О. Саган-оол "Бичии кадарчы"
план-конспект урока (7 класс) по теме

Тыва республиканың муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери

Таңды кожууннуң Балгазынның ниити ортумак билиг школазы

О.Саган-оол «Бичии кадарчы»

(кичээл-сайгарылга)

7 класс

Ажык кичээл

Балгазын

2014-2015 ө.ч.

Тыва чогаал кичээли. 7 класс.

Темазы: Олег Карламович Саган-оол «Бичии кадарчы»

(«Баян-Таланың кижизи» деп тоожудан үзүндү)

кичээл-сайгарылга

Сорулгазы: 1. Уругларнын эрткен кичээлдерде өөренген темазынга даянып, янзы-буру онаалгалар дузазы-биле  маадырларга характеристика бээринге, өөренген чогаалын сайгарып  билиринге өөредир;

 2. Уругларнын янзы-бүрү онаалгалар дузазы-биле шын, чиге тода харыылап билирин негевишаан, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

 3. Уругларны сагынгыр, тывынгыр чорукка, төлептиг аажы-чаңга  кижизидер

Дерилгези: чогаалчының чуруу, мультипроектор, карточкалар, файнворд, кроссворд, таблица,  Тываның картазы.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

- Экии, уруглар! Эрткен кичээлде О.Саган-оолдуң «Бичии кадарчы» деп чогаалын номчаан болгай бис. Ынчангаш бөгүнгү кичээливисте, ооң утказын кайы-хире билип алганывысты хынап, катаптаашкын кичээливисти эрттирер-дир бис. Ук кичээлге  малчын кижиниң амыдыралын, чогаалдың маадырларының овур-хевирлерин билип алыр ужурлуг силер.

- Бөгүнгү ай-хүннү болгаш теманы бижип алыңар.

II. Онаалга хыналдазы.

Уругларның бажыңга «Бичии кадарчыга» хамаарыштыр чураан чуруктарын хынаар.

III. Кол кезээ

1. Киирилде кезээ

        О.Саган-оолдуң «Бичии кадарчы» болза 1962 чылда бижиттинген «Баян-Таланың кижизи»  деп документалдыг тоожудан алган үзүндү болур.  Тоожунуң кол маадыры – бичии кадарчының прототиви, Социалистиг К\ш-ажылдың Маадыры Ооржак Лопсанчап.

Тыва чоннуң өгбелериниң амыдыралының кол өзээ – мал ажылы. Малчынның ажыл-ижи чымыштыг, улуг харыысалгалыг. Кыштың чыкылама соогунда, чайның изиинде, харлыг-частыгда, шат-шуурганныгда-даа ажык дээр адаанга малын кадарар амыр эвес ажылдарның бирээзи. Ону бичии кадарчының сайгарылгазын кылып чорудуп тура, билип алыр бис.

- Ам силер чогаалды номчуп каапкан болганыңарда, силерниң билииңерни хынаары-биле тест-биле ажыл кылыр бис.

2. Тест-биле ажыл.

1. Чогаалдың болуушкуну каяа болуп турганыл?

А) Алаш, Хемчик уну   б) Хемчик уну, Кызыл-Тайга эдээ  

  в) Саян сыннарының эдээнге

2. Чылдыё кайы үези турганыл?

А) кыш                                        б) час                                       в) күс

3. Бичии кадарчының назы-хары кажыл?

А) 10                                             б)12                                         в) 13

4.  Кадарчы кымның хоюн кадарып чорааныл?

А) бодунуң                                   б) кожайның                    в) Калдар-оолдуң

5. Автор бичии оолдуң кадарып чораан хойларын чүге дөмейлеп, деңнээнил?

А) ак даштарга  б) чажыпкан ааржыга    в) ак булуттарга

       6. Лопсанчап чүге ыглапканыл?

А) бөрүден корткаш                  б) өшкүнү кээргээш        в) хорадааш

- Ам кыдырааштарыңар солчупкаш, дыка дүрген хынаптыңар.

(слайдыга тестиниң шын харыызын көргүскеш, кыдырааштарын удур-дедир солуштургаш, боттарынга хынадыр).

2. Викторина «Кым хөйнү билирил?»

- Чогаалдың болуп турган черин, хемчик унун картадан кым кээп айтыптарыл?

- Автор Хемчикти кандыг хем деп бижип турарыл? (шапкын)

- Чогаалдын темазы чүү-дүр?  (күш-ажыл)

- Чогаалдың идеязы, кол бодалы чүл? («Күш-ажыл кижини каастаар»)

- Хой кадарып чораан үезинде кандыг байдал оолду тоолзуг бодалче киирипкенил? Кым мурнай сөзүглелден тыптар эвес?

(хаяларлыг бедик даг, ак-көк дээр, шимээн чок ыржым байдал)

      - Ол үеде кадарчы кандыг чараш, чаптанчыг бодалдарга алзыпкан ийик?

- Таптыг-ла ол үеде чүү болу бергенил?

- Демисел үезинде бичии кадарчы бодунуң кандыг чоруун көргүскенил? (дидим)

- Бөрүден өшкүнү чарып ап тургаш, кандыг тывызык арганы ажыглааныл?

(даянгыыжын боо ышкаш кылдыр тудупкан)

- Бо чорук бичи оолдуң кандыг талазын көргүскенил? (сагынгыр-тывынгыр)

- Бөрүге туттурган өшкү дээш, адашкылар кандыг кеземчеге онаашканыл?

-Бо чугаа үезинде оол бодунуё кандыг бодалын илереткенил?

Карточка-биле ажыл.

Уруглар  викторина айтырыгларынга харыылап  турар аразында 3 өөреникчиге карточка бээр.

2. Таблица-биле ажыл

-  Ам чогаал маадырларынга тус-тус характеристикалар бээр бис. Ону кылырда дараазында таблицаны долдурар.

- Ам  долдуруп алган таблицавыска даянып алгаш, толептиг болгаш толеп чок маадырларны тодарадыр бис.

_ толептиг маадырларга кымнар хамааржырыл? Чуге

- толеп чок маадырларга кымнар хамааржырыл? чуге

«Файнворд»

- Бердинген \ж\ктерден кадарчыныё тура-соруунга хамаарышкан 3 сөс тургузар. Кым мурнай шын тургузуптар эвес.

Ажылгыр,  дидим, кызымак.

Деңнелге.

-Лопсанчап каш харлыг ийик?

-Эрги феодалдыг Тыва үезинде 10 харлыг оолдарның кылыр ажылы, хүлээлгези чүү турган-дыр? (бодунуң хырнын боду ажылдаар, байларныё малын кадарар)

- А бистиң үевисте ол хире оолдарның бир дугаар хүлээлгези чүл? (өөренир, ада-иезинге дузалажыр).

- Моон алгаш көөрүвүске феодалдыг Тыва үезинде бичи оолдарның амыдырал-чуртталгазы бистиң үевистиң оолдарынга бодаарга кандыг турган-дыр?

- Бичии кадарчыга бодаарга силерниң хырныңар тодуг, эктиңер бүдүн.

- Ынчангаш кандыг болур ужурлуг-дур силер?

Чогаалдың сюжеди

- Ам чогаалдың сюжедин шенеп тургузуп көрээлиңерем.

Кроссворд «Кым деп маадырның чугаазы-дыр?»

Айтырыглары:

1. …Мен анаа-ла чордум. Хойну утпаан мен.

2. «– База бирээни олуртуп алдынар бе?..»

3. «- Ыглааш чоор сен. Эр кижи ыглавас чоор…»

4. «Доо ашактын бичии оглу кадарып чораан-дыр…»

Онаалга бээри.

Бичии кадарчыга үнелел (отзыв) бижиир

Түңнел.

- Кичээливисти түңнеп тура, кадарчы кижиниң ажыл-амыдыралы белен эвес деп чүүлдү кымның овур-хеввирин дамчыштыр көрдүвүс?

- Ынчангаш Лопсанчаптың овур-хевири тоожуда караңгы амыдыралга чөрүштүр хып үнген чырыткы болур. Чуге ындыгыл?

Чуге дээрге бичи Лопсанчап сөөлүнде барып, мурнакчы ажылы дээш. Социалистиг күш-ажылдың Маадыры деп хундулуг атка толептиг болур.

Демдектер салыры

Кичээлге ажылдаан уругларга чогуур демдектерни салыр.