Пичастие
учебно-методический материал на тему

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

1. Өөредиглиг: причастие дугайында билигни, эрткен үениң причастиези болгаш келир үениң причастиезин, причастиениң харыылаттынар айтырыын, причастиелерниң кожумактарын, домакка синтаксистиг ролюн, келир үениң причастиезиниң болбас хевирин, келир үениң причастиезиниң бир хевири болур болгалак үениң причастиезин, причастиелиг бөлүглелди өөреникчилерге билиндирер.

2. Сайзырадыр: чугаага причастиени ажыглап тургаш аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр. Өөреникчилерниӊ логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.

3. Кижизидер: Төрээн чериниң каас-чаражынга ынак болур кылдыр, долгандыр бойдуска хумагалыг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбырлаарының кичээли.

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдер

1. Эртем (лингвистика) талазы-биле түңнел: Причастие дугайында билигни шиңгээттирер, причастиениң харыылаттынар айтырыгларын, кожумактарын, причастиелерниң үелерин, причастиелиг бөлүглел дугайында билигни медереп билген турар.

2. Метапредметный (эртемнер бүрүзүнден чедип алыр түңнелдер): орус дыл-биле деңнеп тургаш, причастие дугайында билигни быжыктырар.

3. Бот тускайлаң (личностные) түңнелдер: уругларның сөс-курлавырын байыдар, эштери харыылап турар үезинде кичээнгейлиг дыңнап, бот-боттарынга үнелел бээринге өөредир, улуг улусту хүдүлээр ёзу-чаңчылдарның дүрүмнерин билген турар, уруглар причастиени чугаага болгаш бижикке ажыглап, боттарының сөс курлавырын байыдар.

Ажыглаар методтар болгаш өөредилгениң хевирлери

Хайгаарал методу, беседа, бөлүктеп болгаш бот-тускайлаң ажылдаары.

Дерилгези

Интерактивтиг самбыра, проектор, компьютер, презентация.

Кол билиндирер терминнер

Кол домак, тайылбыр домак, кылдыныг аргазының тайылбыр домаа.

Кичээлдиң кезектери

Өөредир, сайзырадыр кезектер

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаазын чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1.Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Өөреникчилерни кичээлге белеткээр

−Экии, уруглар! Бөгүн кичээлче кымнар келбээнил? Чылдагааны билдингир бе? (Башкы класстың дерилгезин кичээлге белеткеп, өөреникчилерниң кичээлге белеткелин хынааш, журнал аайы-биле демдеглээр, башкы өөреникчилер-биле харылзажып турар үезинде оларның иштики сагыш-сеткилин база кичээнгейге алыр, эмоция талазы-биле таарымчалыг психологтуг байдалды класс иштинге тудар).

Башкы-биле мендилежир, харылзажыр база башкыны кичээнгейлиг дыӊнаар. Кичээлге белеткенир.

Айтырыг-харыы.

1)Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер.Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру.2)Медереп билип олургаш, үндүрер түңнел. Бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга уругларга тургустунуп келир.

Аас-биле ажыл

2. Херек кырында шенеп  өөредири

Чаа теманы тайылбырлаар.Презентация-биле ажыл чорудар.

−Ай, хүннү болгаш бөгүн өөренир чаа темавысты кыдырааштарыңарже чараштыр бижип алыңар, уруглар. Бөгүн өөренир темавыс «Причастие». −Ам номувустуң 71 дугаар арынын ажыткаш, дүрүмнү номчуптаалыңар.

(Өөреникчилер ай, хүннү, теманы бижипкен соонда, презентацияда дүрүмнерни өөреникчилерге номчудар).

Ном, презентация болгаш кыжырааш-биле ажыл чорудар. Номда дүрүмнер биле презентацияда таблицаларны шүүштүр көөр, башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар. Презентацияда дүрүмнү чижээ-биле катай дүрүмнер кыдыраажынче  дүжүрүп бижиир. Лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар

1)Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2)Медереп билип олургаш, чедип алыр түӊнелдер. Дүрүмнү көрүп, бижип олургаш, причастие деп чүл дээрзин медереп билип олурар.

Бижимел ажыл

−Ынчап кээрге, причастие дээрге кылыг сөзүнүң тускай хевири. Ында кылыг сөзүнүң болгаш демдек адының  шынарлары бар:

1)        к.с. ышкаш кылдыныгны илередир болгаш үелерлиг, болур болгаш болбас хевирлерлиг

2)        д.а. ышкаш кандыг? деп айтырыгга харыылаттынып , домакка тодарадылга болур.

−Причастие к.с. ышкаш үелерлиг болур. Эрткен үениң причастиези-биле келир үениң причастиези.

Эрткен үениң причастиези – чүвениң эрткен үедеги кылдыныг-биле холбашкан ылгавыр демдээн илеретпишаан кандыг? деп айтырыгга харыылаттынып, домакка тодарадылга болур. Чижээ: көрген, чагган, саткан.

Келир үениң причастиези -  чүвениң келир үеде боттаныр кылдыныг-биле азы доктаамал  кылдыныг-биле, чок болза амгы үеде боттанып турар кылдыныг-биле  холбаалыг ылгавыр демдээн көргүзер. Чижээ: баар, көөр, дыңнаар.

Келир үениң причастиезиниң бир хевири болур болгалак үениң причастиези кылыг сөзүнүң дөзүнге  -галак, -гелек, -калак, -келек деп кожумак немешкени-биле  тургустунар болгаш  кандыг? деп айтырыгга харыылаттынмышаан , чүвениң боттаныр чыгаан кылдыныг-биле холбашкан ылгавыр демдээн көргүзер. Чижээ: бышкалак тараа, үнгелек хүн.

3.Бергедээшкин-нер-

ни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Мергежилге күүседир. Уругларның ажылдаарынга эптиг байдалды тургузуп бээр, удуртуур.

−Номнарывыста мергежилге 164 арын 73. Онаалгазын бир өөреникчиге ыыткыр болгаш тода кылдыр номчудар, тайылбырны кылыр. Самбырада ажылдап турар өөреникчилерниң болгаш кыыдыраашта ажылдап турар өөреникчилерниң ажылын хайгаараар.

Башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар, билдинмес айтырыглар тургустунуп кээр болза, айтырып алыр. Самбырага чаӊгыстап кылыр. Артканнары кыдырааштарынга кылыр.

Бөлүктеп болгаш бот-тускайлаң ажылдаар

1) Бот-тускайлаң түңнелдер: Бодунуң бергедээшкиннерин медереп билир, ону эдип алырынче чүткүп, бодунуң ажылынга үнелелди берип билири.

2)Харылзажыр түңнел. Билбейн барган чүүлүн башкыдан айтырар.

Бижимел ажыл, аас-биле ажыл.

4)Практиктиг ажыл чорудар

Мергежилге күүседир. Уругларның ажылдаарынга эптиг байдалды тургузуп бээр, удуртуур. Перфокарталарны 3-4 хире өөреникчиге үлеп бээр.

Презентация-биле ажыл:

Бот-тускайлаң болгаш бөлүк аайы-биле ажылдаар. Мергежилгени күүседип турар тайылбырны чорудар. Өөренип алган чаа билигни херек кырында ажыглап билирин бадыткаары.

1)Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Бойдустуң үнезин билиндирер.

2) Медереп-билип тургаш, чедип алыр түңнелдер. Причастиени ажыглап тургаш, чараш чогаадыгны бижип болур дээрзин медереп билип олурар.

Чурук-биле ажыл, бижимел ажыл.

−Ам презентацияда чурукту кичээнгейлиг көрээлиңер, уруглар! Чурукта чүнү көрүп тур силер?

−Шын-дыр, уруглар! Бойдус биске херек бе? Чүге?

−Эр-хейлер, уруглар! Бойдусту камнап чоруулуңар! Ам бо чурукка даянып алгаш, кылдыныг аргазының тайылбыр домаа кирген  «Кижи бойдустуң төлү» деп кыска чогаадыгдан бижиптээлиңер!

−Чурукта бойдус чурумалы чуруттунган – даглар, теректер, ногаан сиген.

Бойдус биске херек. Чүге дизе тынып турар агаарывыс, кедип турар хевивис, чип турар чемивисти биске бойдс берип турар.

5)Катаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары

Сайзырадыр болгаш бот-ажылдар, янзы-бүрү мергежилгелер күүседир, шиңгээдип алган билиин системажыдар.

Физкультминутка

Башкы биле өөреникчилерниң аразында беседа. Башкының айтырыгларынга харыы бээри. Эштериниң берип турар харыыларындан билиг немеп алыры.

Эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап системажыдар, чаа өөренген материалнын эки билир болгаш айтырыгларга шын харыы бээри. Бодалдар солчуру, кады ажылдап турар эштериниң туружун медереп, үнелээри.

Аас-биле ажыл

Кичээлге өөреникчилерни дыштандырып, улаштыр ажылдаарда таарымчалыг психологтуг байдалды тургузары-биле физкультминутканы чорудар.

−Бөгүн чүү деп тема өөренген ийик бис, уруглар?

−Причастие дээрге чүл?

−Причастие кандыг үелерлиг ийик?

−Келир үениң, эрткен үениң болгаш болгалак үениң причастиезиниң коумактары кандыгыл?

−Эр-хейлер! Чаа теманы эки шиңгээдип алган-дыр силер!

Өөреникчилер туруп келгеш,презентацияда белеткепкаан шүлүктү шупту номчуп, сула шимчээшкиннерни шупту деңге деп-биле кылыр.

-Бөгүн причастие дугайында билигни өөрендивис.

−Причастие дээрге кылыг сөзүнүң тускай хевири. Ында кылыг сөзүнүң болгаш демдек адының  шынарлары бар: 1) к.с. ышкаш кылдыныгны илередир болгаш үелерлиг, болур болгаш болбас хевирлерлиг

2) д.а. ышкаш кандыг? деп айтырыгга харыылаттынып ,домакка тодарадылга болур.

−Причастие эрткен болгаш келир үелерлиг. Келир үениң причастиезиниң бир хевири болур болгалак үениң причастиези база бар.

−Эрткен үениң причастиези -ган, -ген, -кан, -кен, келир үениң  причастиези -ар, -эр, -ыр, -ир, -ур, -үр, болгалак үениң причастиези -галак, -гелек, -калак, -келек немешкенинден тургустунар.

6)Демдек салыры.

Демдек салыр үеде үнелел берип билири

−Бөгүн кичээлге кымнар идекпейлиг харыылап турган ийик, уруглар? Каш салыр бис? Чүге?

Кичээлге идекпейлиг киржип турган эштериниң чоруткан ажылынга үнелел берип, шаңнал демдек салырынга киржири.

Башкы биле  өөреникчилерниң аразында беседа.

Өөренип алган чүүлүнге үнелел берип билири.

Аас-биле ажыл

7)Онаалга бээри.

−Онаалганы бижип алыңар, уруглар! Мергежилге 170 арын 75.

Онаалганы кыдыраашка демдеглеп бижиири.

Башкы биле өөреникчилерниң аразында беседа.

Бижимел ажыл.