Дерс мевзусы: Нутукъ услюплери. Дерснинъ макъсады: 1. Талебелерни нутукъ услюплеринен таныш этюв. 2.Оларнынъ арасындаки фаркъыны анълатмакъ. 3. Нутукъъларыны зенгинлештирмек, инкишаф этмек. Дерс теминаты: метинлер, та
план-конспект урока (5 класс) на тему

НУТУКЪ ИНКИШАФЫ ДЕРСЛЕРИНИНЪ

ПЛАН КОНСПЕКТЛЕРИ

5 СЫНЫФ

МУМ  «ЯРКОЕ ПОЛЕ МЕКТЕБИ»

АЛИЙ КАТЕГОРИЯЛЫ

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ ВЕ   ЭДЕБИЯТЫ ОДЖАСЫ

БЕЛЯЛОВА  ЛЕНУРА  РУЖДИЕВНАНЫНЪ

ИШ  ТЕДЖРИБЕСИНДЕН

                                                            Кириш  сёз.

Эдебий  тильни  огретюв, талебелернинъ  нуткъуны зенгинлештирюв ве  оны инкишаф  эттирюв  мектепнинъ  эсас вазифесидир.

  Талебелернинъ  лугъат  байлыгъыны  зенгинлештирюв,  эдебий тильни  менимсев,  белли  бир  мевзунен багълы  фикирни агъзавий  ве  язма  шекильде  икяе  эте  билюв  къабилиети  ве   мелекелерини  шекиллендирюв  киби джеръянлары «нутукъ  инкишафы»  тюшюнджесини  тешкиль  этер.

Нутукъ  инкишафынынъ эписи  джеръянлары   къырымтатар  курсунынъ  окъув программасына кирсетильгендир.  Къулланманынъ  тизилюви  нутукъ   инкишафы  джеръянларыны  амелий  материал  иле  теминлев  меселесини  козь  огюне  ала.  

   Къулланмада  агъзавий  ве  язма  нутукъ  инкишафына  мевджут  вазифе  ве мешгъулиетлер  берильген.   Къулланмагъа  кирсетильген   бедий  эсерлернинъ   мундериджеси  окъув-язув,  талебелернинъ табиаты,  ватангъа севги дуйгъуларыны  ашлав  киби   мевзуатны  тешкиль  этер.

    Мезкюр  окъув-усулий къулланма окъутув  рус тилинде алып барылгъан  мектеплернинъ  5-инджи сыныфта  дерс  берген  оджалар  ичюн  тертип  этильген.

  Ишимнинъ макъсады – балаларгъа ана тилине нисбетен севги, урьмет  ве меракъ  ашламакъ, лакъырды  этмек, ана тилининъ сеслерини  догъру теляффуз этмеге огретмектир, талебелернинъ  агъзавий ве язма  нутукъларыны  инкишаф эттирмектир, тиль материалынен  багълы саде окъув ве язув алышкъанлыкъларыны шекиллендирмектир.

Къулланмада  берильген  вазифе  ве  мешгъулиетлернинъ   беджерилюви  талебелернинъ  лугъат байлыгъыны  зенгинлештирип,  бедий метинлернинъ  мундериджевий  хусусиетлерини  эм  де  тиль  васталарыны  бельгилемеге  ярдым  этер.

Усулий  къулланма  оджанынъ  ишини  джанландырыр  ве   дерслернинъ   мундериджесини  тюрлендирмеге  кениш  имкянлар  яратыр.

Н.И №1

Дерс  мевзусы.           Нутукъ  ве  къонушув.

                                      Къонушувнынъ  эсас  къаиделери.

Дерснинъ  макъсады:  1. Талебелерге нутукъ  ве  къонушув акъкъында

  малюмат берюв. 2.  Къонушувнынъ  эсас  къаиделеринен таныш этюв.                                                                        3.  Талебелерни, къонушкъанда   незакетли,   медениетли  олмакъ.  4. Ана тилине  севги ашламакъ.

Дерс теминаты:   таблица, ресимлер,  дерслик

Дерснинъ  кетишаты

Текрарлав  ве пекитюв

1. Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадынен  таныш  этюв.

   -  Инсанлар  бири-биринен  лаф  эте. Къонушкъанда  адамлар  динълей,  лаф  эте, окъуй, яза, демек, нутукънен  файдалана.  Къонушув  меракълы  ве  файдалы  олмасы  ичюн   тилимизни  бильмек  керекмиз, нуткъумыз  сербест  олмакъ  керек. Эр  бир  айтыладжакъ  нутукънынъ макъсады  олмалы.  Нуткъумыз  кимге  багъышлангъаны  да  козь   огюмизде  тутмакъ  керекмиз.

      Демек, тиль  ве  нутукъ  бири-биринен  багълы. Тиль  васталарынен  къулланып, къонушамыз,  тильсиз  нутукъ  олмаз.

       Къырымтатар  тили дерслеринде биз  нуткъумызны  зенгинлештирер- миз  ве  онынъ   инкишафы  устюнде   чалышырмыз.

       Нутукънынъ  агъзавий  ве  язма  шекиллери  ола, агъзавий  нутукъны   биз  эшитемиз,  язма  нутукъны исе  коремиз  ве  окъуймыз.

2. Таблица  боюнджа  иш

  -   Айтынъыз,  агъзавий  я  да  язма   нутукъ  энъ  муимдир?

  -   Не  ичюн,  сиз,  ойле   саясынъыз?

Джевап: «энъ  муими»,  эльбетте,  агъзавий  нутукъ.

     Эвель адамлар  тек  агъзавий  къонушкъанлар.  Шимди  исе,  биз  зияде  динълеймиз  ве  сёйлеймиз. Башта  биз  лаф  этмеге  огренемиз,  сонъ  

окъуймыз. Лякин,  акъыллы  ве   медениетли  инсан,  тек  дюльбер  сёйлемей, атта дюльбер  ве  хатасыз  да  яза.

3. Дефтерлерге  язув.

Къонушув – фикир,  бильгинен  пайлашув.

Нутукъ      -  сёйлев,  язув,  динълев  ве  окъув.

Бойле  алышкъанлыкъларыны  эр  бир  инсан  инкишаф  этмек  керек.

Пекитюв.

4. Мешгъулиет  беджерюв.  Метинни  окъунъыз, предметлерни  бильдирген  сёзлерни  сечип  алынъыз.

           Уйле  маали. Кучюк  ишчи  шеэрчигининъ  бир  къатлы  беяз  эвлернинъ  къырмызы  дамларыны июль  кунеши  къыздырмакъта. Сокъакъларда  кимсе  ёкъ. Биз  де,  бир - де  - бир  къаралтыгъа,  яхут  тереклер  талдасына  чекилейик.  Салкъында  отурайыкъ.  Энъ  олмагъанда,  иште,  шу  тула  диварлы  эвчикнинъ  азбарына  кирейик.                                                                                                                            

                                                                                                       (Ш.  Алядин)

-  Айтув  ве  язувнынъ  хусусиетлери  бар. Энъ эсасы  -  насыл макъсатнен  ве  кимге  биз  хитап  этемиз  я да язамыз.

5. Мешгъулиет  беджерюв. Талебенинъ  мектюбинден  парчаны  окъунъыз.  Мектюпте  олгъан  хатаны  анълатынъыз.

Мен  хаста  олмайып, гузель  яшайым.  Урьметли Сейран,  сен  насыл  яшайсынъ? Хаста  дегильсинъми? Озь  сагълыгъынъа  мукъайт  ол,  чокъча  раатлан,  чокъ чалышма.

Тербиевий иш.

6. Къонушувнынъ эсас  къаиделеринен  таныш  олунъыз. Лакъырды  эткенде  бу  къаиделерни  козь  огюнде  тутунъыз:

  1. Инсанларнен  къонушкъанда,  ойле  лакъырды  этинъиз  ки,  нуткъунъыз      

        файдалы  олсун.

  2. Сизнен лакъырды  эткен инсанны урьмет  этинъиз.

  3. Башкъаларны динълемеге  огренинъиз.

  4. Озь акъкъынъызда  чокъ  айтманъыз.

  5. Сизнен субетлешкен инсаннынъ  яшыны, табиатыны  козьде  тутып,         мерагъына  уйгъун  мевзуда  лакъырды этинъиз.

  6. Къонушкъан  адамгъа озь кейфинъизни  дуйдурманъыз.

7. Достунъыз  мектепке  кельмеди. Буны  бильмек  ичюн, сиз  телефоннен  файдаланып, достунъызнен  лакъырды  этесинъиз. Нуткъунъыз  насыл  сёзлерден ибарет  олмалы?  Эгер  де  телефонны  анасы,  агъасы,  я  да  татасы  алса,  насыл  незакетли  сёзлернен  файдаланаджакъсынъыз?

     -Мераба,  багъышланъыз,  сагъ  олунъыз,  тешеккюр  бильдирем,  афу  этинъиз.

Диалог  шеклинде,  я да роллерге  болюнип  къонуша  билесинъиз.

8. Эки  ресимни  тенъештиринъиз. (ресимлерни  оджа  азырлап  келе)

Нуткъунъызгъа  эпитетлер  къошунъыз.

9. Эвге  вазифе: Тиль  акъкъында  4-5  аталар  сёзлерини  тапмакъ.

НИ №2

Дерс  мевзусы.          Метин. Метиннинъ  эсас  аляметлери.

Дерснинъ  макъсады:   1. Метин  акъкъында  башлангъыч                   сыныфларда  берильген  бильгилерни  пекитюв. 2.Бильгилерини    систематизирлев.   3. Талебелернинъ  агъзавий ве  язма  нутукъларыны

зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 4.  Ана  тилине  севги  ашламакъ.

Дерс теминаты:     таблица,  дерслик.

                                          Дерснинъ  кетишаты.

Текрарлав ве пекитюв.

1.  Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадынен  таныш  этюв.

   -  Бир  джумленен гъае ве мевзуны анълатмакъ  пек къыйын. Шу  себептен  джумледен  гъайры   метин олмакъ  керек.

     Метин -  грамматик  вастанен,  гъае ве  мевзунен  багълангъан  джумле  топламыдыр. Джумлелер  метинде  тертипнен  топланалар.

2. Парчаларны  окъунъыз. Къайсы  бири  метин? Джевабынъызны  исбатланъыз.

         1. Балаларнынъ  ресимлери  чешит  тюрлю  мевзуларгъа  багъышлангъан  эди.  Оджамыз  бизге  меракълы  вакъиа  айтып  берди. Китапнынъ  биринджи  къысымы  пек  меракълы. Меним  вакътым  аз  олса  да  санъа  кельдим.

 2.  Мектептен  кельген  талебе  бабасындан  сорай:

-  Баба,  сен  ич  бир  шейден  къоркъмайсынъмы?

-  Ёкъ!

-  Ич  бир  шейден  къоркъмайсынъмы?

- Ёкъ,  дедим  де!

- Айса  куньделик  дефтеримни  окъу  да  бакъ, оджапчем  санъа  не  язып  ёллады!

3. Метинни  окъунъыз.

        «Бизим  аилемиз  буюк. Биз  муаббет  яшаймыз.  Бабам  айдавджы.  О,  автобус  айдай. Анам  эв  бикеси. Меним къартбабам  ве  къартанам  бар.  Къартбабам  къой  бакъа, къартанам  чорап  оре. Осман  агъам  мектепке  бара.   Мен  бешинджи  сыныфта  окъуйым.  Назифе  къардашым  исе  даа  кичкене. О  къартанамнынъ   масалларыны  динълемеге  пек  севе.

Метиннинъ  талили. Тахтада  я да  плаката  язув.

  1.  Метинде  къач  сёз  бар?  (44 сёз)

2.  Не  ичюн  бу  джумлелер  метинни  тешкиль  этелер?

          ( Джумлелер  бири-биринен  манаджа  багъланалар).

  3.  Метиннинъ  серлевасы  ёкъ, лякин  оны  тапмакъ къолай.  Бу  метинге  насыл  серлева  къоймакъ  мумкюн.  Метинни  насыл  къысымларгъа  больмек  мумкюн? 

Пекитюв.

4.  Окъунъыз.  Бу джумлелерни  метин  деп  саймакъ  мумкюнми?  Не  ичюн?  Джумлелерни тертипнен  язып,  метин  тизинъиз.

      О  бир  бардакъ  коре. Сувгъа  еталмай. Бардакъ  ташнен  тола. Къаргъа  пек  сувсагъан  экен.  Къаргъа  башыны  узата. Не  япмалы? Бардакънынъ  ичинде  сув  пек  аз  экен.  Сув  юкъары  котериле. Къаргъа  уфакъ  ташчыкъларны  ала  ве  бардакъкъа  ташлай. Сувсагъан  къаргъа  сув  ичип  тоя.

                                                                           ( Л. Толстой)                                                                            

5. Нетидже. Дефтерлерине  яздырув.

    Метиннинъ  аляметлери:

-   мевзу  ве  гъае;                                                

-  серлева;

-  джумлелер  бири-биринен  багълы;

-  джумлелер  бир  тертипнен  келир;

-  джумлелер  арасында  тиль  васталарынынъ  багъы.

6. Мешгъулиет  беджерюв.

Не  ичюн  бу  джумлелерни метин  деп  саймагъа  мумкюн  дегиль? Язып  алынъыз, джумлелернинъ  сонъунда   керек токътав  ишаретлерини къойынъыз.

 Къартананынъ  торуны  бар  эди  торуны  кучюк  олгъанда чокъ  юкълай  эди  къартана  исе  торунына отьмек  пишире, эв сипире,  чамашыр  юва,   тике, юнь ишлей  ве  токъуй эди  сонъ къартана  пек къартайды, торуны  исе осьти  балабан  къыз  олды  энди  о  къартанасына  отьмек  пишире  эв  сипире,  чамашыр  юва, юнь  ишлей  ве  токъуй  эди.

                                                                                              (Л.Н. Толстой)                                                                  

- Метиннинъ  бири-бирине  багълы  олгъан къысымлары олур. Эр  бир  къысымы  янъы  сатырдан  башлай (абзац).

7. Эвге  вазифе. 

Метинни  окъунъыз. Серлевасыны  тапынъыз. Абзацларгъа  болюнъиз. Метинге  эсасланып  план  тизинъиз.

      Авалар  бозулды. Кунеш  аз  корюле, эп  ягъмур  ягъа. Рузгяр  исе  токътамадан  эсе.  Тереклернинъ  япракълары  сарарды  ве  къызарды. Узакътан  бакъкъанда,  махсус  боялгъан  киби  корюнелер.  Буюклер  багъ-багъчаларда  тереклерни  пытай  ве иляджлайлар, юзюм  кутюклерини  комелер.  Тракторджылар  кузьлюк  топракъ  сюрелер. Тюневин  акъшам  бабам азбардан  бизни  чагъырды. Биз  эпимиз  азбаргъа  чапып  чыкътыкъ. Бабам  элинен  кок  юзюни  косьтерди. Онда  сыра-сыра  турналар  учмакъта  эди.  Демек,  турналар  сыджакъ  мемлекетлерге  авушалар.

НИ№ 3

Дерс  мевзусы:   Эдебий  метиннинъ агъзавий  беяны.                          

                                       «Сарыбаш  ве  тилькичик»

  Дерснинъ  макъсады: 1. Талебелернинъ  агъзавий  ве язма нутукъларыны  

  зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 2.  План  тизмеге огретмек. 3.Планнынъ  беян  этювде  эмиетини  косьтермек. 4. Айванларгъа, табиаткъа севги ашламакъ.

Дерс теминаты:    метин, призентация.

Дерснинъ  кетишаты

1.  Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадынен  таныш  этюв.  

Фронталь суаль-джевап.

 -  Беян  этюв  дегенини  насыл  анълайсынъыз?

 -  Насыл  беян  чешитлерини  билесинъиз? (тавсилятлы, къыскъартылгъан,  сечимли)

 -  Тавсилятлы  беян  дегенини  насыл  анълайсынъыз? (метинге  якъын)

Демек, бизим  макъсадымыз  метиндеки  бутюн  тарифленгенини  тавсилятлы  айтып  бермек.

2. Метин  боюнджа  иш.  Метинни окъунъыз. Мевзу  ве  гъаесини  анълатынъыз.

                                    Сарыбаш  ве  тилькичик.

      Куньлернинъ  биринде Шевкетнен Рустем  дагъгъа  кеттилер.  Дагъда  къызылчыкъ  пишип  башлагъан  эди.  Оларнен  берабер  Рустемнинъ  копечиги  Сарыбаш  да  чапып  кетти.  Къызылчыкъ  чокъ  эди. Шевкетнен  Рустем  сепетлерини  толдуралар. Сарыбаш  оларнынъ  янында  юрди. Бирден  тереклер  арасындан  тилькичик  атылып  чыкъты. Сарыбаш  тилькичикни  корьди  ве  онынъ  артындан  чапып  кетти.  Тилькичик  къачты.  Рустемнен  Шевкет  Сарыбашны  чокъ  къыдырдылар,  амма оны  тапып  оламадылар. Сепетлерини  алып,  эвге  къайтып  кельдилер. Сарыбаш  эвде  де  ёкъ эди.

    Арадан  бир  къач  кунь  кечти. Рустемнен  Шевкет  кене  дагъгъа бардылар. Тереклер  арасындан  аланлыкъкъа чыкътылар. Бир  шейлер  шатырдады.  Бакъсалар, не  корьсинлер, Сарыбаш  ве  тилькичик  ойнашалар. Рустем  копечикни  чагъырды. Копечик  къувана-къувана  чапып  кельди. Онынъ  артындан  сакъына-сакъына  тилькичик  де  кельди,  копекнинъ  артындан  тап эвге  келип  чыкъты.

      Сарыбашнен  тилькичик пек  дост олдылар. Берабер  ойнайлар,  ашайлар. Оларнынъ  достлугъына  балалар да  къуваналар.

       Бир  кунь  тилькичикни Шевкетнинъ  оджасына  косьтердилер. Оджа  балаларгъа:

-  Машалла сизге! Бакъкъансыз, алыштыргъансыз,  лякин тилькичик  балабан  олса, азбарда  яшап  оламаз. Тилькичик - кийик  айван.  Копек - эв айваны, - деди.

                                                                                                     (К. Арабаджиев)

3. Метин  боюнджа суаллерге  джевап  берюв.

1. Шевкетнен  Рустем  не  ерге  кеттилер?

2. Оларнен  берабер  даа ким  кетти?

3. Тереклер  арасында  не  корьдилер?

4. Дагъдан  балалар  не  джыйып  къайттылар?

5. Бир  къач  куньден  сонъ  балалар не  ерге  бардылар?

6. Орманда  не  корьдилер?

7. Эвге  кимнен  берабер  къайттылар?

8. Оджа  балаларгъа  не  айтты?

4. Сарыбашкъа    ве  тилькичикке  келишкен  эпитетлер  тапынъыз.

Пекитюв.

5. План  тизюв.

                            План.

 1. Дагъгъа  къызылчыкъ  джыймагъа.

 2. Тилькичикнен  расткелиш.

 3. Сарыбаш  джойылды.

 4. Рустемнен  Шевкет эвге  къайттылар.

 5. Балалар  кене  дагъгъа  кеттилер.

6. Сарыбаш  тапылды.

 7. Оджанынъ  сёзлери.

6. План  боюнджа  талебелер  джевап  берелер.

7. Эвге  вазифе:  икяе  тизмек.

НИ № 4

Дерс  мевзусы:                   Нутукъ  услюплери.

Дерснинъ  макъсады:   1. Талебелерни  нутукъ  услюплеринен  таныш  этюв. 2.Оларнынъ  арасындаки  фаркъыны  анълатмакъ.

   3.  Нутукъъларыны  зенгинлештирмек, инкишаф этмек.

Дерс теминаты:   метинлер, таблица.

                                              Дерснинъ  кетишаты.

Текрарлав ве пекитюв.

1.  Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадынен  таныш  этюв.

2. Метинлерни  окъунъыз. Бу метинлерде не  акъкъында  лаф юрсетиле? Оларнынъ  фаркъыны анълатыныз.

   Топракъ – бу, ернинъ  осюмликлер  оськен юкъары  йымшакъ  къатыдыр. Топракънынъ  тюсю,  ичинде  олгъан  кубре, къум  ве  балчыкънынъ  микъдарынен  багълы. Топракъ  къаты  тюбюнде-къум  я  да  балчыкъ къаты, даа ашагъыда исе ташлар  бардыр.                                                                                                            

 Эвлятларым,  динъленъиз,

 Кельдим  етмиш  яшына,

Чокъ  тер  тёктим  юртумнынъ

 Топрагъына, ташына.                                                          (Э. Шемьи – заде.)

– Эписи бир, хатырлайым. Манъа  анамнынъ  мезары  къайда  олгъаныны  айтынъыз. Мен  оны  зиярет  этмек  истейим. О, йигирми  эки  йылдан  берли  мени  келир, деп  беклейдир. Мен  исе  ойнап-кулип,  къуванып  юрьдим. Оны  бир  кере  биле  зиярет  этмедим. Айтынъыз, мезары  къайда?  Мен  о ерге бармакъ, аначыгъымны  озь  багърына  алгъан  топракъны  корьмек  истейим.                                                                                 (Айдер Осман)

3.  - Инсанлар  чешит  ерлерде  чешит  тюрлю  лакъырды  этелер. Мисаль  оларакъ эвде  сиз  ана-бабаларынъызнен  бир  тюрлю,  мектепте,

   достларынъызнен,  дерсте  оджанен,  идарелерде  хадимлернен  башкъа бир шекильде  лакъырды  этесинъиз.

          Демек, къонушувда МЕН айтам, СЕН  динълейсинъ. Лакъырды  этеджек  инсан  нутукъны  кимге  ве,  не  макъсатнен   айтаджагъыны  козь  огюнде  тутмакъ  керек.

Пекитюв.

4. Дефтерге  яздырув. Къонушув  шартлары:

  -  не  акъкъында  айтасынъ;

 -  нутукънынъ  макъсады;

-  кимнен  лакъырды  этесинъ;

-  не  ерде  лакъырды  этесинъ.

Къонушувнынъ шартлары чешит тюрлю  ола, шу себептен  тилимизнинъ  беш  услюби бар.

5. Таблицанен  чалышув.

- Насыл  услюплерни  билесинъиз?

- Не ерде  ве  насыл  нутукъларнен  файдаланмакъ  мумкюн?

6. Мешгъулиет беджерюв. Парчаларны  окъунъыз, эр бир парча насыл  услюпке  аит?

1. Ер  юзю  пек  буюк  сув  мейданлыкъларынен  къаплы.  Оларгъа  океанлар  дейлер.  Океанларнынъ  къарагъа кирген  парчаларына – денъиз  дейлер.  

2. – Денъиз эп  токътамай, чайкъалана, - деймиз,

     Денъизге  чайкъаланмакъ, чайкъаланмакъ  керек.

 Онынъ  дертине  бизлер  ич  коньмеймиз,

  О  джанлы  бир дюнья,  онда бар юрек!                               (Черкез  Али)

3. Ана-бабалар ве  талебелернинъ  дикъкъатына! Саат 8.00-де дуракъта  автобус  беклейджек. Къара  денъизге  сеяаткъа  давет  этемиз.

                                                                                         Фирма реиси.

4. – Баба, авасы пек сыджакъ. Денъизнинъ  суву  ким  насыл къызгъандыр.

   - Айды, огълум, барып ювунайыкъ.

  -  Я  къардашымны  да алайыкъмы?

 -  Эбет, о да  бизнен  барсын.

5. Халкъымызнынъ  эфсаневий, даа догърусы,  тарихий  миллий  къараманы Алим Азамат огълу  аман-аман 200 йылдан  сонъ кене «аткъа минди».

     Адалет  огърунда  курешип  онынъ  юрген  ёлларында, догъмуш  Копюрли  коюнде,  Къарасувбазарнынъ  дагълары, орманларында, Бурулча  озенининъ ялыларында, Багъча-Эли коюнде  Алимнинъ  ады  янъгъырап  башлады.                                                    

7. Эвге  вазифе: Шиирден парчаны окъунъыз. Шиирде джанландырувнен  багълы  олгъан  сёзлерни  тапынъыз, бойле  сёзлер  насыл  услюпке  аиттир? Парчаны  язып алынъыз.

                                                    Къарагъачым,  къарагъач.

           Мен  осьмейим  бос-ботен,

                                                  Бурьлеримни  къабартам.

                                                   Кечкен  йылгъа  нисбетен

                                                 Филислейим,  чокъ  артам.

                                                 Тезден  кене  чал  башым

                                                  Ешиль  тюске  боялыр,

                                                 Кельген-кечкен  ёлдашым

                                                Салкъынымда  ял  алыр.                    

                                                                      (Черкез Али)

НИ №5

Дерс  мевзусы:     Газетагъа  макъале   язув.

Дерснинъ  макъсады:   1. Талебелерге макъаленинъ эмиети,  язылувы                                    

акъкъында  малюмат  берюв.  2. Нутукъларыны  зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 3. Ана тилине севги  ашламакъ.

Донатув:  газеталар.

                                          Дерснинъ  кетишаты:

I.  Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадыны илян  этюв.

Фронталь суаль-джевап.

1. Неге  биз  макъале  деймиз? (Макъале – къыскъа  эсер.)

2. Информацион  малюмат  бу  недир?

  (  Бу телеграммалар,  илянлар,  спорт  хаберлери…)

3. Газетагъа  малюматны  ким  азырлай?

   ( Газетагъа  малюматны  журналистлер,  мухбирлер,  репортёрлар  азырлай.)

4. Репортёр  бу  ким?

  ( Репортёр  бу  газетагъа  макъале  язгъан  мухбир.)

5. Репортёрнынъ  насыл  хусусиетлери  олмакъ  керек?

  ( Репортёр  козетиджи,  исрарлы, бильгиге  авес  олмакъ  керек.)

II.  Лугъат  иши:

Макъале  - статья;

Мухбир – корреспондент;

Козетиджи – наблюдательный;

Исрарлы – настойчивый;

Бильгиге  авес – любознательный.

III. Дефтерлерине яздырув.

Макъаленинъ  талаплары:

а) не  ерде;

б) не  вакъыт;  

в) кимнен;

г) насыл;

д) не  себептен  меракълы  вакъиа  олып  кечкен. Макъаледе  меракълы  факт, серлева,  мевзу,  гъае  олмалы.

IV. Мешгъулиет  беджерюв.

1. Макъалени  дикъкъатнен  окъунъыз.

                                       «Ойнамагъа  пек  севем»

24 – нджи февраль  куню «Джемиле» ансамблининъ  концерти  олып  кечти.

       Эки  саат  девам эткен  концертте  ансамбль  иштиракъчилери  озь  усталыкъларыны  толусынен  нумайыш  эттилер. Яш авескярларнынъ  ана-бабалары,  сой - акърабалары  ве   сейирджилер  оларны  санада  корип,    гъает  мемнюн  къалдылар.  Эр  бир  оюнны гурьдели  эльчырпмаларнен  озгъардылар, оюнджыларгъа  гульдестелер  багъышладылар.

      Къырымтатар  къадын – къызлар  лигасынынъ  реиси Сафинар  ханым  Джемилева  чыкъышта  булунып,  «Джемиле»  ансамблининъ иришкен  мувафакъиетлери  акъкъында  айтты  ве  илеридеки  ишлерине  акъ  ёл  тиледи.

       -  Ансамбль 1995 сенеси тешкиль  олунды, - дей  ансамбльнинъ  бедий  ребери,  Къырымда  нам  къазангъан  артист  Джемиле  ханым  Османова.  – Ильк  вакъытлары 20 бала  къатнай эди.  Шимди  исе  оларнынъ  сайысы  юзге  етти. «Джемилеге» 1999 сенеси «Къырымтатар  халкъ  ансамбли»  ады  берильди. Къыскъа  вакъыт  ичинде ярымадамызда, Украинада, Полонияда, Тюркиеде  отькерильген  фестиваллерде  иштиракъ  этти  ве  Тюркиедеки  чыкъышларында  «Супер  чоджукълар»   намыны  къазанды.

         Яш  оюнджылар  группалары  бири-дигери  артындан   санагъа  чыкъып, «Байрам   хайтармасы», «Явлукъ  оюны», «Эмирджелял», «Чингене  оюны», «Иран  оюны», «Тюрк  гузели», «Чип-чип чипчелер, не  де  сары  чипчелер» киби оюнларны  нумайыш  эттилер.                                     (Наджие Аметова)

2.  Суаль – джевап дакъкъасы.

    1.  Не  ичюн  бу  вакъиа  газетаны  меракъландырды?

    2.  Бу  макъаледе  аяттан  не  алынды?  Ким  акъкъында  лаф  юрсетиле?

    3.  Эсернинъ  гъаеси?

4.  Метиннинъ  лексикасы  насыл?

     5. Муэллиф  макъсадына  коре  насыл  джумлелерден  файдалана?

Пекитюв.

3. Макъалени окъунъыз  ве биринджи макъаленен  тенъештирип  бакъынъыз.

                                      Вазиетни коре  бильмек  керек.

Бу  айнынъ  кечкен  афтасында Ялтинская  ве  Генерал Радионов  сокъакълары кесишкен  ерде айдавджы  транспортны  идаре  этюв  вакъытында  мейдангъа  келе  бильген  вазиетни  коре  бильмегени  себебинден ЛАЗ автобусы  троллейбуснен  токъушты. Узакъ  ёлдан  сонъ  шеэрге  кирген  автобуснынъ айдавджысы  болдургъанындан, агъыр  машинаны  кескин  чаналаткъанда, козьачыкълыгъыны  джойып, енгильден  троллейбускъа  урулды. Автобус  ёлджуларындан  бириси, Красноперекопск  орта мектебининъ  12 яшлы  талебеси  башындан  агъыр  яраланды.

      Теэссюф  ки,  Девлет  автоинспекциясынынъ   ёлдаки  транспорткъа  нисбетен  дикъкъаты  айры   айдавджыларгъа   ёл  арекети  къаиделерине  риает  этювден  къачмагъа  кедер  этмей.  Эм  бойле  мисаллерге  Къырымда  чокъ  расткелине.

Бельки  ёлда  эр  шей   адамгъа  багълы  дегильдир,  амма озь - озюне  зияде ишангъан  айдавджынынъ  профессиональ  олмагъан  арекетлерини  

акъламакъ  мумкюн  дегиль,  чюнки  онынъ  къолунда  онларнен  адамларнынъ

джаны.

-  Эгер  де макъаледе  факт  ве  вакъиалар  акъкъында  лаф  юрсетильсе,  бойле  макъале   информацион  деп  сайыла.

4. Эвге  вазифе:  

Газеталарны  окъунъыз  олардан  учь  макъале  тапынъыз. Оларнынъ  гъаелери  ве  мевзулары  чешит  олмакъ  керек.  Бу  макъалелерден  файдаланып, озюнъиз  газетагъа  язынъыз:  сеяатта, спорт  тедбирлерде,  меним  сыныфым,  мектебим  ве  иляхри.

НИ №6

Дерс мевзусы:                 Мектюп. Адрес.

Дерснинъ  макъсады:  1. Талебелернинъ нутукъларыны зенгинлештирюв  инкишаф этюв.2. Мектюп  не  олгъаныны ве, не  ичюн  мектюп язылгъаныны анълатув.  3.  Мектюпнинъ  язув  тертибини  ве  къаиделерини       бильмек, адресни догъру язмакъны огретмек.

 4. Буюклерге  севги ве  урьмет ашламакъ.

Дерс теминаты:    конверт,  метин.

Дерснинъ  кетишаты.

1. Дерснинъ  мевзу  ве макъсадыны  илян  этюв.

 Фронталь суаль-джевап.

1. Мектюп  бу,  не?

2. Не ичюн биз  мектюп язамыз?

 Мешгъулиет  беджерюв.

Мектюпни окъунъыз.  Онынъ эсас гъаеси?  Мектюпнинъ  метини  насыл  услюпке аит?

        Сайгъылы  Мемет!

    Мен сенинъ  мектюбинъни ве  фотосуретинъни  алдым. Сен  керчектен де  ананъа  пек  ошайсынъ. Сиз  бири-биринъизге  пек  ошайсынъыз.

    Мен  беллесем, балалар  мени  унутмадылар ве  оларгъа  пек  меракълыдыр  меним  яшайышым. Янъы  мектепте,  янъы  талаплар, лякин  мен  алышмагъа  тырышам.  Оджамыз  пек  яш, лякин  дерслери  пек  меракълы. Мен  энди  къырымтатар  ве  эдебият  дерслерини  севем, чюнки  оджамыз  эр  дерсте  бизлер ичюн  янъы-янъы  малюматлар  кетире.

    Сыныфымызда  балалар  чокъ. Дерслерден  сонъ  эписи  чешит  тюрлю тедбирлерге  къатнашмагъа  тырышалар. Мен  исе  даа  сайлап  аламадым. Эски  достларымны,  коюмни, оджаларымны  сагъынам, оларгъа  менден  селям  айт.

     Бельки  бир вакъытларда  биз  мектюп  аркъалы  язышмамыз,  бельки  кене  де  бир  койде,  бир  сокъакъта  яшармыз.   Айше.  

- Мектюп парчаларгъа  болюнген. Насыл  парчалардан  ибарет?  

Мектюп - бу эр  бир инсаннынъ иджады. Лякин  бу  иджатнынъ  талаплары  бар: мектюп языладжакъ  инсангъа,  онынъ суаллерине  дикъкъат,  озь  акъкъында  аз  ве  конкрет  шекильде  язмакъ,  меракълы  фактлар акъкъында  чокъча  язмакъ,  эр  бир мектюпке  джевап  къайтармакъ.

   Эр  бир  мектюп  учь  болюктен ибарет.

     1.Башы: мектюп язылгъан  инсангъа  хитап. Мисаль: Сайгъылы  достум!  Севимли  аначыгъым!  Урьметли, Умер  оджа!

     2.Эсасий  болюк: мектюпнинъ  мундериджеси.

3. Мектюпнинъ  сонъу: сагълыкънен  къалынъыз,  кене  корюшкендже, мектюп  язынъыз, бизден  селям  айтынъыз,  сагъ олунъыз, сизге  бахт  ве  мувафакъиет  тилейим.                                                    Куню  ве  имзасы.

Пекитюв.

4. Мешгъулиет  беджерюв:

Хитапларны  дикъкъатнен окъунъыз. Олардан  джумлелер  тизинъиз.

 Сайгъылы  аначыгъым!  Севимли  къартанам!  Селям  алейкум,  къартбабам! Селям алейкум,  оджам!  Мераба Эдем! Мераба  Зера!  Урьметли  къардашым!  

5. Мешгъулиет  беджерюв.

Мектюпни  окъунъыз. Насыл  услюпте  язылгъан? Къач  болюктен  ибарет? Мектюпни  окъуп, юрегинъизде  насыл дуйгъулар  пейда  олды, анълатынъыз?

        Севимли  ве  сайгъылы  къартанам!  Сенден  айырылгъаныма  аз  вакъыт  кечсе  де, мен  сени  сагъындым. Эвинъни,  денъизни,  дагъларны  хатырлайым.  Къартана,  акъылынъдамы, сен  манъа  эр  саба  сют  кетире  эдинъ. Уфакъ  багъымыз, бостанымыз  козюм  огюнде. Ким  санъа  отны  отамагъа  ярдым  эте?  Чечеклер  ачтымы?  Олар  насыл  тюсте?  Илле  яз.

       Мен 5  сыныфта  окъуйым. Гузель  окъуйым, музыка  тёгерегине  къатнайым. Меним  чокъ  достларым  бар.

      Сенинъ  сагълыгъынъ  насыл, къартана?  Вакъыт  тапкъанынънен  раатланмагъа  бакъ. Къыш  татилинде  илле  санъа  барарым.

      Селям  иле  сенинъ  торунынъ  Ибраим.  

                                                                          15 сентябрь.

6. Мектюп  язувнынъ  талаплары:  (Плакатта язылгъан)

    1. Мектюп  юректен,  адий  олмалы.

    2. Керекли  ве файдалы  малюматлар  язынъыз.

    3.  Гузель  кейфиетнен  язылыр.

    4. Язылгъан  малюматлар  инсаннынъ  гонълюни  котермели.

    5.  Темиз  язылмалы.

    6. Мектюпнинъ  кягъыты  конвертке  къойылгъанда  пек  бурюшмейджек.

    7. Башкъа  инсангъа  кельген  мектюплер  окъулмай.

    8. Конвертте  адрес  догъру, дюльбер,  хатасыз  язылмакъ  лязим.  

7. Конвертни  насыл  толдурмалы.

     Алякъа  болюгининъ  индекси  ве йибериджининъ  адреси.

      Асанов Э. Ш.

 Амет хан Султан сокъагъы 26 эв.

   Акъмесджит

   95 600 Къырым

                                                        Алыджынынъ  адреси

                                                         Ибрагимова З.Д.

                                               Ашыкъ Умер   сокъагъы  44 эв.

                                                         Джанкой. Къырым.

                                                                                   05 678  

8. Эвге  вазифе: Конвертни  догъру  толдурып, достунъызгъа  мектюп  язынъыз.        

НИ №7

Дерс  мевзусы:              Эв  айваннынъ  тасвири.

Дерснинъ  макъсады:  1. Талебелернинъ  нутукъларыны  зенгинлештирмек, инкишаф этмек. 2. Айванларны  догъру  тасвир  этмеге огретмек. 3. Айванларгъа севги ашламакъ.

Дерс теминаты:   айванларнынъ  ресимлери.

Дерснинъ  кетишаты.

1.   Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадынен  таныш  этюв.

Фронталь суаль-джевап.

-Насыл нутукъ  шекиллерини  билесинъиз?

-Тасвир сёзюни насыл анълайсынъыз?

Инсаннынъ  ве  айваннынъ  арасында  фаркъыны  анълатмакъ.

 - Айванлар  акъкъында  насыл  икяелер  окъудынъыз?  О  икяелерини  хатырланъыз.

 - Бу  икяелерге  айван  тасвири  не  себептен  кирсетильген?

2. Метинни  окъунъыз.  Онынъ гъаеси? Метин  бедий  услюпте  язылгъаныны  исбатланъыз.

       Асан ашханенинъ  къапусы огюнде  къара  бир  оба  корьди. Бу  оба  Асаннынъ  чобан  копеги  Акъбаш  эди. О  шимди  ашханеден  озюне  софра  къалымтылары  беклей  эди.

      Адетиндже  Акъбашны  бакъкъан,  онъа  софра  къалымтылары  чыкъарып  берген  Асан  озю  эди.  Акъбаш  чалыша,  о  къойларнен  

берабер  кете,  оларны  хырсыздан  къорчалай,   ябанджы  кишилерни  сюрюге  якъын  биле  кетирмей  эди.

Базы  вакъыт  Асан  дагъда, салкъын  терек  тюбюнде  юкълап  къалгъанда, сюрюни  Акъбаш  къаравуллай  эди. Асан  копегини  не  къадар  севсе,  копек  де  оны  о  къадар  севе  эди.

      Бу,  башындан  башкъа  эр  ери къара,  къалын  тюклернен  къаплангъан  тана  къадар  ири  бир копек  эди. Бунынъ  ичюн  онынъ  адыны Акъбаш    деп  къойгъан  эдилер.

    Къара  оба  еринден  кочьти  ве  агъыр  адымларнен  юрип,  линейка  янына  кельди.

Асан  онъа  элиндеки  отьмекни  узатып:

   -  Ма, Акъбаш,  аша!  -  деди.

     Акъбаш  алд аякъларынен линейканынъ  басамагъына  басып, озюнинъ  къаранлыкъта  кок  корюнген  башыны  узатты.   О,  Асаннынъ  узаткъан  отьмегини  къокълады  ве  оны  агъызынен  алып,  ерге  тюшти. Отьмек  къатты  эм  баят  эди.

        Акъбаш  ерге  юзю  къоюн  ятты  ве  отьмекни  алд  аякълары  арасына  къойып, оны  эльнен  тутар  киби тутты  ве  агъызыны  отьмек  устюне ян  кетирип  азув  тишлеринен  къатты  отьмекни  ашады.    

      Асан  линейкадан  эгилип, Акъбашнынъ  отьмекни  насыл  ашагъаныны  бакъты.  Копек  отьмекни  джалмады -  ютты. Сонъ,  кене  аякъ  устюне  

турып, алд  аякъларыны линейканынъ  басамагъына  къойып, Асангъа  узанды  ве  ялтакъланып, къуйругъыны  саллады.  О, Асандан  даа отьмек  истей  эди.

     -  Кель  мында,  Акъбаш,  мин  линейкагъа! – деди.

    Копек оны  шу  дакъкъасы  анълады  ве  сычрап, линейка  устюне  минди. Линейканынъ  рессорлары  ойнады  ве  Акъбаш  о  якъ -  бу  якъ  салланды.  Асан  копекни  къучакълап:

   - Ят  мында, - деп Акъбашны  озюнинъ  аякълары устюне  яткъызды  ве  тынчландырмакъ  ичюн  онынъ  башыны  сыйпалады.

      Копек  тынчланды  ве  Асаннынъ  аякълары  устюне  яхшыджа  ерлешти.

Онынъ  башы  Асаннынъ  кокюсине  кельди  ве  о башыны  узатып, Асаннынъ  бетини  ялап  алды.

   О, Акъбашны  пек  севе  эди.  Онынъ  эр  заманки  ёлдашы  бу  копек  эди.  Асан  оны  ич  де  ынджытмай,  эр заман  башыны  сыйпай, оны ашата.

                                                                                      (Умер   Ипчи «Асан»)

Пекитюв.

3. Суаллерге  агъзавий  джевап  беринъиз:

  1. Метинде  Акъбашнынъ  тышкъы  корюниши  язылгъан  ерини  тапынъыз  ве  окъунъыз.

  2. Окъугъанда  сизни  не  меракъландырды?

  3. Насыл  сёзлернен  муэллиф  копекке  озь  севгисини  дуйдура?

4. Чалыша, джалмады-ютты,  ёлдаш  сёзлерге  синонимлер  тапынъыз.

4. Метинни  окъунъыз,  мевзу,  гъае  ве  серлеваны  тапынъыз. Метинге сиз  не  къошар  эдинъиз?

Бир кунь  мен  мектептен  къайта  эдим.  Авасы  сувукъ, къар  ягъа эди. Эр ер – бем-беяз. Эвимизге  якъынлашкъанда, исар  тюбюнде  къара  бир  шей  къыбырдагъаныны  эследим. Якъынджа  барып  бакъсам, кучелек  экен.  Озю – беяз,  башы  исе-къара. Мен  кучелекни  эвге  кетирдим.  Адыны  Къарабаш  къойдым.  Къарабашкъа  вакътында  аш  берем,  кезмеге  чыкъарам.

5. Эвге  вазифе:  Сизнен  берабер  яшагъан  айван  акъкъында  инша  язынъыз.   

НИ №8

Дерс мевзусы:  Нутукъ  шекиллери

Дерснинъ  макъсады:  1. Талебелерни  нутукъ  шекиллеринен таныш этмек.  2. Тасвир, икяе,  фикир  юрютюв  шекиллерининъ      хусусиетлеринен  таныш  этмек.  3. Ана  тилине севги ашламакъ.

Дерс теминаты:    ресимлер,  таблица,  дерслик.

Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадынен  таныш  этюв.

2. Метинни  девам  этинъиз.

    1. Къартбабам  алма  тереги  сачты.   Бу ……. эди.

    2. Къартбабам  алма  тереги  сачты.   О  чукъур  къазды  ве………   .

    3. Къартбабам  алма  тереги  сачты.   О ………………….    истеди.

3. Бу  джумлелерни  девам  этип,  биз  не  бильдик?

Биринджи  джумледе  (алма  терегининъ  тасвири).

Экинджи  джумледе   (алма  тереги  акъкъында  икяе).

Учюнджи  джумледе  (алма  тереги  акъкъында  фикир  юрютиле).

4. Бу  шекиллернинъ  схемасыны  язайыкъ:

    1. Инша-икяенинъ схемасы

а) вакъианынъ  башы;

б) онынъ  инкишафы;

в) вакъианынъ  сонъу;

    2. Тасвир  иншанынъ  схемасы

а) башында  предметнинъ  умумий  теэсураты;

б) эсас  къысымында, предметнинъ  аляметини, умумий  тасвирини  ачыкъламакъ.

   3. Фикир  юрютювде эсасен  бойле  къысымлар  ачыкълана:

  а) тезис;

  б)  фикир (исбатлана);

  в)  нетидже.

5. Эсерлерден  метин  парчаларыны  окъунъыз. Бу  парчаларда  не  тасвирлене?

1. Кунеш  артыкъ озюнинъ сачакълы, беяз  зиясыны  денъиштирген, къоюджа  къызарып  узакътан  мунарлангъан  тюзликке  келип  къошулгъан. Онынъ  четинден  ярым  къалакъай   шекилинде  пейда  олгъан  къою  аллыкънынъ  кенарлары  акъшам  къаранлыгъы  къаплана  башлангъан  эди.

                                                      (Дж. Гъафар. «Гъорт-гъорт тутулды).

2. Амет  энди  он  яшында  эди. Эр  вакъыттаки  киби, саба анасы  оны, азбар  къапудан  тышары  чыкъарып, мектепке  озгъарды. Чантасы  элинде  ёл  бою  ашыкъмай  кете. Ёлда  оны,  адети  узре, эр  шей  меракъландыра, беяз  морлу  глициниялар  оны,  гуя  озьлерине  чагъыралар. Къанатчыкълары  сырлы-сырлы   кобелеклернинъ пешинден  чапа. Ёл  кенарындаки  тереклер  арасында къушчыкълар «чивиль-чивиль» этип, бир  пытакътан  дигерине  учып  къоналар. Тосат-тосат  токъталып, къушчыкъларнынъ  чивильдисини  динълей. Иште, о  бойле  этрафтаки  табиат  адиселеринен  меракъланып,  сейир  этип,  мектеп  азбарына  келе.

                                                           (Р. Фазыл   «Аметханнынъ  йылдызы»).

3. Бабам  сагълам, джыйнакълы, чалышкъыр ве гонъюльчен бир  адам  эди. О  бизим  арман  колеми олур-олмаз азбарымызны  сарай азбарларындай  къулланырды. Азбар  исарынынъ бир  ташчыгъы еринден  ойнамаз,  онынъ  азбар  къапусыдай  ярашыкълы  орюльген  къапу,  бир эвде  булунмаз  эди. Къалув  белядан  къалма  бир эвчигимиз  бар эди.  Онынъ  сачагъында, киришинде, къапу, къапу-баджасында  бир  

перишанлыкъ  козе  чарпмаз  эди. Балтасыны,  чотуны, лескер-чапасыны бир  уста  алетлери  киби,  кескин, низамлы  къулланыр  эди. Азбарымызда  юзюм  асмасындан,  дут,  кираз,  вишне, эрик, шефтали,  

алма,  армут-эр шей  тапылыр  эди. Кельген  киши  бизим  азбарымызгъа  сукъланып  кетер  эди.

                                                            ( А. Ильмий. «Ачлыкъ  хатирелери»).

   - Мундериджесине  коре агъзавий  ве  язма  нуткъумыз  учь  шекильге  болюне:

тасвир, икяе,  фикир  юрютюв.

6. Таблицанен  чалышув.

НУТУКЪ ШЕКИЛЛЕРИ

Пекитюв.

7. Джедвельни   дикъкъатнен  бакъып  чыкъынъыз. Юкъарыдаки  эсер парчалары   къайсы  нутукъ  шекилине  келише?

8. Учь  парчаны  окъунъыз. Парчаларнынъ  нутугъы  насыл  шекильге  аит?  Джевабынъызны  тасдикъланъыз.

1. Аджджы,  якъыджы  къыш  ели  шеэрнинъ базар  еринде  кузьде  къарпыз  сатылгъан  бош  палатканынъ  салланып  тургъан  бир  тахтасыны  ачувнен  къопарып  аларакъ  ерге  чарпты  ве бир  къач  

парча  кирли  кягъытны  базар  мейданынынъ  чыплакъ  ташлары  устюнде  чевирип-чевирип, къавесининъ  кошесинде сатып  отургъан   ялпакъ  бурунлы къадынынынъ  янына  кетирди. Къадын  сувукъ  рузгярнынъ сюйреп  кетирген  бу  кягъытларгъа  серт-серт  бакъты, пальтосынынъ  енъи  иле  бурныны  сильди, ушип  къызаргъан  къолларыны  джебине  бираз  даа  терендже  сокъаракъ,  сыджакъ  къаведе  татлы-татлы  къонушкъанларнынъ  лафларына  къулакъ  салды.

                                                            (Дж. Сейдамет «Уфукъкъа  догъру»).

2. Сафие  дудум,  керчектен де бир  ана  эди. Чебер  эди. Бурьмели, къатмерли  антерлеринден  эр  чешитини  тикмеге  къолу  ярашыр  эди. Кой  къызларынынъ  байрамлыкъ  антерлерини  о  бичер, о тикерди. О,  чебер олгъаныдай  джыйнакълы  да эди. Эвине  не  вакъыт  барсанъ,  тер-темиз, тильнен ялагъандай  олур эди.

 Онынъ балалары  кой  балалары  ичинде  бам-башкъа  юрер  эдилер. Эр  кунь  усть-башларыны  ювар, урбачыкъларыны  ямар, башчыкъларыны  тарар,  къокълачыкълардай  юрсетир  эди.  Яз  кельсе, о  къышкъа  къарынджалардай   азырланырды. Зенгинлерге  невбетнен  къой сагъып, къышлыкъ майны,  къатыгъыны  джыяр, бекмез къайнатып, бекмезни  тедариклер  эди. Бундан  да  башкъа, балаларыны  артына  такъып, дагъгъа  чыкъар  къызылчыкъ,  ахлап  джыйып  къурутыр, къышлыкъ фындыгъыны  азырлар  эди.

                                                                 (А. Ильмий «Ачлыкъ  хатирелери»).

3. Гурьдели  омюр  ичинде Сеит Джемильчик  осе, яшы  арта, эркелиги  экинджи шекиллерге  кире. О, артыкъ, Кемал  акъайнынъ  ат  этип  ойнамакъ,  балаларнынъ  козюне  таякънен  тюртмекнен  къанаатленмей. Кой ичинде  пенджере, къапу парламакъ, ыргъатларнынъ  ве  акъраны  олгъан яшларнынъ  къалпакъларыны таякълап  тыгъыртмакъ, фукъарелернинъ  къуюсына  тавукъ  олюси  ташламакъ  киби марифетлер  Сеит Джемильчикнинъ   янъы  адети. Мына  бир  кере  Сумбуль  апайнынъ   тавугъы йымыртадан  янъы  чыкъкъан чипчелеринен, кунешнинъ  сыджагъында  къызына-къызына  кубре къарыштырып, балаларына  азыкъ  къыдыргъан  вакъыт,  

тёгерегинде  чивильдешкен  он  чипчеси  Сеит Джемильчикнинъ  козюне  илишти. Сеит  Джемильчик,  шубесиз, оларнынъ  чивильдисилерини  яхут  да, севимли  корюнишлеринден  зевкъ  алмады. О, бу  уфукъ айванчыкъларны  бир  къачырмай  къамчилеп  ольдюреджегини  козю  алдына кетирди. Эм  де  буны  япты.

9.  Суаль-джевап:

1. Метинлерни  нутукъ  шекиллерине  насыл  айырмакъ  мумкюн? (мундериджесине  коре)

2. Нутукъ  шекиллери  чешитлеринде  не  акъкъында  айтыла?

10. Эвге  вазифе: Иншаны (агъзавий)  девам  этинъиз.

                               Иншанъызгъа  терекнинъ  тасвирини  кирсетинъиз.

Кузь.

   Сыджакъ  кузь  куньлери. Мен  паркта  юрем, табиатнен  зевкъланам, япракълар  джыям. Тереклер  сарылы,  къырмызлы,  морлу, енгиль  япракъларнен  ортюли, енгиль  ельчик  оларны  къыбырдата,  ерге тюшюре. Энъ  дюльбер  терекнинъ  янына  барып  башымны  котерем  ве….

НИ №9

Дерс мевзусы:  Къырымтатар  тили  дерслеринде  агъзавий  джевап

                                           (ильмий  услюп)

Дерснинъ  макъсады: 1.Талебелернинъ  нутукъларыны                     зенгинлештирмек,  инкишаф этмек.  2. Мустакъиль  чалышмагъа  огретмек. 3. Джевабына  план  тизмеге  огретмек.  4. Ана   тилине  севги  ашламакъ.

Дерс теминаты: дерслик,  таблица

Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ  мевзу ве  макъсадыны  илян  этюв.

2. Фронталь суаль-джевап.

а) Насыл  нутукъ  услюплерини биз  билемиз?

   ( агъзавий, ильмий,  бедий, публицистик, ресмий-иш)

б) Ильмий  услюпнинъ  эмиети – илим  ве  техникада олгъан  иришмелерни   бельгилемек,  яшайышта  олгъан  чешит – тюрлю  вакъиаларнынъ  себебини  тайинлемек.

в)  Ильмий  услюпнинъ  хусусиетлери:  исбатлыкъ, эсас  къысымыны  айырмакъ,  мантыкълылыкъ (последовательность), догърулылыкъ.

г)  Ильмий  услюп  не  ерде  къулланыла? (илим  ве  техникада)

д)  Ильмий  услюпте  насыл  ишлер  языла?  (ильмий  лекциялар,  рефератлар, марузалар,  дерсликлер, китаплар, энциклопедиалар).

3. Мешгъулиет  беджерюв:

«Джумленинъ  баш  азалары» мевзуда    язылгъан  метинни  окъунъыз.

Насыл  услюпке  аит? Джевабынъызны  исбатланъыз.

 Муптеда  ве  хабер – джумленинъ  баш  азалары. Олар  джумленинъ грамматик  негизи  олур.

     Муптеда – джумленинъ  баш  азасы. Ким?  Не? суаллерине  джевап  бере. Муптеда  баш  келиште  исим  ве  башкъа дигер сёз чешитлеринен  ифаделене  билир.

      Хабер – джумленинъ баш  азасы. Не  япа?  Не япаджакъ?  деген  суаллерге  джевап  бере. Хабер  предметнинъ иш-арекетини  бильдире.

Пекитюв.

4. Метинге  план  тизмек  (дефтерлерине  язув).

                        План

1. Джумленинъ  баш  азалары.

2. Баш  азаларынынъ  суаллери.

3. Баш  азаларынынъ  хусусиетлери.

4. Джумленинъ  экинджи  дередже  азалары.

5. Оларнынъ  джумледеки  ролю.

5. Таблицанен  чалышув.

6. Эвге  вазифе:

   Исим   акъкъында бильген  малюматларны  хатырланъыз. «Исим»  деген  мевзуда  икяе  азырланъыз.

НИ №10

Дерс  мевзусы:        Предметнинъ тасвири; предмет тасвири иле икяе – беян.

Дерснинъ  макъсады:   1. Талебелернинъ  нутукъларыны  зенгинлештир-  

мек. 2. Предметни  тасвир  этмеге,  план тизмеге  огретмек.                                  3. Этрафтаки барлыкъны,  табиатны  къорчалав.

Дерс теминаты:  ресимлер,  тасвир  этиледжек  предмет.

                                     Дерснинъ  кетишаты.

1.  Дерснинъ  мевзу  ве  макъсадыны  илян этюв.

2.  Фронталь  суаль-джевап.

    а)  Насыл  нутукъ  шекиллерини  сиз билесинъиз?

    б)  Нени  тасвир  этмек  мумкюн?  (предметлерни,   джанлыларны, чешит  арекетлерни).

3.  Метинлерни  окъунъыз. Метинлер  къайсы  нутукъ  шекилине  аиттир?

1. Масал – халкъ  агъыз  яратыджылыгъынынъ айрыджа  меракълы  ве  балаларгъа  уйгъун  жанрыдыр.  Эвель  заманларда  уйкенлер  балаларны  этрафларына  топлап, масал  айтып  эглендире,   зевкъландыра  ве  файдалы  насиатлар  бере  эдилер.  Лякин  масаллар  тек  эглендирюв  ичюн  яратылмагъан. Асырлар  бою  халкъ  масалларда  озюнинъ арзу-истеклерини, дуйгъу, хаялларыны,  омюр  акъкъында  тюшюнджелерини  акс  эткен  экенлер.

2. Бир  кунь  Ахмет  ахайнынъ  къадыны  озь  акъайындан  сорай:

   -  Не  ичюн  сен  эр  вакъыт, Бойкагъа  кеткенде къасеветли  корюнесинъ,   андан  къайткъанда  исе,  къуванып  келесинъ?  Шу  юксек  дагъда  сени  не  къувандыра?

  -  Билесинъми  не?  -  дей Ахмет ахай  озь  апайына.  

  -  Бойкада  аювлар  чокъ,  олар бири-бирлеринен  ойнашалар. Иште, оларнынъ  ойнашкъанларыны  корип,  мен  де  къуванам.

                                                                                («Балчокъракъ» лятифеси)

3.      Кой…Тувгъан  кой… Бу  гузель  ер Эсманынъ  акъылында  къаранлыкъ,  къоркъунч  нокъталардан   башкъа  бир  шей  ташламай. О  гузель  ешиль  дагълар, бол  к ольгели  багъчалар,  багълар,  йылтырап  чешит  тюркюлер  айтып  акъкъан  сувлар,  пек  татлы, севинчли  

тюркюли  вакъытлар  кечирильген  тютюн  тарлалары - бутюн  бунлар  чечеклер,  гуллер  силинген                    (А. Одабаш. «Унутмайджакъ»)

   -  Аятта  предметлерни  тасвир  этмеге  пек  чокъ  керек  ола.

Тасвир – бу  предметнинъ  аляметини  айдынлатув. Аляметлер  исе  чешит  тюрлю  ола: ренк,  лезет, ольчю, къокъу  ве  иляхре. Тасвир  иле  муэллиф  предметке  дуйгъуларыны  бильдире. 

Пекитюв.

4. Метинни  окъунъыз. Метин  икяе  ве  тасвир  иле олгъаныны  исбатланъыз.  Икяенинъ  эсас  гъаесини  анълатынъыз. Бу  метинде  тасвир насыл  роль  ойнай?

Кузь  наратчыгъы.

Баарьде,  язда  нарат  корюнмей  эди,  лякин  кузьде  корюнди.  Отларны, япракъларны  четке  чекип, эр  бир  ерге  козь этти.  

   Тереклерден  япракълар  тёкюльмекте.

   Чокъ  йыллар  кечти,  лякин  эр  йыл  кузьде  наратчыкънынъ  догъулгъан  куню  ола. Тереклер  буны  хатырлап,  онъа   эдиелер  багъышлай.

    Титрек  къавакъ (осина) къырмызы  фенерчиклер,  къашыкъ  агъач (клён)  алтын йылдызчыкълар,  тал (ива) исе  тунч (бронза)  балычыкълар  багъышлайлар.

Наратчыкъ  бахтлы   ве  къуванч  иле  тура, чюнки онынъ  пытакъларында чокъ-чокъ бахшышлар, пытакълар  эдиелернен толу.

     Тикенли наратчыкъ дюльбер ве зийнетли урбаларгъа  кийине:  алтын,  тунч,  къырмызы.

5. Суаллерге  джевап  беринъиз:

1. Наратчыкъ  насыл  йыл  мевсиминде  догъды?

2. Онъа  тереклер насыл  эдиелер  багъышлайлар?

3. Ресимге  бакъып  наратчыкънынъ  зийнетли  урбаларда  олгъаныны  тасвир  этинъиз.

6. План  тизюв:

1. Баарьдеки  нарат.

2. Наратнынъ  догъгъан  куню.

3. Наратнынъ  эдиелери.

4. Бахтлы  нарат.

7. Эвге  вазифе: «Кузь  наратчыгъы»  метинини  дикъкъатнен  окъуп,  беян  язынъыз.

Н.И.№11

Дерс  мевзусы.  «Къыш  оюнлары» ресими узеринде тизильген  икяе.

Дерснинъ  макъсады: 1. Ресим узеринде тизильген  икяе акъкъында                                          талебелернинъ  бильгилерини  тешкермек,  текрарламакъ.

2. Талебелернинъ  агъзавий  ве  язма  нутукъларыны зенгинлештирмек, инкишаф  этмек.   3. Талебелерде  достлукъ, бирлик, табиаткъа, алемге севги  дуйгъуларыны  ашламакъ.

Дерс  теминаты: дерслик,  ресим.

                                 Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ мевзу ве   макъсадыны  илян  этюв.

2. Оджанынъ  сёзю.

Инсаннынъ  омюринде олып кечкен бир де-бир вакъиа, жанрлы  ресимде тасвирлене  биле. Тасвирий  санатта олгъан пейзаж,  портрет,  жанрлы  ресимлерни талиль эте, тарифлейлер.

  Рессамнынъ  боянен тасвирленген эсерини сиз  де  озь сёзлеринъизнен тарифлей билесинъиз.

  Ресим  узеринде икяе язмакъ  мумкюн. Ресимде  рессам  омюрден сечип  алынгъан  бир анъны тасвирлей. Бу  анъ тасвирленген  вакъианен багълы оларакъ,  пек муим ве ифаделидир. Ресимге бакъып, бу  анъден  эвель ве  сонъ  олып  кечкен  вакъиаларны  козь  огюмизде  джанландыра  билемиз.

3.  «Къыш  оюнлары» ресими  узеринде иш.

    1. Ресимнинъ  серлевасына  дикъкъат этинъиз. Бу  серлева рессамнынъ ифаделеген  эсас фикрини акс этеми?

   2. Ресимге  дикъкъатнен бакъып, айтынъыз: рессам   къыш мевсимини тасвирлемек  ичюн насыл ренклерден  файдалангъан?

    3. Бу  ресимге бакъкъанда,  сизде насыл дуйгъулар пейда ола?

    4. Балаларнынъ   къыш  мевсимине  севингенини  рессам  насыл  тасвирлеген? Суаллерге  джевап берген  сонъ, къыш  акъкъында план  тизип,  икяе язынъыз.

Н.И. №12  

Дерс мевзусы:  Агъзавий икяе (аяттан бир парча)

Дерснинъ  макъсады: 1. Талебелерни аятта олгъан вакъиаларгъа, адиселерге     дикъкъат этмесини огретмеге. 2. Шу вакъиаларны, адиселерни талиль этмеге, къыймет кесмеге ве хуляса чыкъармасыны инкишаф этмеге. 3. Балаларда мераметли дуйгъуларны тербие этмек.

4. Талебелернинъ  агъзавий  ве  язма  нутукъларыны зенгинлештирмек, инкишаф  этмек.

Дерс теминаты: метинге келишкен ресимлерни азырламакъ, ассоциатив чалы, бельгилев джедвели, мий уджумы  усулларнен файдаланмалы.

                                          Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ мевзу ве   макъсадыны  илян  этюв.

2. Оджанынъ  сёзю.

3. Назифенинъ   икяесинден   бир   парчаны   окъунъыз.   Оны   мевзу   ве   гъаесини анълатынъыз.

                     Эльмазнынъ къуванчы артты. Оларнынъ эвинде о арзулагъан мышычыкъ яшай башлады. Мышычыкъ куньлер сайын денъишти. Башындаки беш къапикни анъдыргъан ярасы да савушты. Амма яра олгъан ерде тюк чыкъмады. О ерде беяз тамгъа асыл олды.

        Шу тамгъачыкънынъ асыл олмасы, онынъ ады Тамгъачыкъ деп чагъырылмасына себеп олды.        

Куньлернинъ биринде Тамгъачыкънынъ башына бир мусибет тюштю.

Къартанам:

— Бу ярамаз мышыкъны джоймакъ керек! — деди. — Бакъ, сен онъа, манъа ахырдан эвге сычан ташып башлагъан. Бу даа насыл бир марифет. Мышыкъ эвдеки сычанны ёкъ этмек ичюн тутулса, бизлер исе оны ахырдан эвге сычан ташыгъаны ичюн тутаджакъ экенмиз де, — деп къартанамнынъ сандыракълагъаныны корьген олсанъыз, сизлер де меним киби, Тамгъачыкъны къуртармакъ ичюн, шашмалап, сандыкъкъа сакълар эдинъиз.

Сандыкъ исе къартанамнынъ одасында озь омюрини девам этмекте. Онынъ ичинде мен киби къызчыкънынъ экиси сыгъа биле. Асылында, сизлерге сыр этип айтайым, бу сандыкъ къартанамнынъ келинлик сандыгъы экен. Къартанам нишанланаджакъта, онынъ бабасы

дерья-денъиз кечип, Тюркиеден кетирген. Къартанамнынъ айткъанына коре. Онынъ келинлик джиезлери сандыкъны толдурып ташкъан. Къалгъан джиезлери исе богъчаларгъа ерлештирильген.

Бу   муджизели   сандыкънынъ   башына    къартанам    ве   къартбабамнынъ    башына кельгени киби, нелер тек кельмеген. О да, къартанам ве къартбабам киби Къырымдан  къувулгъан   заман,   насылдыр   бир   тылсымнен   эшелон   ичине   тюшкен.   Оларнынъ къарныны тойдургъан. Сандыкъ насыл ола да, инсаннынъ къарныны

тойдура, аджеба, деп ойлана эдим мен эвеллери. Лякин бу сёзнинъ манасыны мен тек сонъки вакъытлары анълай башладым. Сизлер анъламасанъыз, мен акълатмагъа тырышып бакъайым. Къартанамнынъ

фикириндже, сандыкъ да джанлы бир шей экен. Инсаннынъ анъылы фикири — буюк бир зенгинлик сайылса, сандыкъ ичиндеки мал, яни джиезлер ачлыкъ вакъыты — къыймети олмагъан бир зенгинлик сайылгъан. Дюльбер, алтын йипишли къушагъына къартанам бир тилим отьмекке денъишип, кадячыкъларынынъ джаныны къуртаргъан.

Дейджегим, анавы сандыкъ устюнде бабам къалачланып юкълагъан. Сандыкънынъ ичиндеки зенгинлик исе кеткен сайын

эксиле берген. Тек келинлик антерини къаратанам ич бир шейге денъишмеген.

         Яз куньлерининъ биринде биз даа Озьбекистанда яшагъанда, къартанам сандычыгъындан бу сарарып къалгъан антерини чыкъарып агълагъаныны корьген эдим. Бу антер она пек къыйметли бир тюс олгъаныны о вакъыт анълагъан эдим.

Мен Тамгъачыкъны ана шу къаратамнынъ антери сакълы тургъан снадыкъкъа сакъладым. Онъа отьмек кесечиклери бырактым. Уйледе мектептен къайткъанда, ашханеде къартанамнынъ ачувлы-ачувлы шаматалы сеси эшитильмекте эди.

Тар сокъачыкъ бойлап аяткъа киреджекте, шу ерде сагъ тарафта, тельде къартанамнынъ ювулып асылгъан келинлик антерине козюм тюштю. Шаматанынъ асылыны шу ань анъладым.

4. Фронталь суаль-джевап.

   1. Эльмазнынъ эвинде ким яшамагъа башлады?

   2. Не ичюн онынъ ады Тамгъачыкъ?

   3. Не себетен къартана Тамгъачыкъкъа ачувланды?

   4. Эльмаз мышычыкъкъны не ерге сакълады?

   5. Метинде сандыкъ акъкъында айтылгъан ерини тапып дикъкъатнен окъунъыз.

  6. Не ичюн къартана Эльмазгъа дарылды?

5. Метинни    окъугъан    сонъ    Эльмазнынъ    образы     устюнде    токъталынъыз, къызчыкънынъ табиат чизгилерини анълатынъыз ве метинден тапып, исбатланъыз.

        Эв вазифеси.   Эвде   баба-ана   я   да   къартана-къартбаба   иле   аятынъызда  олгъан   бир вакъианы хатырлап, агъзавий шекильде икяе азырлап келинъиз.

Н.И.№13

Дерс  мевзусы:   Фикир юрсетюв метини.

Дерснинъ  макъсады:  1. Фикир юрсетюв метин устюнде чалышып, онынъ хусусиети ве композиция  чизгилерини анълатмакъ.

2.  Нутукъ шекиллери акъкъында бильгилерини кенълештирмек.

3. Талебелернинъ  агъзавий  ве  язма  нутукъларыны зенгинлештирмек, инкишаф  этмек  4.  Ватангъа, яшагъан ерине (шеэр, коюне) севги ашламакъ.

Дерс теминаты:  Къырым, шеэр, койлернен багълы олгъан ресимлер, фикир юрсетюв иншанынъ джедвели.

                                       Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ мевзу ве   макъсадыны  илян  этюв.

2. Оджанынъ  сёзю.

3. Фронталь суаль-джевап:

      1. Нутукънынъ насыл шекиллеринен сиз танышсынъыз?

     2. Фикир юрсетюв шекили акъкъында не билесинъиз?

4. Ашадаки метинни окъунъыз. Гъаесини ве мевзусыны анълатынъыз. Метин насыл шекильде язылгъан? Джевабынъызны исбат этинъиз.

Ана-топрагъымызгъа биз борджлумыз.

Бизим борджларымыз пек чокъ. Шифа авасынен нефес аламыз, ешиль епек отларда юремиз, денъиз орман байырларгъа барамыз, сейир этемиз.   Биз бу  борджларымызны одемек ичюн Ватанымызны къорчаламакъ керекмиз.

Фикир юрсетюв — учь болюктен ибарет: биринджисинде метиннинъ гъаеси ола. Бу гъаени исбатламакъ керек. Делиллер экинджи болюкте ола биле. Учюнджи болюкте исе — нетидже. Нетиджеге бизни муэллиф алып бара.

Фикир юрсетюв — джедвели:

1) Эсас гъаеси (тезис). Не ичюн?

2)         Исбатлав (делиллер).

а)...; б)...; в)... .

Шу себеп иле.

3) Нетидже.

Оджа: Къырымтатар тили, рус  тили дерслеринде сиз джевап бергенде насыл  нутукъ шекиллеринен файдаланасынъыз? Исбатланъыз.

5.  Метинни окъунъыз.

            Симферополь — Къырымнынъ меркез шеэри. Онынъ эски ады Акъмесджит.

Шимди Симферополь балабан ве дюльбер шеэр. Юксек биналар, мейданлар, эйкеллер, парклар ве шадырванлар шеэрни пек яраштыра.

Кенъ ве тегиз сокъакъларында чешит машина, автобус, троллейбуслар юрелер. Сокъакълар бою сачылгъан тереклер, гульзарлар раатлыкъ багъчалары — Симферопольнинъ ешиль урбасыдыр. Шеэрнинъ ортасындан Салгъыр озени кече. Салгъыр боюндаки, пытакъларыны сувгъа эгильткен сюгют тереклери, усталыкънен япылгъан дюльбер копюрлер, шеэрге даа зияде гузеллик къошалар.

Къырымгъа кельген адамлар эписи шеэрнинъ мусафири олалар.

 Мында учакъларнен, треннен ве автобус, троллейбусларнен кельген адамлар истеген тарафларгъа кетелер. Йыл-йылдан Симферополь осе ве гузеллеше.

(В. Бекирова)

II. Суаллерге джевап беринъиз:

1. Метиннинъ эсас гъаеси?

2. Гъаени исбатламакъ ичюн муэллиф насыл делиллер косьтере?

3. Насыл нетиджеге муэллиф бизни кетире?

4. Метин насыл шекильде язылгъан? Джевабынъызны исбатланъыз.

Эв вазифеси. Фикир юрютюв метинни тапып, агъзавий шекильде икяе азырланъыз.

Н.И.№14

Дерс  мевзусы: Агъзавий сесленюв (отзыв)

Дерснинъ макъсады: 1.Талебелерни сесленювнен,  иш шекили оларакъ, таныштырмакъ. 2. Талебелернинъ  агъзавий  ве  язма  нутукъларыны зенгинлештирмек, инкишаф  этмек. 3. Сесленювге аит олгъан талапларнен таныштырмакъ ве оларны инкишаф этмек. 4. Къырымтатар масалларгъа меракъ, севги ашламакъ.

Дерс теминаты: масаллар джыйынтыгъы, келишкен ресимлер, видео материаллар.

                                            Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ мевзу ве   макъсадыны  илян  этюв.

2. Оджанынъ  сёзю

      Бизим аятта инсанлар арасында чешит тюрлю вакъиалар олып кече. Бу вакъиаларгъа биз агъзавий я да язма шекилинде баа къоймакъ, къыймет кесмек керекмиз. Эр бир адамнынъ  озь дюнья бакъышы олгъан себебинден, бизге сесленюв (отзыв) деген шекиль керек оладжакъ.

3. Ашада сесленювге (отзыв) аит олгъан талапларнен таныш олынъыз.

1. Достынъызны нуткъыны дикъкъатнен динъленъиз я да окъунъыз.

2. Макъсатны, мевзуны, эсас гъаесини тапынъыз.

3. Нутукъкъа умумий баа къоюнъыз:

а)        олгъан мевзу сизни меракъландырдымы?

б)        мевзу толу ве ачыкъ берильгенми?

в)        нутукъта эсас гъаеси козьде тутуламы?

     г) нутукънынъ тили зенгин, салмакълымы?

    4. Муэллифке башта нутукънынъ догъру ве яхшы тарафлары, сонъра исе      хаталарыны айтынъыз.

4.  «Бегенген масалым» мевзугъа багъышлап, агъзавий шекилинде сесленюв азырланъыз.

5. Дефтерлерине  яздырув.

               План

1.  Масалнынъ серлевасы.

2.  Масалнынъ мундереджеси.

3. Къайсы къараманлар мусбет, къайсы менфий чизгилернен тасвирленген?

4. Масалнынъ энъ меракълы парчасыны икяе этинъиз.

5. Бу масалда халкънынъ насыл умюти дуюла?

Эвге  вазифе:  Юкъарыдаки   планны  козь  огюнъизде   тутып,  язма шекилинде сесленюв азырланъыз.

Н.И.№15

Дерс  мевзусы:    Ресим устюнде чалышув

Дерснинъ  макъсады:

1. Ресим усьтюнде чалышмагъа огретмек.  2. Ресимлернинъ мундериджесини анъламагъа ве талилини инкишаф этмеге огретмек.  

3. Къырымтатар рессамларынынъ иджадына севги, урьмет, меракъ догъурмакъ.

Дерс  теминаты: И. Заатовнынъ «Къырымтатар рессамлары» китабы,

                              Зарема Трасинова  «Эски Къырым ёллары» ресими

                                           Дерснинъ  кетишаты

1. Дерснинъ мевзу ве   макъсадыны  илян  этюв.

2. Оджанынъ  сёзю:

         Зарема Трасинова — белли земане рессамларындан биридир. О тувгъан Къырым табиатына, халкъымызнынъ тарихына, омюрине ве адетлерине багъышлап, бир чокъ аджайип ресимлер яратты.

Онынъ ресимлери озюнинъ ве ватандашларынынъ севимли юртуна, онынъ муджизевий табиатына сынъырсыз севгисини тасвир этелер. Зарема Трасинованынъ ресимлери къырымтатар тилинде чыкъкъан пек чокъ китап, журнал ве дерсликлерни яраштырмакъта.

Иште «Эски Къырым ёллары» ресими. Бу ресимге бакъкъанда, бизлер къырымтатар халкъынынъ аятындан бир левханы тасавур этемиз.

3.   Ресимге бакъып, суаллерге джевап беринъиз:

1)        Ресимде Къырымнынъ не ери тасвирленген?

2)        Ресимде нелерни коресинъиз?

3)        Ресимде кимни коресинъиз? О не япа?

4)        Эвлер насыл ерлешкен?

5) Ресимнинъ тёринде нени коресинъиз?

       6) Ресимде насыл тереклерни коресинъиз? Оларнынъ къайсы бири сизлерге таныш?

7)        Ресимге сизлер даа насыл серлева къояр эдинъиз?

4. Ашагъыдаки исимлерге керекли сыфатларны тапынъыз: дагъ, къыр, ёл, къую, минаре, сельбилер, араба, эвлер, джами, атлар, кой.

5. Юксек дагълар, ташлы ёл, чукъур къую, могедекли араба, эки атлы араба — сёз ибарелернен джумлелер тизинъиз.

6. Юкъарыда берильген суаллер ярдымынен икяе тизип, дефтерлеринъизге язынъыз.

Эвге вазифе. Къырымтатар рессамларындан даа кимлерни  билесинъиз? Оларнынъ  къайсы ресимлеринен танышсынъыз? Олар акъкъында

 (агъзавий )икяе азырланъыз.

                                      Къулланылгъан  эдебият.

1. Абдуллаев Э.  М.Умеров. Русско-крымскотатарский  учебный  словарь.

Акъмесджит. Къырым окъув-пед нешрияты. 1994с.  384с.

2. Алиева Л. Велиуллаева А. Къырымтатар  эдебияты. 7-нджи сыныф ичюн дерслик – хрестоматия. Акъмесджит. Къырым девлет окъув - педагогик нешрияты 1993с. 192с.

3. Берберова Р.А. Нуткъумызны зенгинлештирейик. Санаат. 2000с.  95с.

4. Кокиева А. Салядинов Къ. Къырымтатар  эдебияты 8 сыныф.

Къырымдевокъувпеднешир  2002с.

5. Касич-Харахады С.И. Кенджелерге  окъунъыз. Мектеп чагъына къадар балалар ичюн хрестоматия.

6. Тасиль №1 2008с. Симферополь. Доля  2008с.

7. Уроки  развития речи.  (Из опыта  работы Лопачёвой О.П.)

8. А. Велиулаева. Л.А. Алиева. Г.Э. Муртазаева.  

Къырымтатар эдебияты . 6 сыныф. Къырымдевокъувпеднешир 2010с. 200с

9. А. Велиулаева. А. Кокиева. Къ.У. Салядинов.

  Къырымтатар эдебияты. 10 сыныф. Къырымокъувучпеднешир. 2003с. 296с.

10. А.Р. Мисицкая-Бекирова. «Алемни биль» 1сыныф.

  Къырымдевокъувпеднешир. 1999с. 128с.

11. Исмаил Асан-огълу Керим.  Къырымтатар  эдебияты. (юкъары сыныф

  талебелери ве филология факультетининъ студентлери ичюн къулланма дерслик) Акъмесджит.  Къырымдевокъувпеднешир. 1995с. 351с.