәмә, күрсәтмәлелек, аңлатмалы         сөйләү, дәреслек белән эшләү. Педагогик технология: компьютер технологиясе.                                         Дәрес барышы.                                                          

 I. Оештыру.                                                                                                  1.Уңай психологик халәт тудыру.                                                                           Укытучы: -Кәефләрегез ничек?

 Укучылар:           -Кояшлы иртә кебек.

                               Туган телне,татар телен

                                Өйрәнергә дип килдек.

-Укучылар,хәзер бер-беребезгә елмаеп,дәресебезне башлыйк, мин дә сезгә үземнең елмаюымны бүләк итәм.

 2.Актуальләштерү:

• Дәресебезне һәрвакыттагыча Мозговой штурм (ми штурмы) сингапурча...

башлап китик әле:

• Без тел белеменең нинди бүлеген өйрәнәбез?
• Лексикология.
• Ул нәрсәне өйрәнә?
• -Сүзнең мәгънәсен.
• Сүзнең туры һәм күчерелмә мәгънәсе дип нинди сүзләргә әйтәбез?
• Укучы кагыйдәне әйтә.Турыдан-туры мәгънә белдергән сүзләр туры мәгънәле, үзләренә охшаш өчен икенче мәгънә ачыклаучылар күчерелмә мәгънәле дип аталалар.

3.Яңа төшенчә бирү.ГКФ-грамматик күнекмәләрне формалаштыру.

Фразеологизмнар кергән өзекләр укыла(1 слайд)

1.Мәктәптә дә, өйдә дә

Күрше кызы Зилә дә

Һаман мине тиргиләр,

“Трай тибәсең”,-диләр.(Г.Морат)

2.И каен ла, җырлый белмим,

Көем чыкмый-көйләсәм.

-Колагына аю баскан,-

Дип үрти мине Ләйсән.(Г.Морат)

3. Кыш үзен күрсәтә!

  Күр, ничек гайрәт чәчә! (Г.Хәсәнов)

 Укытучы. Укучылар, 4 нче слайдта бирелгән җөмләләргә игътибар итик. Иң элек җөмләләрне укыйбыз, туры  һәм күчерелмә мәгънәдәге сүзләрне билгелибез, мәгънәләрен аңлатабыз.                                                                                                  

 (Укучылар икенче яктагы сүзләрнең туры мәгънәсен бер сүз белән әйтә баралар.)                                                            4 нче слайд                

Укучы. Кәкре каенга терәтү-алдалау, мөгез чыгару-ялганлау, күз бәйләнү-күрмәү.                                                                                                 

 Укытучы. Укучылар, бу сүзләр сүзтезмәләргә охшаганмы?                                  Укучы. Әйе, сүзләр сүзтезмәләргә охшаганнар.                                                  Укытучы. Ә кайсы ягы белән алар аерылып торалар        ? Аларны аерым кисәкләргә таркатып буламы        ?                                          

Укучы. Бу сүзләр аерылып торалар, чөнки алар күчерелмә мәгънәдә килгәннәр,бер сүз белән әйтеп була. Әмма аерым кисәкләргә таркатып булмый.         Укытучы. Димәк, бүгенге дәрестә күчерелмә мәгънәгә ия булган,таркалмый торган сүзтезмә-фразеологик әйтелмә  турында төшенчә алырбыз.Шулай ук дәресебезнең темасы да шушы булачак.(7-11 нче слайдлар күрсәтелә).Максаты: фразеологик әйтелмәләр турында төшенчә бирү; аларны сөйләмдә дөрес һәм урынлы куллана белү күнекмәсе формалаштыру; халык авыз иҗаты һәм әдәби әсәрләр аша әхлаклылык тәрбияләү.                                                                     Укучылар, фразеологик әйтелмәләр ничә сүздән тора ала?                                          Укучы. Фразеологик әйтелмәләр ике яки берничә сүздән тора.( 5 нче слайдта күрсәтелә).                                                                                                   Укытучы. Әйе, дөрес. Шулай ук  аларны ирекле сүзтезмәләр белән бутарга ярамый, чөнки сүзтезмәләр составындагы сүзләрне алыштырырга мөмкин. Мәсәлән, югары очу. Ә фразеологизмнарның мәгънәсе компонентларының суммасына тигез була алмый: кот очу-курку. Димәк,фразеологик әйтелмәләр дип нәрсә аталды?  

Укучы. Күчерелмә мәгънәгә ия булган, таркалмый торган сүзтезмә- фразеологик әйтелмә дип атала.                                                                                          Укытучы. Укучылар, фразеологик әйтелмәләрнең тәрҗемәсен чагыштырыйк.14 нче слайдта бирелгән тәрҗемәгә игътибар итик һәм нәтиҗә ясыйк.                                  

         борын төбендә генә- под носом;                                                                                    колагын торгызу- навострить уши;                                                                 бармак аша карау- смотреть сквозь пальцы.                                                  

Укучылар, төрле телләрдә фразеологизмнар күп очракта охшаш булалармы? Аларның телдә нинди әһәмияте бар?                                                                  

Укучы. Төрле телләрдә фразеологик әйтелмәләр охшаш булалар, алар сөйләмебезне матурлыйлар.                                                                                   Укытучы. Фразеологик әйтелмәләрнең мәгънәләрен һәм тәрҗемәсен аерым сүзлекләрдән карап белергә мөмкин. (Сүзлекләр белән таныштырыла.)         Ә хәзер фразеологик әйтелмәнең моделен төзик.                                                                                                                                                                                                               Фразеологик әйтелмәләр                                                  

Укучылар, модель  буенча кагыйдәне әйтәбез. (Берничә укучы кагыйдәне әйтә.)                          

IV. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту.          ЛКФ.-лексик күнекмәләрне формалаштыру.

         1. Бирем. Дәфтәрдә эш.Рәсемнәрдә бирелгән фразеологик әйтелмәләрнең мәгънәләрен бер сүз белән язарга. (Рәсемнәр һәм фразеологик әйтелмәләр 12-15 нче слайдларда бирелә.) Соңыннан җөмләләр төзергә (вариантлап), сыйныф белән бергә тикшерү.                                                                                                                          

эт белән мәче шикелле;                                                                                    араларыннан су да үтми;                                                        

борын салындыру;                                                                                          

куллары алтын;

алма төшәр урын юк.                                                                                                                                                                                                          2.Физкультминут. (16 нчы слайд.)                                                                         Апрель

Гөрләвекләр агалар,                             (утырган килеш

Күктән кояш елмая.                               кулларны як-якка җәяләр)

Каңгылдашып, торналар    

Тезелеп үтте бая.                                   (очу хәрәкәтләре ясыйлар)

Инешләрдә коена

Канатланып үрдәк, каз.                        (чумалар, йөзәләр)

Җирне яшәртеп, безгэ                           (кул чабалар)

Гөлләр алып килә яз.                                          

  3. Карточкалар белән иҗади эш.                                                                            Фразеологик әйтелмәнең дөрес мәгънәсен  табып, бер сүз белән язарга. (17 нче слайд.)                                                                         

   сүз кату- эндәшү                                                                                               сүз көрәштерү- бәхәсләшү;

   сүзен кисү-- сүз төгәлләнмичә калу;

сүз кайтару-җавап бирү                                      

сүзсез калу- эндәшмәү    

  сүзне үлчәп сөйләү- уйлап сөйләү                                  

4.Дәреслек белән эш.279 нчы күнегү -телдән

5.Тест.      

 1. Баш әйләнә -

А) голова идет кругом;

Б) даю голову на отсечение;

В) ломать голову.

2.​ Кулга кул тотынып –

А) горит в руках;

Б) сидеть сложа руки;

В)рука об руку.

3.​ Борын салындыру-

А) задирать нос;

Б) вешать нос;

В) зарубить на носу.

4.​ Авызына су капкан –

А) воды не замутить;

Б) воды в рот набрал;

В) водой не разольешь.

5.​ Йөрәк туктап калу –

А) сердце не лежит;

Б) с легким сердцем;

В) сердце замирает.

6.Уртак тел табу –

     а) распускать язык;

б) тянуть за язык;

в) найти общий язык                                                                                                    V. Йомгаклау.                                                                                                   1.Дәрескә нәтиҗә ясау.  Рефлексия.                                                                                 Укытучы. Без бүген дәрестә нәрсәләр эшләдек?  (Укучы дәрес башыннан эшләнгән эшне санап чыга һәм нәтиҗә ясый.) Фразеологизмнар дип нәрсә аталды? Аларның  сүзтезмәдән  аермасы нәрсәдә? Фразеологик әйтелмәләрнең телдә нинди әһәмияте бар?                                                                                   2.Билгеләр кую.                                                                  VI.Өйгә эш:

1. 280 нче күнегү.”Тукай һәм Сәйдәш” текстыннан фразеологизмнарны сайлап  алып язарга (мәҗбүри)        .                                                                                    2. Г.Тукай шигырьләреннән 5 өзек язарга (ярым иҗади). (Мәсәлән:         Урманда кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк; Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк. (Г.Тукай))                                                                                         3. Фразеологизмнарны кертеп, әкият язарга. (иҗади)                                                                  

“Фразеологизмнар турында төшенчә” темасы буенча 5 нче сыйныфта татар теленнән дәрес проекты                                                                                  

 Файдаланылган әдәбият.                                                          

1. Г.Р. Галиуллина. Татар теле. Лексикология.-Казан: Мәгариф, 2007.- 58 б.        

2. М.З.Зәкиев. Хәзерге татар әдәби теле: Югары  һәм урта уку йортлары өчен дәреслек. -Казан: Мәгариф, 2002. -110 б.                                                            

3. Ф.Ф.Харисов, Ч.М.Харисова. Рус урта гомуми белем бирү мәктәбенең 5 нче сыйныфында укучы татар балалары өчен дәреслек.-Казан: Мәгариф, 2009.-99 б.          4. Ф.Ф.Харисов, Ч.М.Харисова. Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына ана теле һәм әдәбият укыту программалары.-Казан: Мәгариф, 2010.                                  5. Ф.С.Вәлиева, Г.Ф. Саттаров. Урта мәктәп һәм гимназияләрдә татар телен укыту методикасы. – Казан: “Раннур”, 2000.

Тест.                                                                        Тест.        1. Баш әйләнә -

А) голова идет кругом;

Б) даю голову на отсечение;

В) ломать голову.

2.​ Кулга кул тотынып –

А) горит в руках;

Б) сидеть сложа руки;

В)рука об руку.

3.​ Борын салындыру-

А) задирать нос;

Б) вешать нос;

В) зарубить на носу.

4.​ Авызына су капкан –

А) воды не замутить;

Б) воды в рот набрал;

В) водой не разольешь.

5.​ Йөрәк туктап калу –

А) сердце не лежит;

Б) с легким сердцем;

В) сердце замирает.

6.Уртак тел табу –

     а) распускать язык;

б) тянуть за язык;

в) найти общий язык                                                    

Тест.

1.​ Баш әйләнә -

А) голова идет кругом;

Б) даю голову на отсечение;

В) ломать голову.

2.​ Кулга кул тотынып –

А) горит в руках;

Б) сидеть сложа руки;

В)рука об руку.

3.​ Борын салындыру-

А) задирать нос;

Б) вешать нос;

В) зарубить на носу.

4.​ Авызына су капкан –

А) воды не замутить;

Б) воды в рот набрал;

В) водой не разольешь.

5.​ Йөрәк туктап калу –

А) сердце не лежит;

Б) с легким сердцем;

В) сердце замирает.

6.Уртак тел табу –

а) распускать язык;

б) тянуть за язык;

в) найти общий язык.

1.​ Баш әйләнә -

А) голова идет кругом;

Б) даю голову на отсечение;

В) ломать голову.

2.​ Кулга кул тотынып –

А) горит в руках;

Б) сидеть сложа руки;

В)рука об руку.

3.​ Борын салындыру-

А) задирать нос;

Б) вешать нос;

В) зарубить на носу.

4.​ Авызына су капкан –

А) воды не замутить;

Б) воды в рот набрал;

В) водой не разольешь.

5.​ Йөрәк туктап калу –

А) сердце не лежит;

Б) с легким сердцем;

В) сердце замирает.

6.Уртак тел табу –

а) распускать язык;

б) тянуть за язык;

в) найти общий язык.