Эң-не күштүг кезек_план
методическая разработка (6 класс) на тему

Кызыл-Арыг ортумак школазы

6-гы класска

Тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге

Класстан дашкаар ажык кичээл-оюн

«Эӊ-не күштүг кезек»

Темазы: Оюн «Эӊ күштүг кезек» (тыва дыл болгаш төрээн чогаалдан айтырыглар)

Кичээлдиӊ хевири: интеллектуалдыг оюн.

Сорулгалары: 1) Уругларның тыва дылда болгаш төрээн чогаалда ниити билиин ылавылаар; 2) Уругларны айтырыглар дузазы-биле бодандырып, өөренип эрткен темаларын сагындырып, быжыглаарынга дузалажыр;  3) Ук оюннуң дузазы-биле өөреникчилерниң кичээлге сонуургалын оттуруп, аас чугаазын сайзырадыр;

Кичээлдиң дерилгези: секундомер, янзы-бүрү өңнүг фломастерлер, саазыннар, сигналдыг катрочкалар.

Кичээлдиӊ чорудулгазы:

Киржикчилерни шилиири болгаш оюннуң дүрүмнерин тайылбырлаары:

 Кичээлдиң эгезинде үезин хынап көөр 2 (ийи) шииткекчи шилип алыр. Оларның кылыр ажылы – киржикчиниң харыылаар үезин хынаар. Оюнга 8 (сес) өөреникчи киржир. Киржикчилер туружунуң аайы-биле айтырыгларга дүрген болгаш шын харыылаарын кызыдар.

Шын харыы бүрүзү-ле 1 балл кылдыр санаттынар. Айтырыгга харыылаар ужурлуг киржикчи харыылап шыдавайн баар болза «пас» деп чугаалаар. Ындыг таварылгада өске киржикчи сигналдыг карточканы көдүргеш, шын харыыны бээр эргелиг. Оюн дараазында киржикчиден уламчылап чоруптар.

Эң-не хөй баллды 8 айтырыгга шын харыылаптар болза ап болур. Бир эвес чаңгыс айтырыгга шын эвес харыылаптар болза шупту баллдары казыттынып калыр. Ынчалза-даа кажан харыы мурнунда киржикчи «Банк» деп сөстү адаар болза баллдары «банкче» киир бижиттине бээр. Айтырыгга шын харыылаан болза 1 балл немежир, а шын эвес харыылаар болза 1 балл казыттынар.

Бир дугаар тур 3 минута уламчылаар, а дараазында турлар 10 секунда кызырлып орар болур. Киржикчи бүрүзү салган айтырыгга 5 секунда дургузунда харыылаан турар ужурлуг. 1 турда-ла 2 киржикчини оюндан үндүрер (эң-не эвээш баллдарыг).

Сөөлгү турда артып калган 2 киржикчиге тывызыктар тыптырар. Артып калган чаңгыс өөреникчи супер-оюнну удуп алыр болза «Эң-не күштүг кезек» деп атка төлептиг болур.

Оюннуң чорудуу:

1-ден 3 дугаар турга чедир салыр айтырыглар:

1. «Ёзу» деп сөсте үннер хөй бе, азы үжүктер бе? (үннер)
2. Кылыг сөзү чүнү илередип турарыл? (чүвениң кылдыныын)
3. Тыва дылда каш падеж барыл? (7 падеж бар)
4. Чылыг–изиг-чылбай дээн чижектиг сөстерни кандыг сөстер дээрил? (синоним)
5. Демдек ады чүнү илередип турарыл? (чүвениң демдээн)
6. «Тараа» деп сөсте үннер хөй бе, азы үжүктер хөй бе? (үжүктер)
7. Чараш-чүдек, чымчак-кадыг дээн чижектиг сөстерни кандыг сөстер дээр бис? (антоним)
8. Чүве ады чаңгыстың санынга тургаш кандыг айтырыгларга харыылаарыл? (кым, чүү)
9. Кылдыныгның херек кырында боттанган азы боттанмаанынга чугаалап турар кижиниң хамаарылгазын илередир кылыг сөзүнүң хевирлерин чүү деп адаар бис? (наклонениелер)
10.  Кылыг сөзүнүң кылдыныг боттандырар дугайында дужаал, айтыышкын азы дилег илередир наклонениези? (дужаал)
11.  Кылыг сөзүнүң кайы наклонениези херек кырында болган, бооп турар азы болур кылдыныгны илередип турарыл? (болуушкун)
12.  Кылыг сөзүнүң  кайы наклонениези өске кылдыныгның боттанырынга эргежок чугула кылдыныгны азы кылдыныг боттандырар күзелди азы дилегни илередип турарыл? (даар)
13. Кылыг сөүнүң кайы наклонениези кылдыныгның боттанырынга чугаалап турар кижиниң чөпшээрелин азы бүзүрелин илередирил? (чөпшээрел)
14.  Кылыг сөзүнүң кайы наклонениези өске бир кылыг сөзүнүң кылдыныын үе азы хемчээл талазы-биле кызыгаарлаар кылдыныгны илередирил? (кызыгаарлаар)
15.  Болуушкун наклонениезиниң  кылыг сөзү каш кол үелигил? (3, эрткен, амгы, келир үелер)
16. Даар наклонение кандыг айтырыгга харыылаттынарыл? (канчалза?)
17.  Бээриниң падежи хөйнүң санынга тургаш кандыг айтырыгларга харыылаттынар ийик? (Кымнарга? Чүлерге?)
18.  «Башкыларымга» деп чүве адының дазылын тывыңар? (башкы)
19. «Дагларым» деп сөсте каш слог барыл? (3 слог: даг-ла-рым)
20.  Аът, оът, ыт, эът, чаъс – бо сөстерни кандыг сөстер дээр бис? (өк-биле адаар)
21.  Турарының падежи кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл? (Кымда? Чүде?)
22.  «Меге» деп сөстүң антонимин адаңар? (шын)
23.  «Бедик» деп сөстүң антонимин адаңар? (чавыс)
24.  «Чалыы» деп сөстүң синонимин адаңар? (аныяк)
25.  «Арга» деп сөстү хөйнүң санынче салыңар? (аргалар)
26.  Кижи бодун кандыг ат орну-биле адаарыл? (мен)
27.  Айтырыг домааның сөөлүнге кандыг бижик демдээн салырыл? (айтырыг демдээ)
28.  Медээ домааның төнчүзүнге кандыг бижик демдээ салырыл? (улуг сек)
29.  «Кызыл» деп сөс кандыг чугаа кезээнге хамааржырыл? (демдек ады)
30.  «Беш» деп сөс кандыг чугаа кезээнге хамааржырыл?
31.  Үениң аайы-биле ажыглалдан үне берген сөстерни кандыг сөстер дээр бис? (эргижирээн)
32.  Кылыг сөзүнден чижекке бериңер? (ойнаар, ыглап турар…)
33.  Чүве адындан чижекке бериңер? (бөрү, ыяш, хем)
34.  «Ложка» деп сөстү тыва дылче очулдуруңар? (омааш, шопулак)
35.  «Авамның ынак оглу» деп шүлүктү кым бижээнил?
36.  «Авамның ынак оглу» деп шүлүкте орус оолдуң ады? (Огонёк)
37. Мерген хем кайы кожуунда агып чыдарыл? (Тожу)
38.  «Араттың сөзүн» кым бижээнил? (Салчак Тока)
39.  Салчак Токаны бичии турда кым деп адаар турганыл? (Тывыкы)
40.  Чоннуң ырының автору кым болурул? (чон боду)
41.  Салчак Токаның төрээн чурту? (Тожу)
42.  Дараазында сөстер аразында артык сөстү тып: ааржы, саржаг, чөкпек, чигир. (чигир)
43.  Дараазында чаңгыс дазылдыг сөстер аразында артык сөстү тып: баш, баштыг, баштыңчы, баштак. (баштак)
44.  Үлегер домакты уламчыла: Ие төөгүзү – алдын, ада төөгүзү-… (мөңгүн).
45.  Үлегер домакты уламчыла:  Адалыг оол томаанныг, иелиг кыс … (шевер)
46.  Баштай ушкан эжин… (каттырбас)
47.  Демниг сааскан теве …. (тудуп чиир)
48. Эжишкилер найыралы…. (эртине даг тургузар)
49. Эки кижээ эш хөй, эки аътка… (ээ хөй).
50.  Далашкан күске… (сүтке дүжер)
51.  «Авамның ынак оглу» деп шүлүкте авазының оглунуң ады? (Опай)
52.  «Араттың сөзү» деп чогаалда Албанчының уруун кым деп адааныл? (Сүрүңмаа)
53.  «Араттың сөзү» деп чогаалда Албанчының ашаан кым дээр ийик? (Данила)
54.  Россияның президентизиниң ады? (В.Путин)
55.  Бистер кайы республикада чурттап турар бис? (Тыва)
56.  Бистер чүү деп чуртта бис? (Россия)
57.  Кызылда чүү деп хем агып чыдар ийик? (Енисей)
58.  Ада-чурттуң дайыны каш чылда эгелээнил? (1941)
59.  «Авамның тону» деп чечен чугааны кым бижээнил? (Михаил Дуюнгар)
60.  «Араттың сөзү» деп чогаалда маадыр каяа, кандыг оран-савага чурттап турган ийик? (тос чадыр)

4 дугаар тур. Финал. Тывызыктар мөөрейи:

1. Сарыг аскыр – сайт диди.

Сарыг довурак – бурт диди. (өрге)

2. Ыракты ырак дивес –

Ылап чоруктуг,

Берт черни берт-межел дивес-

Бедик мербегейлиг. (аът)

3. Чиңгир-кызыл торгу тоннуг,

Чигир-чимис амданныг. (честек кат)

4. Ыргак оол ыглай берди. (хүлчүк)
5. Буян талдың буду чүс. (тараа)
6. Тии чок торгум,

Дизии чок чинчим. (дээр, сылдыстар).

7. Ак ширтек хову шыпты (хар).
8. Өттүнчектиң өөгүн чежип чадаштым. (көрүнчүк).

5 дугаар тур. Супер-оюн. 

Саазында 3 айтырыглыг кроссвордту тывар. Боданырынче 1 минута бээр. Айтырыгларын база бижип каар.

Узун дургаар:

1. Тывызыкты тывыңар:

Аар ийде аалымны,

Бээр ийде мен көрүп олур мен. (телевизор).

(баажызы эт-септе деп албан чугаалаар)

Доора дургаар:

2.  «Авамның ынак оглу» деп шүлүкте боонуң ады. (ланчыы)
3. Дараазында сөстер кандыг наклонениеде турарыл: четкижеге, баргыжеге, дүшкүжеге. (кызыгаарлаар)

Супер-оюнну удуп алган киржикчиге «Эң-не күштүг кезек» деп атты тыпсыр.