К-Э. Кудажы "Кым эн ажыктыгыл?"
план-конспект урока (5 класс) на тему

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

Өөредиглиг: Уругларга Кызыл-Эник Кудажының «Кым эң ажыктыгыл?» деп тоолун утказын билиндирер. Чогаалдың дылының уран-чеченин тодараттырып өөредир.

Сайзырадыр: Словарь-биле ажылды чорудуп, деңнелгелерни ушта бижидип тургаш, тоол дамчыштыр уругларнын сөс курлавырын байыдып, логиктиг боданыышкынын түңнеп, деңнеп билирин, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кижизидиглиг: Чогаал дамчыштыр бот-боттарын хүндүлеп, үнелеп найыралдыг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры

Эртем талазы-биле уругларның чедип  алыр түңнелдери

Эртем талазы-биле түңнелдери (предметные): аас болгаш бижимел чугаага чогаалдың  дылының уран-чеченин тодараттырып  өөредир.

Эртемнер талазы-биле чедип алыр (метапредметные):  уруларның дыл-домаан сагынгыр-тывынгыр чоруу сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар.

Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер (личностные): долгандыр турар бойдуста дириг амытаннарга  ынак, оларга  хумагалыг болурунга болгаш бот-боттарын хүндүлежип, дыңнажып чоруур болза кажан-даа бергелерге торулбас деп чүүлдү  өөредир.

Ажыглаар методар болгаш өөредириниң хевирлери

Хайгаарал методу, беседа, бөлүкеп болгаш бот-тускайлаң (индивидуальный метод) ажылдаары.

Принциптер  

Өөредилгениң, медерелдииниң, көргүзүглүүнүң, теорияны практика-биле холбаарының принцивтери.

Дерилгези

Интерактивтиг самбыра, проектор, компьютер, презентация, карточкалар, дириг амытаннар чуруктары.

Кол шиңгээдип алыр билиглер (терминер)

Хенче, дорзур, үн алчып, аасташ дүжүрген, дужамык, черзи, шииткекчи, дойтук, хоржаа, чиңгин,

Кичээлдиң планы

1. Организастыг кезээ (1 мин)
2. Чаа тема тайылбыры (12м)

а) Башкының киирилде беседазы.

б) сөзүглел-биле ажыл

в) словарь-биле ажыл

г) уран-чечен арга (чогаал сайгарылгазы)

3. Бажыглаашкын ( 11мин)

а) проект айтырыглар-биле ажыл

б)  физминутка“Мени таны”(3мин)

в) үлегер домак-биле ажыл (аас-биле)

г) тывызык-биле ажыл (аас-биле)

д) Түңнел (2мин)

IV. Бажыңга онаалга бээри (1 мин)

№

Кичээлдиң кезектери

Башкының

ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң

ажылы

Чедип алыр түңнелдер

1.

Организастыг кезээ

−Экии, шупту! Олуруп алыңар. Бо хүн кичээлде кымнар келбээнил? Самбырага ай, хүннү бижиир.

Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

1)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугаалажырының янзы-бүрү хевирлерин билир, үежилери-биле болгаш улуг улус-биле чугаалажып билир.

2.

Чаа тема тайылбыры

— Чаа өөренир теманы боттары тыварын оралдажыр.

Башкы уругларга чурук бээр, ол чурукту тургузуптарга башкы айтырыг салыр. Бо чурукта чүнү көргүскен-дир? Өөреникчилер теманы тодарадыпканыны соонда, ай хүнү бижидер.

а) Башкының киирилде беседазы.

-Бөгүн Кызыл-Эник Кудажының "Кым эң ажыктыгыл?" деп тоолун өөренир бис, уруглар. Номнуң арны 62 дугаар арнын ажыдып алыңар. Кызыл-Эник Кудажы 1929 чылдыӊ  декабрь 13-те Улуг-Хем кожуунга Ийи-Тал сумузунга Чээнек деп черге тѳрүттүнген. Чогаалчы, шүлүктерни, чечен чугааларны, шиилерни, тоолдарны бижээн. "Тыванын улустун чогаалчызы" деп аттын эдилекчизи. Ол хөй-хөй чогаалдарның автору «Кым эң ажыктыгыл?» болза авторлуг тоол болур. Ында арганың дириг-амытаннары кым чер-ле эң ажыктыгыл, кым эң хөй кижилерге эки чүвени кылып турарыл деп маргыжып турарлар. Ам өөрениривис тоолду амгы үениң проблемниг айтырыглары-биле сырый холбаалыг. Ынчангаш номчуп оргаш дириг амытаннарның аттарынче кичээнгейни салыр силер, уруглар. Ам рольдап номчуур бис. Тоолда кирген дириг амытаннарның чуруктары-биле кылган  бөртчүгештерни үлежип алыңар.

Б) Сөзүглел-биле ажыл

Өөреникчилерге тоолду рольдап номчудар

В) Словарь-биле ажыл

Хенче – бичии;

Дорзур – алгы-кештен кылган сава (көгээржик);

Үн алчып – бот-боттарын кыйгыржып;

Коржаа – садыг;

Чиңгин – ылап, ёзулуг,  Ёзулуг ээзи;

Черзи- ушкан, ирээн ыяш, дазыл.  

Чучак -  койгун кежинден кылгн тон;

Г) уран-чечен арга (чогаал сайгарылгазы)

Эпитет -  бедик даг, кызыл бөмбүк, суук дүктерлиг,  ала час,  достак хаайлыг, томааныг ирей (адыгны),;

Деңнелге – хөвең ышкаш хоюг, ак –чоорганнар ышкаш (кас), ийи деспи дег, (буур).

.

Башкының салган айтырыынга боданып оргаш, уруглар шын харыыны бээрин оралдажыр.

Тоол деп чугаалаарлар

К.Кудажының “Кым эң ажыктыгыл?” деп тема өөренир дугайында медереп билип олурар.

Өөреникчилер ол үеде башкының киирилде беседазын кичээнгейлиг дыңнап олурарлар.

Башкының номчаан чүүлүн сайгарып, рольдап номчуур дээш тоолда кирген дириг амытаннарның чуруктары-биле кылган бөртчүгештерни үлежип ап турар

Уруглар сөзүглел-биле таныжып олурарлар

Кыдырааш-биле ажыл

Башкының самбырада бижип кааан слорарь-биле ажылды кыдырааштарында бижип олурарлар.

Ном-биле ажыл

Номда уран-чечен аргаларны өөреникчилер тыпкаш, самбырага демдеглээр.

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный): өөреникчилер даап бодап, угаап бодап билири, кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кылыр чүүлүнге сорулганы салыр, өскертип билир; бодунуӊ харыызын шын кылдыр эдип билир (самокрекция) чугула айтырыгны тургузуп, даап бодаашкынын илередип, логиктиг сайгарылгаларны кылып, бадыткалдарны кылып, тып билир.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуӊ бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередип билир. Чугаа этикедин сагыыр.

3.

Быжыглаашкын

а) Проект,  айтырыгар-биле ажыл:

 - Дараазында чаа темада алган билииңерни быжыглаптаалыңар..

1.Азырал азы черлик амытаннар биске чүнү берип турарыл билир силер бе уруглар? (Бөлүктеп ажылдадыр)

1. Торганың ажыы чүл?

2. Инектиң ажыы чүл?

3. Аъттың ажыы чүл?

Айтырыглар. айтырыгларга харыылаптаалыңар, уруглар

1.Кымның бажыңында азы аалында кандыг азырал болгаш черлик амытаннар барыл?

3.Чүгле амытаннарда эвес, а кижиниң мергежилинде эң ажыктыг мергежил бар бе? 4.Адыг удуваан болза, кымның ажыктыын Адыг ирей үзе шиитпирлеп шыдаар турган бе?

5. Тевениң чанып чыда бодаан бодалы-биле чөпшээрежир-дир силер бе, уруглар?

 6.Кандыг дириг амытаннарга ынак силер, уруглар? Чүге ынак силер? (Кижи бүрүзү чуруун чурааш ооң ажыын болгаш чүге ынаан бижип алган келир, каастап алыр)

б)физминутка“Мени таны” шупту туруп келир, өөреникчилерниң бирээзи бир амытанны өттүнер шупту ону өттүнүп кылыр бис уруглар оон тывар.

Башкының сөзү: Көргенивис тоолда чүгле дириг амытаннарның маргыжын бижип турар эвес, а оларның аразында найыралдыг, найырал чогун база көргүзүп турар. Бир эвес эжин хүндүлээр, үнелээр турган болза ооң-биле кайывыс үнелигил деп маргышпас-даа турган. Ынчангаш бот-боттарын кандыг-даа үеде, каяа-даа дыңнап, бергелерге таваржы берзе дузалажып чоруур ужурлуг.

В)Үлегер домак-биле ажыл:

Чүс акшаның орнунга Чүс................(өөреникчилерге тыптырар.) улаштыр уругларга кым найырал дугайында үлегер домактар билирил? Чугаалаптыңар че.

Эптигде – хөглүг,

Эштигде – күштүг.

Эжишкилер найыралы,

Эртине дагны тургузар.

Г) Дириг амытаннар дугайында тывызыктар тыптырарымга тывыңар, уруглар (презентацияда бар)

1.Тывызыым дытта,

Тоолум дошта. (дииң, балык)

2.Долганып-долганып

«Доп» диди.(ыт)

3.Кадын кыстың хачызы чок,

Хаан оолдуң оттуу чок. (инек, аът)

-Тоолда кирген амытаннарның аразында үнген маргышыг айтырыы амгы үеде биске база чугула кол проблемниг айтырыг болуп турар. Амгы үеде дарга-даа кижиниң ажылы, шала чуур аштакчы-даа ажылдың кайызы-даа эң-не ажыктыг болуп турар. Ынчангаш ажык чок деп чүве черле чок, уруглар.  

Айтырыглар-биле ажыл: өөреникчилер айтырыгларга харыылаар.

Уругларның аңгы-аңгы харыылары

1.тооруктарны, дыттарның,  пөштерниң, чочагайлары, будуктарнында хоралыг курттарны чыып чивээн болза ыяштар кадып сынгылап каар турган.

2. саржаан, сүдүн, эъдин, кежин, мыйызын, бызаазын бээр.

Ырак чер чоруурда, хой,инек кадарарда мунар, чарыштырар, ыяш сөөрдүр, чүък чүдүрер,

  шупту ажыктыг деп харыылаарлар;

өөреникчилер харыыны бээр. Бодалын чугаалаарлар.

Ийе деп уруглар харылаар.

Уруглар харыыны бээр

Өөреникчи бүрүзү чуруун чуруп алган, чүге ынаан, ооң ажыын, канчаар ажаап-карактап турарнын тайылбырлап алган болур.

2,3 өөреникчи туруп келгеш бир амыттаны өттүнер, тывар.

Уруглар дыңнап билип олурарлар.

Улугер домакты уламчылаарлар чүс эштиг бол

2,3 хире уруг үлегер домакты чугаалаар.

Тывзыктарны уруглар дыңааш, харыызын тывар.

1.

2.

3.

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга илип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызарбодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар.

5.

Түңнел

 Бөгүн өөренгенивис тоолувустуң автору кым болган ийик, уруглар

2. Бөгүн өөренгенивис «Кым эң ажыктыгыл?» деп тоол соонда кандыг түңнел үндүрдүңер, уруглар?.

3.Тоолда кирген амытаннар шупту эң ажыктыг деп түңнеп каар болзувусса, шупту чөпшээрежир силер бе, уруглар?

Бүдүн кичээл тургузунда алган билиин быжглап, башкының айтыыгларынга шын харыыны бээр.

Ажык чок амытан черле чок.

Уруглар харыыны бээр

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Бадыткаан азы шын эвес бодалдарга шын харыы бээр тезистерни (харыыларны) ажыглап (тып) билир, янзы-бүрү литературадан, Интернет четкилеринден херек материалдарны тывар, номчулганың сорулгаларын медереп билир.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Ажылынга үнелелди берип шыдаар, тыптып келген бергелерни үнген дөзүн тодарадып, оларны шиитпирлээр аргаларны тывар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Аас болгаш бижимел чугааны билип алыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир.

6.

Бажыңга онаалга бээри

1. Дириг амытаннарны чуруп эккээр
2. Кыска чогаадыг “Мээң ынак дириг амытанным”

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кичээлдиң азы онаалгаларның сорулгаларын хүлээп, аңаа дүүштүр ажылдаар