Интернациональ сүзләр
план-конспект урока (5 класс) на тему

 1кв. категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Шамсивалеева Рәзилә Минвалеевна

Тема: Интернациональ сүзләр

Максат: 1.Рус һәм башка телләрдән кергән сүзләрне таный белү,                     

                  аларның мәгънәләрен ачыклау.

                 2. Башка милләт кешеләренә хөрмәт хисе тәрбияләү.

                 3. Фәнгә һәм телгә карата кызыксыну уяту.

Җиһазлау: дәреслек- 5нче сыйныф, дәфтәр, компьютер, карточка, картина

                  “Кышкы табигать”, рәсемнәр.

Дәрес барышы

1. Оештыру моменты

2. Актуальләштерү

     Сүзләр... Сүзләр... Яши-яши  сүзне чын-чынлап аңлый башлыйсың, ахрысы... Сүзләр!  Алар – тере, аларның үз дөньясы, үз кануннары, үз кагыйдәләре һәм язмышлары бар икән.

     Кояш кебек балкып торган нурлы сүзләрне күрдек. Күтәреп булмаслык авыр сүзләр булган кебек, куенда гына йөртә торган җиңел, ипле һәм җыйнак сүзләр барын белдек. Кайбер сүзләр оча, кайберләре йөзә. Сүзләр җиде кат җир астына үтеп керә, җиде кат күкләргә барып җитә. Әмма бик күп сүзләр архивларда, борынгы китапларда йокымсырап яталар. Болар нинди сүзләр?

• Искергән, ягъни архаик сүзләр.

     Безнең арабызда яңа туган “бала” сүзләр һәм меңъяшәр “карт” сүзләр дә яши. Алар нинди сүзләр?

• Яңа сүзләр, ягъни неологизмнар.

3. Теманы аңлату

       Экранда сүзләр. Аларны тәрҗемә итү һәм алар белән җөмлә төзү.

Бревно – (бүрәнә)

Смола – (сумала)

Стол – (өстәл)

Шляпа – (эшләпә)

Труба – (торба)

     Нәтиҗә. Татар телендә иҗек башында ике тартык янәшә килә алмый. Шуңа күрә кайбер рус сүзләренең башына сузык аваз өстәлеп кабул ителә.

                Ситец – (ситса)                                         Чайник – (чәйнек)

               Тарелка – (тәлинкә)                              Шаль – (шәл)

Канава – (канау)                                   Капуста – (кәбестә)

                Кисель – (кесәл)                                       Чулан – (чолан)

     Нәтиҗә. Сүзләр татар теленә сингармонизм законына буйсынып үзләштерелгән. Шуңа күрә алар я калын, я нечкә әйтелә. 

     Температура – температура                               Руль – руль

     Редиска – редиска                                               Журнал – журнал

     Комедия – комедия                                             Витамин – витамин

Нәтиҗә. Болар үзгәрешсез кабул ителгән алынма сүзләр. Алар татар телендә дә шул килеш кулланыла.

4. Ныгыту

      А) Карточка белән эш. Сүзләрнең рус теленнән алынганлыгын дәлилләргә. Һәр укучы тактада сүзнең тәрҗемәсен яза.

Самавыр – самовар                                      Өстәл – стол

Эшләпә – шляпа                                            Ситса – ситец

Салам – салома                                             Кәбестә – капуста

Жәл – жаль                                                     Эскәтер –скатерть

Карават – кровать                                         Тәлинкә – тарелка

Кесәл – кисель                                                Рәшәткә – решетка

Бүрәнә – бревно                                             Пинжәк – пиджак

Мунчала –мачалка                                        Торба – труба

Чәйнек – чайник                                             Гармун – гармонь

     Б) Китап белән эш. 201нче күнегү. Ш. Галиев шигыреннән рус теленнән  алынган сүзләрне табып әйтергә.

     Редискада, витамин, чәен, чәйнек, чәйне, гәзитләр, морожный, гантель, бадминтон, мотоцикллар.

     Бер сүзгә морфологик анализ ясарга.

     Чәен – исем, уртаклык исем, Т.к., III зат берлек сан тартымлы, тамыр сүз.

     Гантель сүзен килешләр белән төрләндерергә.

5. Ял минуты.

    Рәсем буенча эш. Алынма сүзләр кулланып, “Кышкы уен” дигән темага хикәя төзергә.

В) Тактада эш. Сүзләрнең төшеп калган хәрефләрен язарга.

Бал...рина                 Ч..мпион                          Форт...пиано

Дир...ктор                 Расп...сание                     М...дицина

Абз...ц                       Реп...тиция                      Терр...тория

Лот...рея                    В...тамин                         Алфав...т

Оп...ра                       Ком...дия                        Оп...рация

Атт...стат                   Кр...сворд                       Репр...дукция

Салф...тка                 В...лейбол                        Велос...пед

Г) Рәсемнәрдән алынма сүзләрне табарга.

Д)  Җөмләләрдән алынма сүзләрне табарга.

     Спорт мәйданчыгында Хәрби диңгез училищесы курсантлары волейбол уйныйлар. Әлтафи – мәңгелек оптимист. Курсантларның тубы читкә тәгәрәп китүе булды, ул туп артыннан йөгерде. Курсантларның тубы читкә тәгәрәп китте. Әлтафи, йөгереп килеп, шнурсыз солдат ботинкасы белән тупка типте. Курсантлар көлешеп алдылар, чөнки туп урынында калды. Мәйданчыкка Әлтафиның кырык өченче размерлы ботинкасы килеп төште.

6. Өй эше

     204нче күнегү. Алынма сүзләрнең мәгънәләрен аңлат.

7. Йомгаклау

    - Димәк, алынма сүзләр ничек кабул ителгәннәр?

    - Сүз башына сузык аваз өстәлеп: эшләпә;

    - сингармонизм законына буйсынып: чәйнек;

    - үзгәрешсез кабул ителә: комедия.