оореникчилер ажылдары
творческая работа учащихся (9 класс) на тему

Чогаадыг.

Шаг шаа-биле турбас,

Чавылдак кɵгу-биле турбас.

(Чоннуң үлегер чугаазы)

        Тыва чонувустуң тɵɵгүзү,ɵске чоннарның эрткен оруу дег,бурунгаар сайзыралдыг ак-кара оруктарын эрткен.

        Сергей Пюрбюнүң «Үем болгаш үе-чергем дугайында» деп шүлүглелинде улусчу революцияның бүдүүзунден эгелээш,чоокку үеге чедир тыва улустун эрткен тɵɵгүлүг оруун уран-чечен,чиге сɵстер-биле кончуг шынныг чуруп кɵргускен. «Ада-ием анаа чон дег, бɵдүүн улус»-деп одуругдан автор чогаалын эгелээн. Бо бирги эгеде,тыва чоннуң феодалдыг тургузуг үезинде аар-берге амыдыралын кɵргүскен.Бɵдүүн ядыы ɵг-бүлелерниң салым-чолунуң чаңгысаай турганын,чединмес  чорукту- “ындыг чолду оя базар орук турбаан”,-деп бижип турар.

        Амыдырал чеже-даа берге болза, ада-иениң ажы-тɵлү дээш эрес,шудургу,маадырлыг чоруун бо одуруглар  бадыткап турар:

Түрегделдиң хɵɵн калыр ажыг  агыын

Дүвүнге дээр долдур пактап мага ханган

Оттуг кезек  орну ышкаш читпес сорбу

Ооргазында оору-куду судакталган.

        Эрги-шагның элеп-читпес турегделдери хамчыктыг кара аарыглар-биле тудуп турган:

Сарыг-думаа аалдаркезип чылбыртып кээр

Эжиин ашкан ɵглеринден чааскаан үнмес

«Эрлик-Хаанның» оранынче ɵɵрлүг чанар.  

        Бо одуруглар ол шагда кижилерниң аарыг-биле демисежир кандыг-даа арга чок турганын кɵргүзүп турар.Хам,ламалар мындыг үелерни ажыглап,бɵдүүн чонну молчуп чип,байып турганын база автор бижээн.

«Ада ɵлур,оглу артар».

        Хɵлечик,чалча-кулдуң амыдыралы караңгы дүнге дөмей. Эктинге кедиптер хеви-даа чок,хырнын тоттурар аргазы-даа чок.Мындыг аар берге чуртталга оларның сагыш-сеткилин дүвүредип турган:

Чаңгыс-даа шак анаа орбас чымыштыгның

Ядаралдан адырылбас ужуру чүл?

Эргээ  безин шимчеш дивес маӊгыстарның

Эгээртинмес эттиг-малдыг  чоруур чүзүл?

        Амыдырал бɵдүүн кижилерни аар коргулчун дег,базып чорза-даа,оларның келир үеже бүзүрелин базыпшыдаваан.

        «Чону чоргаар-кɵвү хɵйлең» - деп үлегер чугаа-биле автор ол үеде кижилер бот-боттарынга даянгыыш бооп, демниг чорук-биле бар-чогун үлежип, аар-бергени кады эртип чораанын илереткен.

        Тывага революцияның эгелээнин автор дараазында одуруглар-биле бижээн:

Базымга,кулданыгдан адырлыр дээш,

Партизаннар одуруунга чыскаалган бис.

Бо бүгү демисел Ленин башкының кыйгызы-биле эгелээштиң:

Донгу,саактып кинчи-бекти чуура шаапкаш

Тɵɵгүнүӊ темазынче октапкан бис.

Феодал,байлар-биле ханныг демисел 1921 чылга чедир уламчылаан.

        1921 чылдын август айда Тыва Арат Республика тургустунган.Тываның тɵɵгүзүнде ол улуг болуушкун болган.Чүс-чүс чылдар иштинде янзы-бүрү чоннарга дарладыпчораан тыва чон,ангы бот-дуганнаан күрүнезин тургускан.Чоннуң амыдыралы экижип,бурунгаар сайзыралдың амыгынга алзыпкан.

        Шүлүглелдиң алдыгы эгезинде автор 1944 чылда Тываның Совет Эвилелиниң составынче киргенин «Совет Тыва-хеймер уруу төрүттүнген»-деп бижээн.Фашистиг Германияны чылча шаварынга эвээш эвес үлүг-хуузун киирген тывачонувус:

Дидим,эрес,маадырларның бирээзи бооп

Тиилелгениң улуг доюн үлешкен бис.

        Дайын соонда ада-чуртувуста байдал нарын-даа бол, төрээн Тывавыска улуг чаартылгаларның эгелээнин автор:   «ɵскен черим шырай-арны,каш-ла чыл болгаш таныттынмас болу берген»- деп одуруглар-биле бижээн.

        Шынап-ла,каш-ла чылдар иштинде тыва чонувустуң амыдыралынга дыка улуг ɵскерлиишкиннер болган:

Базып эрткен истеривис шуптузунда.

Магаданчыг амыдырал тыптып хɵгжээн.

Куруг чыткан,куургактыг ховуларның

Кужу читкен,чечен шыпкан, чимис бүргээн.

Соок  оран  куржаа эрип,дирлип келген.

Солаӊгылай хоорайлар херелденген.

        Бүгү болган ɵскерилгелерни,чаартылгаларны автор кайгамчыктыг  хуулгаазын тоолга дɵмейлеп турар.Ынчангаштың С.Пюрбюнуң одуругларында ышкаш, ɵскен  черивистиң шырай-арнын моон-даа сонгаар улам таныттынмайн бээр кылдыр үениң аайы-биле ɵскертип,чаартып хɵгжүдеринге бистиң үлүг-хуувус дыка-ла кол дээрзин миннир апаар.

        Тывавыстың амгы сайзыралы бурунгаар орук-биле изеттинген.

        Тыва күрүневис–Тыва Республика улуг-делгем Россияның кезээ болуп,кады-кожа демниг базып чоруурлар.Аас-кежиктиг,тайбың ишчи амыдырал ада-чуртувуска,тɵрээн черивиске кезээ мɵңгеде доктаар болзун.

Кур Менги

2011 чыл

Чогаадыг.

Аътты баглап ɵɵредир,

Аныяан сургап ɵɵредир.

(үлегер домак).

        Кɵк-оол Допучаевич Чамыяңнын хɵй санныг проза чогаалдарының  аразындан «Ханы дазыл» деп тоожузун школага ортумак класстарга-ла номчуп танышкан бис.

        Чогаалда коммунизм үезин бижип кɵргускен. К.Чамыяң тоожузунда ол үенин негелделеринге дүгжүр башкыларның, өөреникчилерниң база ниитилелден хоорук кижилерниң бот-боттарының аразынга кɵдүртүнүп турган чидиг айтырыгларын  чедимчелии-биле чырыткан.

        Тоожуда кɵдээ суурнуң школазында болгаш амыдыралында болуп турар болуушкуннарны бижип турар.

        Ол үениң негелделери-биле кижи бүрүзү идепкейлиг болгаш бир демниг болур турган ужурлуг. Чогаалда болза бо шимчээшкин тода кɵстүп турар. Ынчалза-даа «Делегейде дески чүве чок» деп,ɵгбелерниң чиге сɵглээн чечен сɵзү тɵɵгүде болупэрткен коммунизм үезинде-даа бадыткаттынган.Бүгү-ле чүүлдерге бир демниг кыйгы-биле ол хире күштүг негелделерни  чорудуп турда-ла,чон аразында мɵзү-шынар талазы-биле кудукку деңнелдиг кижилер  турганы бо чогаалдан база кɵстүп турар.Ол болза Пар-оолдун соңгу иези-биле ачазының арагалаашкыны,оорланыр чорук-тур.

        Чогаалдың кол маадыры-Пар-оол.Чугаа дыңнавас корум-чуруму багай,берге ɵɵреникчи. К.Чамыяңнын «Ханы дазыл» деп чогаалында кɵдүртүнген чидиг айтырыг Пар-оолдуң корум-чуруму.

        Соңгу иезиниң болгаш тɵрээн адазының багай салдарынга,арагалаарынга хилинчээн кɵруп,оспаксырап чоруур.Пар-оол эш-ɵɵрүнүң болгаш башкыларының чидиг,аарышкылыг сɵстеринден дескеленип чорааш,багай чүүлдерже сундугуп чоруй баар.

        Шак ынчалдыр тоожунуң сюжеттиг  шугумунда Пар-оолдуң долгандыр турар кижилер-биле үскүлежиишкиннерин кɵргүскен.

        Чогаалчы тоожунуң эгезинде-ле башкыларның аразындан ажылынга бердинген таарымчалыг маадырның овур-хевирин бичиилеп бижип үндүрүп орар.Алексей Тоорукович башкы ажылында хɵй чыл ажылдап келген,долгандыр  хүндүткелдиг кижи.

        Башкының аажы-чаңын,ажылынга бердингенин хурал үезинде Пар-оолдуң дугайында түңнел шиитпир үндүрүп,изиг-изиг чугаалажып турда,билип алыр бис.

        Бо чогаалда маадырларның овур-хевирлерин удурланыштыр тургузуп тура,чогаалчы Алексей Тооруковичиниң овур-хевирин чедимчелиг кылдыр чырыдыпкан.Чижээ:хурал  үезинде Пар-оолдан шупту башкылар  ойталап турда,Алексей Тоорукович шуптузунга удур санал кылып,берге ɵɵреникчини бодунга дагдынып алыр. Пар-оолду шупту башкылар «эттинмес» ɵɵреникчи деп турда-ла,Тооруковичиниң аңаа бүзүреп турары.

        Моон алгаш кɵɵрге,Алексей Тоорукович дээрге кандыг-даа байдалдарга,кымның-даа мурнунга ɵскерилбес,быжыг туруштуг,сɵглээн сɵзүнүӊ ээзи,кылган ажылын эчизинге чедиргеш амыраар,турум,хɵй чүве чугаалавас, чүвени кыска болгаш чиге сɵглээр аажылыг,кижи ортузу назынныг башкы кижи.

        Ажы-тɵлге болгаш бодунуң мергежилинге сонуургалдыг бердингени-биле Алексей Тоорукович берге Пар-оолдуң амыдыралын,аажы-чаңын база ɵɵредилгеге хамаарылгазын бир ɵске талаже эде тудуп эккээр.

        Бо бүгү болуушкуннарны алгаш кɵɵрге, «Аътты баглап ɵɵредир,аныяан сургап ɵɵредир» деп үлегер домакка кончуг дɵмейлешкек болуп турар.

        Башкы болгаш ɵɵреникчиниң база ада-иелерниңаразында харылзааларны,чогаалдың сюжедин К.Чамыяң таарымчалыг кылдыр ажыдып шыдаан.Чогаалда маадырларның иштики байдалын болгаш школаның амыдыралын чогаалчы боду хɵй чылдарда школага башкылап чораан кижи болгаш кандыг-даа номчукчуга билдингир кылдыр бижээн.

        Алексей Тоорукович дыка хɵй башкы мергежилдиглерниң аажы-чаның сиңирген кол маадыр-дыр деп бодаар-дыр мен. Чүге дизе башкылар чеже-чеже берге байдалдыг ɵɵреникчилерге амыдыралдың шын оруун айтып бербээн дээрил!Ынчангаш К.Чамыяңның «Ханы дазыл» деп чогаалын бүгү-ле башкыларның ажыл-ижинге тураскааткан чогаал-дыр деп үнелээр-дир мен.

Сонай Аңгыр

2011 чыл

Чогаадыг.

К.Чамыяңның «Ханы дазыл» деп тоожузунда башкының овур-хевири.

        Чырык ɵртемчейде кандыг солун мергежилдиг кижилерни чок дээрил!Мергежил бүрүзү бодунуу-биле ажыктыг,үнелиг,херектиг.Ынчалза-даа оларның аразындан башкының буянныг ижин онзалап демдеглексээр-дирмен.

        Башкы–чоннуң чɵɵн оруунуң эгези «үжүк билбес кижи үнү чоктан дора» деп чоннуӊ үлегер домаанда чиге сɵглээнинден-не кɵскү,илдең.Башкы кижи чонну чырыкче үндүр тыртып,эки,ак сеткилдиг,кызымак,угаанныг,шыдамык болгаш тура-соруктуг болур ужурлуг. Чүге дизе ооң ɵɵреникчилериниң келир үеде салымы,амыдыралы башкының холунда.Башкы эки болза,ɵɵреникчизи башкызынга чоргаарланып,ɵɵредилгегечүткүлүоон оттур деп бодаар-дыр мен.

        Кижи чуртталгазында хɵй-хɵй кижилерге ужуражыр,ынчалза-даа оларныңкɵвей кезии уттундуруп каар.А бирги башкызың кижи черле утпас. Башкылар уруг-дарыгга үжүк-бижикти айтып берип,оларның мээ-медерелин сайзырадырынга,делегейже кɵрүжүн делгемчидеринге улуг ажыл-үүлени кылып чоруур.

        Кɵк-оол Допуевич Чамыяңның «Ханы дазыл» деп тоожузу-биле ортумак класстарга танышкан бис.Ында кол маадырлар- Алексей Тоорукович биле Пар-оол Эрендик.Тоожуда бо ийи маадырның дугайында бижээн.Эрендиктерниң ɵг-бүлези бо суурга кɵжүп келгенинден бээр бир чыл ашкан. Пар-оолдуң адазы ыяш белеткээр  бригадада ажылдап турар,а соңгу иези ажылчок,арагалаарынга кайызы-даа сундулуг. Пар-оолду сɵглээр,бажыңындан ойладыр,эттээр,согар.Оон  уржуундан Пар-оол бажыңынга олуруксавас,оолдар-биле шош-содаа үндүрер,школага ɵɵрениксевес,арагалаар-таакпылаар,бодундан улуг оолдар-биле эдержир апарган.Ынчангаш ону школадан үндүрер бе азы үндүрбес бе деп айтырыг башкылар аразынга тургустунуп келген.Школаның директору Бады Хоюг-оолович үндүрер деп турда,шупту башкылар чɵпшээрешкен,чүгле Алексей Тоорукович школадан Пар-оолду үндүрбезин,харын-даа бодунуң клазынче шилчидерин дилэээн.

        Алексей Тоорукович Хɵй-Терек школазында тыва дыл башкылап ажылдап турар.Ол ортумак сынныг,бажының дүгү хүрең,хаваанда сыгыглар салгазы арбыдап келгилээн,терең кирбиктиг,сарыгзымаар карактарлыг башкы. Школага үжен чылдың нүүрүнде ажылдап келген.Алексей Тоорукович ɵɵреникчилери-биле эп-найыралдыг,олар-биле чугаалажып билир,быжыг туруштуг,сɵглээн сɵзүн тудуп билир,хɵй чүве чугаалавас,кылган ажылын эчизинге чедирер,чедир кылбаан шаанда амыравас кижи.Ооң «чону-чоорган,хɵйү-хɵйлең» ɵɵреникчилери дээш кезээде сагыш-човап,оларга кезээде дуза кадып чоруур.Ол байлак дуржулгалыг,чүткүлдүг,туруштуг. Ооң удуртуп турар клазы 6 «б» класс. Чүге-ле ийик,ол оожум чугаалаарга, ɵɵреникчилери ону дыңнаар.

        Пар-оолду Алексей Тооруковичиниң клазынче шилчидер кылдыр бадылапкан.Пар-оолду бодунуң клазынче киирип алганы,ону эки талаже киирип,улус аразында «бүзүрел» бар деп чүвени ɵɵреткени дээрге-ле,ооң эки ажылының түңнели-дир. Алексей Тоорукович ышкаш башкылар ховар,ылаңгыя эр башкылар аразында.Ол ɵɵреникчилери-биле чугаалажырда оожум чугаалажыр,ɵɵреникчилерин сɵглевес,бир-ле чымчак сɵстү тып алган турар. Шак-ла ындыг аажы-чаңы-биле Пар-оолду холга тудуп апкан.Пар-оол бо башкының клазынга келгеш, онаалгаларын кылып,башкызынга дузалажып,таакпылавастап калган.Бо бүгү дээрге-ле база Алексей Тооруковчиниң ажылының салдары-дыр.

        Башкы дээрге ɵɵреникчи  кижиниң ийи дугаар ада-иези, а школа-ийи дугаар  бажыңы дээр-ле болгай. Шынап-ла, ындыг!Алексей Тоорукович Пар-оолдуң адазын солупкан деп болур.Бирэвес Пар-оолдуң адазы ону бичиизинден тура-ла эки карактап турган болза,ол  «берге» дээн ɵɵреникчилерниң санынчекирбес турган боор деп бодаар-дыр мен. «Кижи болуру чажындан,аът болуру кулунундан» деп улустуң үлегер домаанда база утка-ла бар. Пар-оолдуң багай чүүлдерже чүткүлдүг болганынга ооң ада-иези буруулуг бооп турар деп санаар мен.Алексей Тоорукович Пар-оол-биле бот-тускайлаң ажылды чорудуп,ɵɵредилгеге кичээнгейлиг бүзүрелдиг болур кылдыр ɵɵреткен.Ынчангаш Алексей Тоорукович шыырак болгаш эки дээн башкыларның бирээзи.

        Башкы-эң-не берге болгаш солун мергежил…,а башкы кижи дээрге эң-не  хүндүлүг кижилерниң бирээзи.Кандыг-даа эртемни чедип алырда,башкы кижиниң ажылы,ооң билии негеттинер.

Даваа Тайгана

2011 чыл

Чогаадыг.

К.К.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп роман-эпопеязында найырал темазын чырытканы.

        Тываның Улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы тыва ниитилелдиң хөгжүлдезинге, ылаңгыя уран чүүлдүң, ооң иштинде чечен чогаалдың сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирип, салым-чаяанының күчүзүн, эртем-билииниң далайын, арга-дуржулгазының дээжизин төрээн черинге, чонунга өргүп чораан.

        Ооң «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романы тыва романнар аразында бирги эпопея деп дидими-биле санаттырып турар. Чүге дизе чогаалдың кол төвүнде чаңгыс кижи эвес, а бүдүн чоннуң амыдыралын көргүскен. Романның материалын тыва амыдыралдан алган. Ук романны бижиир мурнунда, чогаалчы Шолоховтуң «Оожум Дон» деп чогаалын номчуп танышкаш, архитектор кижи ышкаш, баштай чогаалының төлевилелин чеченчидип кылып алган.

        Дөрт том, сес номнуг. Том бүрүзүнде эпиграфтар кирген. Оларны шагның дөрт эргилдезин ёзугаар дүүштүр ажыглаан.

        «Уйгу чок Улуг-Хем» - бедик чечен-мерген дылдыг чогаал. Ында символика хөй ажыглаттынган. Романның ады безин долузу-биле метафора болуп турар. Улуг-Хем – тыва улустуң символу кылдыр чуруттунган. Ол ыяап-ла дагжап, бусталып чыдар. Ынчангаш роман хем дугайында эвес, а чон дугайында чогаал болур» - деп тыва литератураның шылгараңгай критиги Д.С.Куулар демдеглеп турар.

        Роман сюжет болгаш композиция талазы-биле канчаар-даа аажок бай чогаал болуп турар. «Уйгу чок Улуг-Хем» - хөй-хөй тематикалыг роман  (төөгү, репрессия,ынакшыл…). Оларның аразындан найырал темазы чогаалда көскү черде турар. Чогаалчы найырал темазын улам ханы көргүзүп, интернационалчы найыралды номчукчуларга бараалгаткан. Кара томдан эгелеп, Сүлдем ашактың амыдырал дээш кара дерин төп, ажылдап чоруур оглу Соскар орус чуртундан көжүп келген Николай Домогацкихтиң ажылчыннары Саша Губанов, Ваня Шуланов суглар-биле кончуг чоок өңнүктежип, таныжып алыр. Оларның аразында суг акпас найыралының эгези – күш-ажыл. Күш-ажылга ынаа, кызымак чоруу, амыдыралга ынаа-биле Соскар чүгле эштериниң эвес, а бүгүдениң хүндүткелин чаалап алыр. «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар» - деп чоннуң үлегер сөзүнде дег, Соскар Саша, Ваня-биле өңнүктешкеш, тываларның аразындан эң-не баштай бажыңны тудуп тургузуп алыр.

        Сүлдем ашактың овур-хевирин дамчыштыр база чогаалчы интернационалчы найыралды көргүскен. Ооң назы-хары элээн улгады берген-даа болза, угааны чарт, сагынгыр, патриотчу овур-хевирлиг. Ол Копту дайынынга киржип чорааш, аар балыглаткаш, Моолга үш чыл Черемесиннерге эмнеткеш, чанып кээр. Черемесиннер Сүлдем ашакка ижигип, ооң шевер, ажылчынын кайгап ханмастар. Аня ону бодунуң төрээн адазы дег көрүп, эмнеп каар. Черемесинннерниң ажы-төлү Сүлдем ашакты «кырган-ачай» депадап, аңаа аажок ынак болуп, ижиге бээрлер.

        Кайгалдарның овур-хевирин дамчыштыр романда эң дыңзыг, быжыг, ёзулуг кайгал, эрес-дидим эрлерниң аразында найырал көстүп кээр. Олар дээрге Көгел, Хоспашык, Кайгал-Тараачы, Оңзулак, Артаакы, Буян … болгаш өскелер-даа. Төрээн черинге амыр-тайбың чуртталганы чаалап, чедип алыр дээш, Таңды Тывазының тос кожуунундан катчып келген кайгал эрлерниң аразында найыралы так баглаан доңдан-даа артык быжыг, ону кым-даа чежип шыдавас! Оларның боттарының сагыш-сеткилин арыннарындан, карактарының көрүжүнден артык сөс чокка-ла билчирлер. Удурланыкчыларынга эттедип, соктуруп-даа чыткаш, кады чораан эжин черле садып өлбес, найыралга дыка-ла бердинген, шынчы өңнүктер деп көрдүм.

        Романда Сергей Кочетов, Щетинкинниң удуртуп баштаан шериглери ак хаанны чазак-чагыргазындан хостап, Тываның эрес кайгал дирткен эрлерин кадып алгаш, аразында найыралдыг болуп, хаанныг эрге-чагырга-биле тулчуп, бөдүүн чон-биле эчис күзел-соруу бир дөмей болуп, улуг найыралдың күчү-күжү-биле феодал аңгыны чок кылдыр узуткап, тайбың амыдыралды тургусканнар.

        Чогаалчының найырал темазын чедимчелиг чуруп көргүскени номчукчуларга өөредиглиг, ханы суртаал уткалыг бижиттинген деп критиктерниң саналынга катчыр-дыр мен.

        «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар» - деп, тыва чоннуң үлегер сөзүнде дег, найыралдың ачызында күш-ажыл-даа, кижилер аразында эш-хуу чорук-даа, чурттуң амыр-тайбың салым-чолу-даа шуудап чогуур деп Тываның Улустуң чогаалчызы К.К.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп роман-эпопеязын номчааш, шак мындыг бодалга келир-дир мен.

СалчакМай-кыс

2011 чыл

Чогаадыг.

Амгы тыва литературада мээң ынак чогаалым.

         Амгы тыва уруглар чогаалында Ш.Суваңнын чогаалдары номчукчуларның сонуургалын хаара  тудуп,сагыш-сеткилин дүвүредип,кɵскү черни ээлеп турар.

        Ажык-чарлыг үеге чедир дыка хɵй шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларны парлалгага ыыттавас турган. Ол проблемалар эде тургустуушкун үезинде ханы тамылардан уштунуп,чогаалчыларның кичээнгейин хаара тудуп эгелээн.Ынчангаш тыва чогаалчылар ниитилелдиң хɵлегеленчек кара талазын чырыдып,номчукчуларның сагыш-сеткилин доюлдуруп,амыдыралдың четпес талазын сайгарып кɵɵрүнге кыйгырып турар.

        Ш.Суваң бодунуң баштайгы тоожузу «Чагаада» амыдыралдың шак ындыг чидиг айтырыгларынче кичээнгейни угландырган.Авторнуң тоожузу амыдыралдың эң-не нарын айтырыгларын амгы тыва литературада кɵдүрген чогаалдарның бирээзи.Чүге дээрге чогаал кɵстүп кээрге-ле,номчукчулар «Тываның сайзыралынга боттарының үлүг-хуузун киириштирип, эртемден болур дээн аныяк тускай эртемниглер канчап ындыг болурул,канчап ындыг коргунчуг үүлгедигни кылырыл?» деп,айтырыгны чидии-биле кɵдүрүп турганнар.Шак ындыг фактыны бадыткап турарын амыдыралдан кɵрүп болур.Амгы үеде ада-иезинге диригге кагдырган уругларның саны кɵвүдеп,ниитилелдиң база бир чидиг айтырыы бооп артпышаан.

        вектиң 90 чылдарда ниитилелде кижилерниң сеткил-сагыш сандараашкынын кол кылдыр кɵргускен.Автор тоожузунга кижизиг,ажы-тɵлүнге камныг,кээргээчел болур чорук дугайында идеяны кол кылдыр илереткен.Ол бодалын номчукчуга янзы-бүрү болуушкуннар, аӊгы-аӊгы овур-хевирлерни дамчыштыр кɵргүзүп шыдаан кээргенчиг оолдуң,Булаттың,салым-чолу,ону дээш сагыш човап,арыг сеткил-биле «аарып» чоруур буянныг кижилер Айлаңмаа,Вера Матвеевна,Меңги Кежиковнаның овур-хевирлери номчукчуну салдыктырбайн баар,ооң сагыш-сеткилин доюлдуруп келир. Ш.Суваңның тоожузунуӊ идеязы-Булатка таварышкан салым-чолду дамчыштыр кижилерниң каржы-хажагай чаӊын,дош дег соок сагыш-сеткилин буянныглар ажып тиилээр деп бодал-биле илереткен.

        Автор «Чагааның» композициязын бир онзагай кылдыр тургузарын оралдашкан.Лириктиг киирилде, «Чагаа», «Эмчиниң сактыышкыны», «Шагдааның килеӊи» болгаш «Бүзүрел» деп дөрт аразында сырый харылзаалыг эгелер шупту чогаалдың нарын,солун композициязын тургузуп турар.Эге бүрүзүнүң ады ооң утказын илередип турар:

        «Бүзүрел»-чогаалдың эң-не солун,номчуштуг арыннары, чүге дээрге автор бодунуң ынак маадырынга чоргааралы хайныккан, «шаг шаа-биле турбас» деп бодалын чиге илереткен.Лириктиг киирилде болгаш үстүнде адаттынган эгелер аразында сырый харылзаалыг.

        Кандыг-даа чогаалдың үнемчези амыдыралды,үени,болуушкуннарны ында маадырларның овур-хевирин дамчыштыр шын чуруп кɵргүзеринден кол хамааржыр.Ш.Суваңның «Чагаа» деп тоожузунда ниитизи-биле он ийи овур-хевир чуруттунган.Оларны бис чогаалга киржилгезиниң болгаш мергежилиниң аайы-биле: кол,херээжен,ийиги чергениң болгаш эпизодтуг деп бɵлүктеп алдывыс.Кол овур-хевирлерде Булат биле Вера Матвеевна;херээжен овур-хевирлерде-Айлаңмаа,Меңги Кежиковна;ийиги чергениӊ-Владимир Петрович, Булаттың ада-иези; эпизодтуг - эмчи,Айланмааның кырган-авазы,шагдаа ажылдакчылары,Тɵгус-оол. Чогаалда чуруттунган маадырлар тус-тузунда чогуур черни ээлеп, бот-тускайлаң-даа бол,кедизинде Булаттың овур-хевирин тургузарынга,ооң мɵзү-бүдүжүн хевирлээринге салдарлыг болуп турар.

        Булат–тоожунуң кол маадыры.Ол чогаалдың эгезинден сɵɵлүнге чедир доктаамал кɵстүр,тоожунуң идейлиг утказынга эң-не чугула рольду ойнап турар,чогаалда болуп турар болуушкуннар-биле сырый харылзаалыг.Ш.Суваң янзы-бүрү уран-чечен аргаларның дузазы-биле тоожунуң маадырларының портреттерин,сагыш-сеткилин,кылган херектерин,оларның мɵзү-бүдүжүн кɵргүзерин оралдашкан.

        Булат–тɵрумелинден кемниг,ада-иези ону билгеш,эмнелгеге каапкаш дезип чоруй баарлар.Оолдуң адын безин эмнелге коллективи адап каан. «Бергеге алыспас болат демир дег кадыг кижи болзун деп йөрээривис ол-дур ийин.Кандыг-даа соок кижиге билдингир болзун дээш Болат дивейн,Булат деп каан бис».Автор ооң даштыкы овур-хевирин чуруурда,чараш,бажының дүгү терең,дас кара,дыдырашсымаар,улуг-шыраа кончуг бедик дурт-сынныг,делгем эгиннерлиг,колдуктааштарлыг,хып дээн аныяк дээн чурумалдыг эпиттетерниң болгаш болат демир дег кадыг,ада-иезин дɵзээн хевирлиг деп делгереңгей деңнелгелерни ажыглаан.

        Ш.Суваңның тоожузунда чазыг кылган ада-иени анаа-ла буруудадыр дээш кɵргүспээн,а улусту боданырынче кыйгырып турар.Тоожунуң чамдык эгелеринде кударанчыг,сагышка анчыг  кара хɵɵннер таварышса-даа,ооң кол утка бодалы чырык,пафозу сергелең кылдыр тɵнер.С.Сандюнуң авторнуң тоожузунга «Ооң чогаалын номчуп кɵɵрге,амыдыралдың тереңинден узуп алдынган сюжеттерлиг,темаларлыг-даа деп кижи бүзүрээр» дээн үнелели кончуг шын.Ынчангаш «Чагааның» идей-тематиказы амгы үениң багай,хɵлегеленчек талазын чырыткан-даа бол,ол кижилерге,ылаңгыя аныяктарга ɵɵредиглиг,амыдырал дугайында чаа-чаа билиглер-биле байытпышаан,оларның кижизидилгезинге улуг салдар чедирип чоруур чогаал деп санап турар мен. Ш.Суваңның «Чагаа» деп тоожузу амгы тыва литературада база бир чидиг айтырыгны кɵдүрүп турары-биле бо нарын,берге,шаптараазынныг үени каш чыл бурунгаар-ла чуруп бижип үндүрүпкен деп санап турар мен. Ынчангаш ук чогаал бүгү номчукчуларның сагыш-сеткилинге дээштиг болуп, мээӊ сагыш-сеткилимге кирди.

Байдос Альбина

2011 чыл

Чогаадыг.

Амгы  тыва литературада мээн ынак чогаалым.

Литература  эртемденнери, критиктер тыва чогаалдың  хɵгжүлдезин  үе-чадаларга  чарып  турар.

Бирги  үе-чада  (1930-1940  чылдар)  болза, тыва  литератураның   тɵрүттүнгени  болгаш  эге  базымнарының  чылдары.

        Ийиги  үе-чада (1941-1945 чылдарда)болза, Совет  Эвилелиниң  Ада-чурттуң  Улуг дайынының  чылдары-дыр.                                                                                                                        

        Үшкү  чада  (1946-1956 чылдар)болза,дайын сɵɵлүнде  үеде  Совет  Тыванынң амыдыралында  чаа  чүүлдер  тыва проза  чогаалдарынга база кɵстүп  эгелээн. Тыва шүлүкчүлер   чаа-чаа уран-чечен  аргаларны хереглеп  тургаш,оларның  алдар-адын,ачы-хавыяазын,ажыл-херээн улам-на ханы ырлаарын оралдажып, эвээш  эвес  шынарлыг  чогаалдарны ол  чылдарда  чогаатканнар.

        Дɵрткү үе-чада (1957-1990 чылдарда)болза,тыва литератураның  сайзыраңгай социализм үезинде хɵгжүлдези-дир.

        Бешки чада (1991 чылдан амгы чедир).Бо чылдарда чуртка  ɵскерлишкиннер  коммунизм, социализмниң буурап дүшкени,ажык-чарлык демократияның келгени бооп турар.

        Амгы үеде тыва литературада бүгү жанрларның чогаалдары бар: роман,тоожу,шии,шүлүк,шүлүглел,басня, баллада,сонет, критика, кочулаашкын болгаш дузаашкын.

        Амгы тыва литературада аныяк салгалдың мурнуку одуруун ээлеп турар авторларның бирээзи-Меңги Ооржак. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү М.Ооржактың ийиги ному «Меңги» депат-биле 2008 чылда чырыкче парлаттынган.Мен бо номну номчааш,дыка соннургаан мен.

        «Меңгиде» авторнуң шүлүк, проза чогаалдары база очулгалары кирген.Аныяк автор  чүгле  бодунуң чогаалдары-биле кызыгаарланмайн,ɵске национал чоннарның тɵлээлери чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче очулдурганы тыва чечен очулганыӊ байыырынга үлүг-хуузун киирип турар.

        Меңги Ооржактың дугайында бижип тура, бодунуң үнүн тыва берген шүлүкчү-дүр деп бадыткалды чугаалап болур. Шүлүкчү чогаадыкчы ажылының баштайгы үе-чадазында-даа болза, мен бодаарымга,  ооң  шүлүктеринде долгандыр делегейни хүлээп алырынга  авторнуң тодаргай принциптери быжыга  берген, ооң шүлүктеринде авторнуң делегей кɵрүүшкүнүнүң онзагай  бот-тускайлаӊы илереттинип турар.М.Ооржактың шүлүктериниң тускайлаңы,дээштии тɵп азийжи чечен чаңчылдарны ажыглаанында база ол национал  чаңчылдарга даянып,бодунуң иштики  ɵртемчейин уран сɵске илередип шыдаанында.

        Меңги Ооржактың шүлүктеринде Черниң,Дээрниң база Дээр  Делгеминиң овур-хевирлери онзагай чуруттунган.

Шүлүкчүнүң лириктиг маадырының сеткил хɵлзээшкинин,эстетиктиг дүвүрелин дамчыдарынга дараазында одуруглар тывызыксыы-биле хɵɵннеш.

«Дүнелерде удуп чадап, чүрээм одуг

Дүндүк ɵттүр сени дилеп кɵрзүнер мен»

Бо одуругларның баштайгы  номчулгазындан лириктиг маадыр дүндүк ɵттүр эжиниң кɵрүжүн,карактарын сылдыстарындан дилеп турар кылдыр база билдинип кээп болур.Чажыт контекст лириктиг маадырның сеткили чараш хɵлзээшкиниге чалгынналгаш,ыдык Дээр девискээринде чергележип келгенин дамчыдып турар.Черле сагыш-сеткил ужуруушкунуң,маадырының эстетиктиг дүвүрелин  минниишкиннерин шүлүкчү чаңгыс эвес таварылгаларда  «таскылдарга чедип», «ɵрү дээрде хартыга дег киискип» турар кылдыр чуруп турар. Мындыг чижектерни моон-даа уламчылап болур.

Меңги Ооржак делегейни бүдүн-бүрү кылдыр чуруур талазы-биле амгы тыва шүлүк чогаалынга бодунуң үлүүн киирип чоруур авторларның бирээзи.Ооң шүлүктериниң ɵскерттинип, ылгалып турарының бир барымдаазын-авторнуң чечен  аргаларын билдингир ажыглап билиринде.

«Идегелдиң херээ чок дээш,  шывадава.

Ирээн хɵңнүң чɵвүрээзи,энчээ ол-дур.

Инчеекте хураган дег чылын харын»

Бо шүлүкте идегелдиң поэтиктиг шынарын ында ажыглаттынган  чɵрүлдээниң овур-хевири күштелдирип турар.Сагыш-сеткилге идегелдиң херээ дег чɵрүлдээ база тайга кижизинге,ооң амыдыралынга  чылыгны,чырыкты берип болур ажыктыын-шак мынчаар овур-хевир дүүштүрүлгезинден ɵгге ɵскен,тайга амыдыралы,кадарчының ижи ханында сиңген кижи тургузуп шыдаан.

        М.Ооржактың шүлүктеринде чончу хɵɵннү оон ниити бижиир аяны,стили,чечен бодалды дамчыдар аргазы бир онзагай.Чижээлээрге, «ховугайның ховузунда», «ɵзү-баары сɵгүлгүте», «хоолаан Хемчиим кыйгызыындан ханым хоюр»,дээн ышкаш каттыжыышкыннар чогаалдарга улусчу хɵɵннү күштелдирип,поэтиктиг шынарын бедидип турар.

        Шүлүкчү М.Ооржактың чогаалдарында кижиниң улуг чуртунга,улус чонунга ынак сеткили ооң тɵрээн чуртундан, төк кээп дүжүп,тɵрүттүнген черинден эгелээр деп идеяны дамчыдып турар.Шүлүкчүнүң бижээн чогаалдарынга «Үстүү Чээн-ой», «Чывар удур чүткүвүшаан», «хаяларымны аарай», «Бай-Талым» дээн шүлүктери дыка-ла  онзагай,чараш бооп турар меңээ.

«Асфальтыга кагжып калган ээжектер

Ам-на харын хɵлбең шыкче боду чайгаар

Аскымнай-дыр,ɵɵренген чаңын канчаар».

Чарынчык Буяна

2011 чыл