Кушымта. Ишетеп аңлау күнегү төрләре авазы.

 Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

1. -Аптыратыйммы?

   -Аптырат.

   -Аптыраткан диярләр.

   -Алайса аптыратма.

   -Ник аптыратмыйм?

   -Аптыраткан диярләр дигәнгә аптыратма

2. Азат, Азат димәгез,

      Азатка ипи бирмәгез.

  Ашамасын, эчмәсен,

  Укуыннан качмасын.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Акыллы сузгә кул куй, акылсызга юл куй

Алдакчының аягы кыска.

Алдау бакыр акча кебек: бик кечкенә эшләргә генә ярый.

Алмаз алмаз белән киселә, алган дөреслек белән чишелә.

Арттан әйтер сүзеңне алдан әйтмә

Аткан ук кире кайтмас, әйткән сүз эчтә ятмас

Аш - капкан саен кимер, сүз әйткән  -  саен артыр

Аш ташны эретә, ялган башны черетә.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [å] авазы кергән сүзләрне атагыз.

Алма, ат, каз, суган, сарык, фабрика, журнал, кайта, балта, аю, баю.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

         …к,

        т…бигать,

        урм…н,

        т…у,

        к..ен,

        т…шб…к…,

        ф…йд…лы,

        т…б…

1. [ә]  авазы.

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Әлли-бәлли бәбкәсе,

Кайда киткән әнкәсе?

Бигрәк  елый Бәбкәсе,

Нигә кайтмый әнкәсе?

Әт-тә әт-тә дип әйт,

Әтәч бирәм.

Әннә әннә дип әйт

Әтәч бирәм.

Әннә әннә дип әйт,

    Әлбә бирәм.

Әлли – бәлли бәбкәсе,

Кая киткән әнкәсе?

Кибетләргә кәнфиткә

Киткән икән әнкәсе.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Әлеге дә баягы, шул бер каен таягы.

Әллә аучы этен асрый, әллә эте аучыны асрый.

Әдәм, җәй булса, кышны тели,  кыш җитсә, җәйне тели.

Әдәпсез алда мактар, артта хурлар.

Әдәмне әдәм иткән - әдәп.

Әйберне саклап кисәң, көн дә яңаны киярсең.

     Әйт дустыңны - әйтермен кем икәнлегеңне.

Әгәр тавышы булса, балык та җырлар иде.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [ә] авазы кергән сүзләрне атагыз.

Исәнмесез, мин, шүрәле, кем, исәнме, исем, кыз, малай.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

...нисә  - …дәпле кыз.

…нәс  дәрес  эзерли.

…ти белән әнигә …йтәм.

К…бестә  т…мле.

Д…рес  бетте.

Р…сем кир…к.

…ти икм…к кис…

2. [о]  авазы.

 Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Тор, тор, балам, тор  инде,

Йокың туйгандыр инде.

Иптәшләрең мәктәпкә

Китә торгандыр инде.

Әлли-бәлли итәр бу,

Олы булып үсәр бу.

Олы булып үскәчтен,

Бохарага китәр бу.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Олы казанда кайнаган аш тәмле була.

     Олылык зур эшләр булдыру белән генә табыла

Олылык гәүдәдә түгел, акылда.

Оялган кешенең азыгы тар.

Оялган оя төбендә калган.

Очасы кош ботакның очына кунар.

Орлыгын ашаган кеше - өметен ашаган кеше..

Он-тоз өйдә иләк-чүмеч чөйдә..

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [о] авазы кергән сүзләрне атагыз.

        Корал, сарык, торак, карга, тоз, озак, озын, кәҗә, сорау.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

        …нык,

        к…да,

        к…дагый,

        …н,

        н…кта,

        к…м,

        б…дай.

3. [ө]  авазы.

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

        -Көләм!

-Көл, көл,көлле күмәч ашатырмын.

-Көләм!

-Көлсәң, көл капчыгы  тегәрбез.

                   Өрмә, көчек,өрмәче,

Эч пошырып йөрмәче

Майны килеп ялаган,

Йөрәгенә яраган.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Өмет үлмәсә, ризык кимеми.

Өйнең җылысы нигездә.

Өйне салганда нигездән башла,  сүткәндә - түбәдән.

Өйдән чыкканга эт эрмәс.

Өләшү белән бүлешү бер түгел.

Өлешеңә чыккан көмешең.

Өеңдә аш бетсә, яныңнан дуслар китәр

Өйрәнмичә хезмәт юк,  хезмәт итми хөрмәт юк.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [ө] авазы кергән сүзләрне атагыз.

Көн, бабай, озын, көмеш, Илсөяр, өчпочмак, сөт, орлык, өй.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

         Г…л,

        икей…зле,

        …мет,

        ун…ч,

        берт…рле,

        ялан…с,

        берт…сле

4.   [йе],  [йы]   авазлары. Е хәрефе .

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

     -Егылам.

-Егылсаң, җир күтәрер.

-Егылам.

-Егылсаң җирдән түбән китмәссең әле.

-Егылам.

-Егылсаң, җиргә тотынырсың.

         Бие, бие, бие әле,

Биегәнең юк әле.

Синең биегәннәреңне

Күргәнем дә юк әле.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Ерак кардәштән тату күрше яхшы.

Елаган сөрәнгәннән көләр.

Ерак юл атны сыный, авыр юл ирне сыный.

Егылганны елан чагар.

Елан агуы еланга үтми.

Елан койрыксыз булмас.

Ертык зурайса, ямаулык җитмәс.

Егетнең кашына карама, эшенә кара.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [ө] авазы кергән сүзләрне атагыз.

Елан, бөртек, белем, чыгыш, ел, кырым, керем, елга, егет, егерме, мәктәп.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

         Б…ре,

         …лга,

        с…ң…л,

        т…ш,

        …лый,

        к…р…м,

        ч…рки,

        ч…б…н.

5. [ү]  авазы.

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Күпер башында күп күркә,

Күп күркәгә кирәк күп көрпә.

Аларның берсе күк күркә,

Күк күркәгә түк көрпә.

Үчтеки, үчтеки,

Үсмәгәнгә кечтеки,

Үсә-үсә зур булыр,

Бигрәк матур кыз булыр.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Үз үлчәмең белән үлчәмә.

Үткән эшкә үкенмә, гомерең зая үтәр.

Үткән эш кире кайтмый. 

Үзең буйсына белмәсәң,  кешегә әмер бирмә.

Үзең булдыра алганнан артыкны эшләп булмый.

Үгезне сөзәргә, балыкны йөзәргә өйрәтмиләр.

Үскән чебеш тавык артыннан йөрми.

Үрдәк баласын йөзәргә өйрәтмиләр.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [ү] авазы кергән сүзләрне атагыз.

Кием, бүрек, чалбар, итәк, күлмәк, бияләй, үлчәү, үрдәк, яулык, сүзлек.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

        Б…ләк,

        к…гәрчен,

        …сә,

        ч…лмәк,

        …лән,

        к…бәләк ,

        к…п.

6. [йа],   [йә]  авазлары . Я   хәрефе

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Яр  башында  ялтырап  ят!

Ялтырамасаң,  калтырап  ят  

Өшедем, каттым,

 Яр буена яттым.

 Ярык төймә таптым,

 Ике сумга саттым.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Яхшы исем малдан артык.

Ярлы кеше –зарлы кеше.

Яхшы кунак килсә, хуҗа да тук була.

Ялгыз башым – җан тынычым.

Ярты икмәгең булса да җаның тыныч булсын.

Ярлы уйга бай булыр.

Яхшы ният – ярты дәүләт.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [йа] авазы кергән сүзләрне атагыз.

        Яңгыр, баш, дөя, ялкын, апа, ияк.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

Та...к,

...рма,

…шел,

сө...к,

би…ләй,

 ба...н,

кө…нтә,

пы...ла.

7.  [йу],  [йү] авазлары . Ю   хәрефе 

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Мунчала, сабын кулда.

Тәнне юамын суда.

Юа-юа юылган:

Сабын суда юк булган.

 Аючы,аючы,

  Безнең әти аючы,

 Эшләмичә баючы.

 Аю биетеп баючы.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Юләргә юл такыр.

Юләр сыйпаганны белмәс.

Юклык юмартның кулын бәйли.

Юмарт булсаң, учыңа йомарлама.

Юаш булганчы чүп бул, чүп булганчы юк бул.

Юаш булма, юкка чыгарсың

Юньсезгә эш куш, үзең очлап чыгарсың

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [йу] һәм [йү]  авазы кергән сүзләрне атагыз.

        Юрган, ай, кыю, мәктәп, юкә, белем, юеш, юл.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

...галды

җы...

...л

 ...ан

...кә

а...

 ба...

 карта...

 ...нәлеш

 ...ньле

8.  [Э]  авазы

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Эшләки,эшләп ки,

Эшләмәсәң,тилчәң ки!

Эшләп кисәң, баса ки,

Эшләмәсәң, каста ки!

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Энәсенә күрә җебе, егетенә күрә кызы.

Эт –өреп, егет – йөреп, кыз көлеп картая.

Эшсез гомер – утсыз күмер.

Энә тишегеннән караучыга дөнья бәләкәй.

Эше төшсә – үз кеше, эше бетсә – ят кеше.

Элек күреш, аннан сораш.

Эндәшмәгән кешедә ябәлә юк.

Эткә – сөяк, муллага бәлеш бир.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [э] авазы кергән сүзләрне атагыз.

        Эре, элгеч, эш, элемтә, урындык, өстәл, эремчек, катык, эксковатор.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

…ре

…лгеч

…лектр

…тажерка

…нергия

...лемтә

...лгеч

...скерт

10. [ң]  авазы.  

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

 Яңгыр, яңгыр, ни өчен

 Җирнең битен юасың?

 Җирнең битен юа-юа

 Агартмакчы буласың?

          Яңгыр, яу, яу,яу!

 Илдә уңыш мул булсын,

 Үләннәр дә күп булсын,

 Безнең  сыер тук булсын.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Кәҗәнең туганда ук сакалы була.

Песине җиңеп, тычканнан җиңелгән.

Таңнан торганнан эш курка.

Эт, курканыңны белсә, ныграк өрер, ди.

Эт дисәң койрыгы юк,сыер дисәң мөгезе юк.

Үзең беләсең, эт күк өрәсең.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [ө] авазы кергән сүзләрне атагыз.

Бәрәңге, кебек, маңгай, аңкау, таң, әтәч, саңгырау, яңгырый.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

    Я…гыр,

         җи…ә,

        да…гырдау,

        та…,

        бәрә…ге.

11. [й]  авазы.  

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Йокла, кызым, йокла, кызым,

Йокла, кызым, йом күзең,

Кичтән йокың кала да,

Елап үтә көндезең.

Әлли-бәлли итәр бу,

Йокларга  да китәр бу,

Йоклап торгач, зур үсеп,

Йөгерепләр китәр бу.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Йөзгә бер тулмаган.

Йөккә кергәнче юкка кер.

Йорт хуҗалыгы чабата ясау түгел.

Йортым читтән булса да, сортым бүтән.

Йөзек кашы зур булмый.

Йөрәк яна, төтене башка каба.

Йомшак сөйләгән- йомшак сөягән

Йөз кат әйткәнче бер кат эшләп күрсәт.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [й]авазы кергән сүзләрне атагыз.

Йон, корт, йорт, йөз, тоз, йөгерә, корым, йөк, тыңлый.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

    ...озъяфрак,

        …озъяшәр,

        …ок,

        …оту,

        …окы,

         …он,

        …омырка,

        …орт.

12.  [һ]  авазы.

 Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Хава чыкмый һавага,

Аңа һава  алама,

Белмим, һава гаепле,

Белмим, Хава гаепле.

     Һәммә гамманы беләм,

Һәммә гамьсездән көләм.

Гайбәт һәйбәт сүз түгел

Гайбәт сату эш  түгел.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Һәр эшнең рәте бар.

Һөнәрсез яшәү кәҗә савып гомер итү белән бер.

Һөнәрле үлми, чирле үлә.

Һәркем үз аршыны белән үлчи..

Һәр нәрсәнең бәясе күп булган саен  арзаная.

Һәр ишекнең үз ачкычы.

Һәр ертыкка ямау бар, һәр сүтеккә сылтау бар.

Һөнәрсез егет- иясез төбет.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [һ]авазы кергән сүзләрне атагыз.

Һәм, әти, һаман, шәһәр, хуш, һөнәр, һәрчак, апа.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

…авалы,

…ау-…ау,

…әвәскәр,

…әрдаим,

…ичкая.

…ава

13. [в] һәм [w] авазлары.  

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Вәсил,Вәсимә, Вахит

Ваклашалар һәрвакыт:

“Кызлар эше ул,Давыт,

Нигә юасың савыт”

Вәли, Вәли-Вәчкә,

Урман тулы чәчкә.

Вәлиләргә барган идем,

Үлә яздым ачка.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Ватан барыннан да газиз.

Ватык булса да тәрәзәсе, олы аның дәрәҗәсе.

Вәгъдә- намус көзгесе.

Вөҗдансыз кеше үзәксез агач шикелле: үзлегеннән аварга тора.

Ватанга хезмәт-үзеңә хезмәт.

Вакытсыз ачылган гөл тиз сулар.

Вакыт җиткәч агач та чери.

Вак балык көтүе белән йөри.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [w]авазы кергән сүзләрне атагыз.

Вакыт, су, тавык, вак, фил, вату, Ватан, кечкенә.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

     ...акыт,

        …азифа,

        …аграк,

        …әгъдә,

        …атып,

        …ождан.

14. [җ]  авазы.  

Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

Җитез җирән атым җиктем.

Җитмеш җиде җиргә җиттем.

Җитмеш җиде җирдән яхшы

Җанга якын туган җирем.

Җылак- җылак,  җылкыткан,

Җылап кеше куркыткан.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Җир тормышын балык белмәс.

Җиләк җиләккә карап пешә.

Җимешен аша ботагын сындырма.

Җиде тапкыр үлчә, бер тапкыр кис.

Җаның олы булса – һәр эшең олы.

Җаны барның өмете бар.

     Җилгә җиленләп, бозга бозаулап.

     Җылы сөяк сындырмый, салкын җанны тындырмый.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [w]авазы кергән сүзләрне атагыз.

Җиде, ун, җиләк, сигез, җылы, авыл, малай, таҗ, кыз.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

    Матур ...әй ...иткәч,

        Көннәр ...ылыткач,

        Кырга чыгарбыз,

        ...иләк ...ыярбыз.

15.[к] һәм [қ]  авазлары.

 Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

1. Кәрәми, Кәрәми,

          Казларын да карамый,

          Кәҗәсен дә карамый,

          Бер эшкә дә ярамый.

2. Кара карга чыккан карга,

Каркылдыйдыр: “Кар!” да “Кар!”

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Кешенеке белән йорт салма.

Караңгы кичтә күләгә булмый.

Кара болытны кара урман тартыр.

Кара суга кар ятмас.

Кары эресә дә бозы кала.

Камыш судан туймас.

Коры борчак бүрәнәгә ябышмый.

Кабак баштан ярылыр.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [к] һәм [қ]   авазы кергән сүзләрне атагыз.

        Көймә, әти, күркә, сөт, кабак, күбек, чәй, кишер.

2.Тиешле хәрефләрен куеп телдән укып бирегез.

 ...ур...а

 ...үр...ә       

 ...ойма

 ...өймә      

 ...абак

 ...үбек  

 ...абак

 ...агыйдә

 ...аурый

16.[г] һәм [ Ғ ] авазлары.

 Тизәйткечне диктор артыннан дөрес итеп кабатла:

1. Гөлдер-гөлдер  гөлдер бу,

          Кызыл тәпи-кемдер бу?

2.  Гөлем-гөлем гөлешле,

           Гөлем минем йөрешле

           Гөлдер-гөлдер  гөл итәкле,

           Гөлкәй кызыл читекле.

Әйтемнәрне дөрес итеп әйт:

Гаугага катышма,белмәгән эшкә атылма.

Гадел  башлык- халык өчен, залим башлык – тамак өчен.

Гөл булса,гөлгә куан,гөле булмаса,бөресенә куан.

Гөмбә яңгырга туймас.

Гәүһәр җирдә ятмас.

Гомер итү-илгә хезмәт итү.

Күнегүләр.

1.Тыңлагыз һәм [г] һәм [ғ]   авазы кергән сүзләрне атагыз.

        Гариф, күбәләк, гадел, икмәк, тыгыз, алма, агач.