Чогаадыгга белеткел "Ава"
методическая разработка (7 класс) по теме

Олчей –кежиим авыралы –авайым сен ! (Ава дугайында чогаадыгга белеткел кичээл )

Сорулгалары : 1 Ава кижинин ,оон ажы-толунун  хулээлгезинин дугайында чугаалажып ,ие кижинин езулуг овур-хевири-биле таныштырары

2 Ие кижиге кызыгаар чок ынакшылды ,хундуткелди кижизидери

3 Уругларнын харылзаалыг чугаазын сайзырадыры

Кичээлдин дерилгези :чуруктар , улегер домактар, проектор,компьютер,экран

Кичээлдин чорудуу:

1 Организастыг кезээ

2 Башкынын созу

- Богун биске эн-не эргим ,хундуткелдиг кижи – ава,оон ажы- толунун хулээлгезинин дугайында чугаалажып,ие кижинин езулуг овур-хевири кандыг болур ужурлугул деп айтырыгга харыы бээрин оралдажып корээлинер.

Киирилде сос .Бурунгу тывалар ие кижини  бурган дижир чораан .Чырык чер кырында кижинин иези дег хайыралыг чуве чок .

«Иезинин сеткилин хомудаткан тол кирер чер тыппас»деп улегер чугаа бар.Азарганчыг чаштын-даа ,ушпа кырганнын-даа адап сурап келир созу –авай!.Ишти –хоннун-даа, оорушку –мунгаралын-даа улежир эн чоок  кижизи –авазы.

Авай! Авай!

Кандыг кончуг чараш сос боор.

Адаарымга ,бижииримге,

Адаттынгыр,бижиттингир

Артык ынаам синген созум

Ававй,авай ,ынак авай!

- Дараазында Саая Бурбээнин «Авамга» деп  ыры апарган шулуун  силерге эжинер    шээжи-биле номчуп  бээр-дир(1 оореникчи)

Словарь(самбырада)

Авыралдыг-кижилерге авырал коргузер,буянныг,ачы-дузалыг

Авырал-буянныг херек,ачы-дуза

Олчей-кежик-аас-кежик (моол дылдан)

Олчей-кежиим авыралы-ортемчейге ада-иезинин арттырып каан аксынын кежии

Эргим авай карактарын чымчак-тырлар

Олар менче ынаныштыг коруп турлар

Эргим авай ,карактарын чайнап турлар

Олар чашта коргеним дег хевээр-дирлер

Кавайлыымда оглу менче ээгип алгаш,

Хандыр бодаан идегелин менче соглеп

Олчей ырын оожум ырлап орган боор сен

Олчей –кежиим алгап-йорээп орган боор сен

-Тыванын сураглыг композиторунун 1946 чылда Лениград хоорайга ооренип тургаш бижээн ырызы.

-  Бо ырыда авазынын  овур-хевири канчаар чуруттунганыл?

-Авазынын карактары чымчак,оглунун чанында дег ынаныштыг,хандыр бодаан . Идегелин ,

опей ырын ,олчей-кежиин толунге ырлап орган.

- Бо чырык ортемчейде чурттап чоруур кижи амытан авазынын чангыс дуне андарлып кээп,

Эмзиргенинин ажалын безин хандырып шыдаваан чуве дивежикпе –деп улуг улус чугаалажыр.

-Чогум аванын ажалы деп чуну ынча дээрил?Тыва улустун чаагай  чанчылдарында   ие кижиге хамаарышкан кандыг чанчылдар барыл?

 - Аванын ажалы (оореникчинин кыска дыннадыы)

Тыва кижинин чаагай , толептиг чанчылдарынын бирээзи –аваларга ,ие кижиге дээди хундуткел.Эн чоок , эн эргим , эн-не ачы-буянныг кижи- аваларга ,ие кижиге ,авазынга эргелетпээн

оон опей ырынга таалап , йорээл созун дыннап оспээн ындыг кижи чырык ортемчейде ховар .Ада-иезинин чылыг,чымчак состери амыдыралга орук айтыкчызы. «Ие созун ижип тотпес,ада созун ажырып болбас »-дижир.

Тыва улус шаг-шаанда ада кижини аалдын баштыны ,даянгыыжы,ажы-толунун ооргаланыр чоленгиижи  кылдыр коруп чораан.

Ие кижини аалдын буяны ,эргелиг ээзи (ава чокта аал ээн) ажы-толунге эн чоок ,эн эргим ,

эн хайыралыг кижи кылдыр санаар .Тыва чон оон ондур чаагай овурун ыры-шулуунде монгежидип каан. «Ава чорда авырал,ада чорда -азырал» «Ава турда –аал долу,ада турда-кодан долу»

Ынчалза-даа ие кижинин ажы-толунге бо ыдык ынакшылынын артында аванын ажалы деп улуг ууле чыдып турар.

Аванын ажалы-ие кижинин ажы-толу дээш бугу назынында човалгазы ,сеткил-сагыжынынсоксаал чок дувурели ,дун-хун чок олут-чыдын ,уйгу-дыш билбези-дир .Кижи амытаннын бугу назынында чандырып чадап каан орези – аванын ажалы ,оон ажы-ьолу дээш човалгазы .Бир эвес иенин човалгазын эгидер дээр болза ,ава кижиге чыттыр азырадыр чыргалдын-даа херээ чок .Хайыралыг авазынын баарын чылыды  эргеленип ,сеткилин чылыды эвилен-ээлдек чаннап ,оол уруг эр соруун,кыс уруг топтуг мозулуун коргузуп ава сеткилин  кажан-даа карартпайн ,караандан чангыс борбак чаш-даа тогулдурбейн,ынчаар ажаап-тежээп чоруур болза ынчан бир ужурлуг дээр(Ч.Чап)

-Аванын ажалы деп чуну ынча дээрил?

Ава ларга дээди сеткиишкин чоннун ава дугайында ырызында мынчаар илереттинген(уруглар ырлажыр)

Айым биле хунум ышкаш

Айдын чырык чуве-ле чок

Авам биле ачам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок

Айым чырык турза-даа-ла

Алдын хунге кайын чедер

Акы-дунма турза-даа-ла

Авайымга кайын чедер

-Бо ырыда аваны Айга ,Хунге домейлээн,ол шынап-ла ындыг,ие кижинин ачы-буяны чырык хун-биле домей .

-Ам  К Ауэрбахтын «Бичии чугаалар» деп номундан «Мен ону орай билдим»деп эгеге

доктаалынар.(аудиобижидилге)

Туннелдер

- Аванарнын сагыш-сеткилин улежип билир болунар. Аванарнын караанда  оорушкуну ,аас-кежикти , дышты ,мунгаралды ылгап ооренинер.Бир эвес силер бичиинерден тура-ла аванарнын сеткилин билип чанчыкпаан болзунарза, бугу чуртталганар иштинде аажы- чан талазы-биле хожудап артып каап болур силер. Ава кижинин ынакшылы кажан-даа эстип тонмес.

Чер дег,Хун дег дын-на чангыс аваларывысты  карак огу ышкаш камнап камгалап ,кандыг-даа хинчек чедирбези – ажы-толунун хулээлгези .

-Валерий Шаравиинин «Авам ышкаш кижи бар бе ?»деп шулуун аянныг чараш  кылдыр номчуулунар .(1 оореникчи аянныг номчуур )

Ында ие кижинин овур-хевирин канчаар коргускен-дир ?

Карангыда даны атсы уйгу-дыш чок

Кавайымны аадып ,чайгап опейлеп кээр

Бажым чыттап ,баарым чылдып чассыдып кээр

Авам ышкаш хайыралыг кижи бар бе ?

Ажы-толун кижи кылдыр остурер дээш

Адыштары хавыргылап дешти берген

Ажыл-ишчи кежээ чор деп кузеп  орар

Авам ышкаш сургап билир кижи бар бе ?

Эргим чоннун чоон оруун чандыр баспайн ,

Ээлдек,толеп аажы- чанныг кижи диртип ,

Эртем,омга ынак бол деп  кузеп орар

Авам ышкаш сургап билир кижи бар бе ?

Ырак-узак чоруптарга сагышсырап  

Ыглап-сыктап манап орар эриг баарлыг

Амыдырал дээжизин толумге дээр

Авам ышкаш авыралдыг кижи бар бе ?

Анай-кара чажындан бээр чонугуже

Оорушкузун ,мунгаралын  улежип кээр

Ошпес улуг кузел кыпкан ,шолбан от дег

Авам ышкаш чырык чаагай кижи бар бе ?  

-Херээжен кижи дээрге улуг бойдустун толу база кижи торелгетеннин иези . «Хун чок болза чечектер чазылбас ,ие чок болза ,маадыр-даа ,чогаалчы-даа чок турар»-деп ,М. Горький чугаалаан болгай Ынчангаш ие кижи  кандыг-даа кижилерден онзагай ,чараш , чылыг , чымчак , бир янзы,сорунза дег хоюг коруштуг,буянныг болур ужурлуг .

Словарь :Сорунза

Амгы уеде иелер кымнарыл ол? Кандыг мергежилдин кижилерил? Авалар ниитилел амыдыралынын кандыг-даа  адырын он-баазын чечектер дег каастап ,чырыдып ,диргизип, хун буруде сагыш-сеткиливисти оортуп турар (слайдылар чоруп турар )

- Уруглар, ам ава дугайында эн-не чылыг , эргим состер моорейинден эрттириптээлинерем

(эргим, хундулуг, чараш, биче сеткилдиг , угаанныг ,хундулээчел ,эрес-дидим ,шыдамык,чымчак, кижизиг, сеткили ак , эриг баарлыг, сагынгыр, тывынгыр ,эрес ,уран-шевер,даштындан коорге каас шинник .

-Ам авалар дугайында улегер домактардан сактыптаалынарам (уруглар уламчылаар)

1) Иелиг кыс шевер …( адалыг оол томаанныг)

2)Булут аразында  хун караа чылыг…(улус аразында ие караа чылыг)

3) Ада тоогузу-…(алдын)

 Ие тоогузу…(монгун)

4) Ак чем хоолулуг…(ава созу унелиг )

- Ава дугайында АясДанзырыннын «Авай »деп ырызын дыннаптаалынарам

Кичээлдин туннели

Аванарны дыннанар,оон чоргааралы болунар. Аванарнын чопшээрели чокка кылып болбас чуулдер кылбанар .Силерни ооредип алыр дээш аваларынар кызып чоруур.

Аваларынарга ынак болунар ,оларны  камнап унелеп  ооренинер. Аванарны кым-даа

солуп шыдавас. Хуннун-не аваларынарга дузалажынар. Аваларынарга хуннун-не чылыг ,чымчак состерден чугаалап турунар .Кырган-аваларынарга ,аваларынарга ,угбаларынарга

 байырлал таварыштыр чечектерден беринер.