Михаил Дуюнгар "Бырланмаа угбай"
книга (11 класс) на тему

Михаил Монгушевич ДУЮНГАР . Бырлаңмаа угбай .

Оон бээр үр үе эртсе-даа, ол угбайның овур-хевири байтык, кеткен идик-хевин безин амдыгаа чедир утпаан мен. Көдээ суурларның кудумчуларынга ырактан ооң үези херээжен кижи көргенимде, ону аңаа бо-ла дөмейлей каапкан боор мен. А ол угбай-биле баштайгы таныжылгам мынчаар болган чүве…Езулуг ажыл-ишчи амдыралымны фельдшерден эгелеп, эмчи училищезин доосканымның соонда, Тываның бир ырак районунуң «дүрген дуза» черинге ажылдай берген мен. Көдээниң «дүрген дузазы» кандыг дээрзин ында чурттап чоруур кижилер кончуг эки билир. Хоорайның улуг станцияларында ышкаш, дуза дилеп дыңнадыптарга-ла, караңнадыр маңнап орар машина кайда боор. Оон кедерезе, фельдшер эмчи кижи бүдүн хонукта хөлге чок ажылдап, чалалгаларже чадаг баар таварылгалар эвээш эвес болгулаар. Машина чок болганда сээң-биле кады хонар чолаачы турбас апаар.

… «Дүрген дузага» бир ээлчээмни ындыг хевирлиг эрттирип чыткан мен. Он ийи айның чыккылама кончуг соогунуң үези чүве. Д\н ортузу чедип, район эмнелгезиниё соёгаларыныё чырыктары безин =шк\лей берген. Даштын бус-шаё-даа кедергей. Район т=в\ улуг эвес суур шыпшыё, караёгы. Суурнуё алдыы ужунда, шыкчыгаш ишкээр тарамык бажыёнарныё бирээзинде чалалга чорааш, чаа-ла чедип келген мен. «Д\рген дузаныё» =рээлин ажыткаш, соокка салааларыныё баштары билинместексеп доёа берген холдарымны изиг батареяларга чыпшыр тудуп, элээн чылыктырып алдым.

Д\н ортузу эрте бергенде, чалалгалар эвээжей бээр ч\ве. Фельдшерлер ону пат билир бис. Мен ындыызын бодап, стол кыйыында диванга ийлени берген мен. Удувас ужурлуг турзумза-даа, сооктан чылыккаш, бодум безин билбейн кум кынны берип-тир мен. Сайгылгааннарын =ж\р баскылап каан узун, тар коридор т=нч\з\нде даштыкы эжик халырт дээрге, ам харын отту чаштап келген мен. А мээё чыдар =рээлим ол коридорнуё бажында, х\нд\с боорга эмчилерниё беш-минуталар, аар-саар хуралдар эрттирер чери ч\ве. +рээлимниё эжии ажык, чырык турган болгаш, ынаар, коридор ужунда бир-ле кижи куураёнаш кыннып кирип келгеш, хана чыпшыр сандайларныё бирээзинде, идиктериниё соокка дошталдыр доёган ээжектерин токкуладыр олура каапты. Диванымдан туруксавайн, чедип келир ыйнаан дээш, манагзынып чыдыр мен. Чок, кижиниё байдалы чоокшулаар хире эвес. «Кым сен?» деп, =рээл д=р\нден айтырдым. Харыы келбеди. Бичии ыыт чок оргаш: «Чалалга кылып чор силер бе?» - дидим. Харыы орнунга х=рек иштинден дырбадып кээр ч=д\л дыёналды. Оозу доктаап чадап шагга киргеш, арай боорда оожургай бээрге, демгим ынаар шаг чогу кончуг: «Уех-х!» дей-дир. Ол \нден херээжен к150span style=text-align: center;font-size: 10.0pt; line-height: 115%; ижи-дир деп билип кагдым.

Коридор сайгылгааннарын базым аайы-биле чырытпышаан, ооё чанынга чедип келдим. Сандайларныё эё кыдыкызында д=ртен беш хар чоокшулай берген угбай шийип алгаш орган карактарын менче хере к=р\п келди. Ынчалза-даа кайывыс-даа чугааны баштай эгелевейн бардывыс. Угбай кезек ч=д\рг\леп-даа алды. Доёганы кедергей хевирлиг, диштери ызыртынчак, эгиннери б\д\\ дидиреп орар. Часкы-к\ск\ чуга шекпен тонунуё чеёнериндиве ийи холдарын суккулаштырып, буттарын дыгдындыра аарак сандай адаанче олуй-солуй суп алган. Бажында шараан аржыылы – аргажок чуга чаёгыс каът шокар п=с.

Келген кижимден чугаа \нмес хире боорга, баштай айтырдым:

– Ч\н\ канчап чор силер, угбай?

Катап ==ск\п, боостаазын дырбадып келген ч=д\л\н доктаадып чадай-чадай: «Адыр оол, адыр» – дей-дир.

Манап тур мен. Мага хандыр ч=д\р\п алгаш, чеёиниё аксы-биле аксы-думчуун чода тудуп харыылады:

– Хонар чер дилеп чор мен. Даштын сооктуё кончуун к=рбес сен бе? Дуёмам уруг суг соктаарымга, ажытпадылар. Уех-х, х=рээм-х=рээм.

Улаштыр ч\н\-даа айтырар, ыыттаар аайын тыппайн барган мен. Таанда-ла, мыя бо хензиг суурдан т=рели, таныыры кижи чок амытан канчап турар боор. Аза берги дег улуг хоорай эвес. Азы =скээртен д\н чардыктыр келген ирги бе деп-даа бодадым. Ынчалза-даа бо суурга \р эвес чурттазымза-даа угбайныё арнын маёаа к=ргеним-не ылап. Холумда шагымче к=р\п сонуургадым:

– Мындыг орайга чедир каяа турдуёар ынчаш, угбам?

– К=ст\нзе адаанда сандайга олурдум. Б=г\н ында таныырым уруг ажылдап келген ч\ве. Мени бо-ла хондурар, экизи кончуг уруг. +скелери ындыг эвес.

– Ам аёаа чоп хонуп албадыёар?

– Кызылдан даргалар келген, оларныё караанга к=з\лбе дээрге, \н\п чоруптум ышкажыл, оол. Оон башка демги уругну кончаайлар.

Коридор чылыг-даа болза, эжик аксы д=мей-ле соок. Ынчангаш, чырык, чылыг черге таптыг чугаалажып к==р-д\р дээш, келген кижимни =рээлимче киире бердим. Диванга олуртуп алгаш, ижип хонар кара шайым чылыда шаап бердим. Ону ш=л\реди элээн аартагылапкаш, хаваанда кылаёдыржып сыстыгылап келген быйыргын держигештерин адыжыныё ишти-биле чода тыртып каап олур. Чырык черге ам кээп таптыг топтай бээримге, угбайныё буттарында майтайтыр элеп калган кидис идиктеринден =ске ч\ве чогул. Арган, чиёге чодалары \ч\ген чанагаш к=з\лд\лер. Мээё эскериимни эндевээн хевирлиг, чодаларын ол тонунуё эдектери-биле дуй тырткылай-дыр.

Барбамдан ч=д\л эми алгаш, олче сундум:

–Ч=д\л\ёер кедергей-дир, мону ижиптиёер, дузалаар чадавас.

Стаканда секперексей берген шайы-биле эмни иже каапкаш:

– Каш к=пеек т=лээр мен, оол? – дидир.

– Чок, т=левес силер. Эмни халаска берип тур бис.

Карманындан каш честер ужулгаш, д=мей-ле менче сунду:

– К\р\не ч\вези канчап халас боор ч\вел, ма ап ал.

– Чок-чок, чалалга кылдыр бижип каар мен, т=левес ч\ве-дир ийин, угбам. Ат-сывыёар адап бериёер харын.

Мээё баарымда салып алганым чалалга бижиир дептеримче ээге-ээге туруп келгеш, ол чугаалай-дыр.

– Че, ындыг ч\ве болза, бижи. Хертек Бырлаёмаа де. Бажыёы чок дээр сен. Каяа-даа хонар деп бижи. Охалаай, бижи-бижи, оол.

Менче сунуп орган к=пеектерин дедир карманнап алгаш, Бырлаёмаа угбай хенертен айтыра-дыр:

– Уругларлыг сен ыйнаан, оол?

– Ийе, ийи оол, бир кыстыг мен.

– По-ок, чараштарын ай! Магалыыёны але, арта оол ч\велерлиг кызыё база бар. Чоргаар уруг-дур оё оол, кызыё аан. Ма, оларыёга бээр сен – дээш, шокар саазын карттарлыг \ш б=д\\н конфеталар столум кырынга салып кагды: - Интернатта оглумнуё д\штеки чеминден берген чигирлери ышкажыл. Чеди класс ашак-тыр ийин. Авазын бодап билир ч\вем болбазыкпе. Хлевиден бээр карманнап алган чоруур. Оомга барганымда куруглавас мен.

Бырлаёмаага хамарыштыр янзы-б\р\ догааштырыглар, даап бодаашкыннар бажымга кире д\шт\. Салым-чолдуё кандыг каржы шииткели, к=р\\шк\н\ бо х==к\й херээжен кижини душкан черинге хонуп, тояап чоруур кылып кааныл? Кым-даа кижи ээ к=рн\п эглип кээр т=релдиг, уктуг болгай. А мооё ындыг улузу канчап барганыл? Дуёмазы уругдан =ске, дээре кижи артпааны ол бе? Ийе, багай, ч\ве билбес т=релдер тургулаар. Бырлаёмаа ышкаш чер кезип хоначалап чоруурлар чаёгыс эвес. Ынчалза-даа бистер, ындыгларны х\нн\ё чыгыы к=р\п, эскерип чоруур кижилер кайда барган бис? Сеткил-ч\рээвистиё буянныг х==н\ чидип, ооё д\в\рел соп ыстап кээр сээни кайы чапта д=гейлигип, кирижелип калганы ол? Эх, \е, \е…

Ол аразында даштын кээп доктааган машина даажы дыёналды. Удаваанда =рээливиске \с-чар борашкан к=к фуфайкалыг, бродни идиктерлиг, тереё, сырый чаак салдары арнын шыва алы берген \жен хар \езинде эр кирип келгеш:

– Ол чарыкта фермадан хактым. Сааттыг херээжен кижиниё саап турган чаёы багай инээ ооё иштинче тепкен – деп тайылбырлады.

Ынаар чугаа чок баар апарган мен. Бырлаёмаа угбайга диванга чыдып алыёар деп чугаалааш, \н\пт\м. Ферманыё суг с==рт\р машиназы даштын тырыёайндыр х=делип, мени манап турган…

Даё бажында чедип кээримге, Бырлаёмаа угбай чок болду. Эскерип турарымга, =рээл иштиниё ындазында чурум-секселии дегет: \й-баш чок тургулаан сандайлар чыскаай салдынган, шала кырынче д\шк\лей берген х=веё, марляларны азыгда тазче б=ле октагылап каан. Чоруптарда демги угбайныё ынчап турганы ол.

Ээлчээм халап келген акыйга бо д\неки таварылганы чугаалаарымга, ол меёээ мындыг узун тайылбыр кылган:

– Черле ындыг кижи-дир, суур улузу д=гере билир. Т=релдери, кады т=рээн дуёмалары оолдар, уруглар-даа эёдерик. Машина-балгаттыг, шыыраа кончуг чурттап чоруурлар. Ынчалза-даа олары угбазын шагда айга каапкан. К\зезе бажыёынга хондурар, к\зевезе хондурбас, \нд\р ойладыптар. Чай келирге, м\н-не ч\гээр – ынчап-мынчап аргастаны бээр. А кыжын х==к\йн\ё сыёныр, чыпшынар-ла чери аалчылар бажыёы, эмнелге, бензин кудар станцияныё борбак даш бажыёы. /ш чыл бурунгаар суур кыдыынга, шагда чок апарган кырган кадайныё ээн калган чавыт бажыёынга чаёгыс оглу-биле шору чурттап органнар. Мал-маганныг кожалары улустуё инектерин саггаш, с\д\н-даа ап турганнар. Бир хаттыг д\не демгилериниё сараат сигени =рттенгеш, чаштанчызы иешкилерниё бажыёыныё кургаг ыяжынга деггеш база хып калган. Харын-даа боттары дириг \нген болбастар бе. Ол кожалары ==дежок сагыштыг ч\велер болган. Сигенивисти оглуё =рттеткен деп харын мырыёай эттеп турганнар деп дыёнаан мен. Оон бээр авашкылар т\реп эгелээн улус. Оглу кыш борга, интернатка баар, а чайын авазын эдергеш чоруп бээр. Кады чораанда иешкилер арта силиг, тодуг, ==р\шк\л\г кылдыр к=ст\рлер. Чугаалажыр улус безин эёдерлип каар. Оглунуё угаанныг, томаанныы х=лчок, авазынга езулуг эш апарган. Бо чайын оглу авазын хой кыргыыр черге чайлаткан дижир. Иешкилер кезек кыргыкчылааш, шору ажылдап алган сураглыг болган. Чогум ажылдай бергенде Бырлаёмааныё шалыпкынын, арыг-шевергинин улус мактаар. Ынчалза-даа ону таптыг турум ажылче алыксавас, угаан-сегели четпес дээр х==нн\г. Аныяандан-на угааны баксырап келген деп, билир кижилер чугаалажыр. Оглунуё адазы боор д\ржок эр каапкаш чоруурда, бажын кемдедир эттеп каан дижир ч\ве. Ол дээш эмчи-домчуга-даа чыдып шаг болган. Ам бо кижи к==рге, анаа-ла ышкаш-тыр. Улустуё ч=генчип тыппазы-ла чок. Сиген =рттенгениниё соонда, хай-бачыттыг кадай-дыр дижип база чугаалажы бергеннер болбазыкпе. Бырлаёмааныё байдалын дарга-бошкалар шупту эки билирлер. Борбак бажыё канчап тып берип шыдавас улус ч\ве. Оглу-биле чаёгыс черге болза, чайлыг азыранчы бээр иешкилер-дир ийин.

… Чаа улуг эмчивистиё келгени-биле холбаштыр район эмнелгезиниё ажыл-амыдыралынга бичии =скерилгелер болгулаан. Холушкак мергежилдиг болзун дээш, чамдык сестралар, фельдшерлерни ажылдап турган черлеринден солуштур тургускулап каан. Мен эмнелгеден ынчаар \нгеш, районнуё улус ==редилгезиниё килдизинге хамааржыр ясли-садче шилчээн мен. Аёаа фельдшер эртемниг кижи херек апарган.

Бир-ле кежээ, ажыл шагыныё соонда, оруум аксында школа чаны-биле эртип бар чыдыр мен. Кыжын ч\\ боор, шагда имиртиёнеп калган. Ынчалза-даа кудумчу чагыларындан баткан чырык м\н-не имистелип хып турар. Соок чывардан чалдангаш тонум моюндуруун к=д\р\п алган чораан мен. Каржып-солчуп эрткен улус-даа эскерер хире эвес. Ынчангаш хажыымда херээжен кижиниё:

–Мээё оглум бо-дур оол, к==р сен бе? – дээн \н\н ч\гле харын дыёнай соп кааш, ам кээп тура д\ж\п, ол угже эргилип келдим.

Чавыс, шаараш школа хериминиё чанында Бырлаёмаа угбай боду-биле деё чыгыы кылдыр =з\п келген, шору эржигеш апарган оол-биле кады тур.

–Экии, угбай. Оглуёар мырыёай улуг ашак болган кижи-дир моё – деп мендилешкеш, айтырдым: – Бо соокта иешкилер ч\н\ канчап турарыёар ол?

–Ч\н\ канчаар боор, оол. Багай авашкылар ужуражып тур бис. Интернадындан оглум хлеб эккеп берди. Оомну апкаш, мензин кудар чер бадар мен – деп, Бырлаёмаа оглунуё тонунуё ажыттына берген х=рээн ==ктей туткаш, уламчылады: – Сээё мындаа ижирткен эмиё эки ч\ве-дир оё, ч=д\л\м ол хевээр читти. Бажым харын \рг\лч\ аарыыр апарды. Эмден бодап чоруур сен, ш\ве. Меёээ душпазыёза, бо дуёмаёга берип каар сен.

Бодундан аныяк кижиге душканда улуг улус ооё ат-сывын сонуургаар болгай. Мен база ол чаёчылды эдердим:

– К\зел-оол дээр –деп, оол харыылады.

–Сээё-биле канчаар душчуп болур бис, К\зел? +=ренир \её кажаныл?

П=р\к чаёныг оолдар, уруглар-даа чоруур. Ындыглар-биле чугаалажыры арай берге болгулаар. «Ийе», «чок» деп п=р\ктенир боордан башка, огулуг харыы берип шыдавастар. Баштайгыларындан сыр =ске, «аксым сал» дээр ааспыракпайлар база бар. Олар ындыызы-биле арай тенек, кенен аажы-чаёныын дораан к=з\лд\ре бээрлер. К\зел-оолдуё б\д\ж\ оларныё кайызынга-даа д=мейлешпес. Улус ындыг оолдар, уругларны чаёгыс с=с-биле топтуг деп \нелээр, мактаар. Чугаа-домаанда п=р\ктенип тыртынган-даа ч\ве чок. К\зел-оол меёээ кончуг таптыг тайылбырлады:

–Д\ъшке чедир школага турар мен. Ооё соонда интернатка х\нзээр мен. Суур кирип, баар черим чок. Авам келгенде харын бичии ыёай-бээр кылаштажыр улус бис.

Сайгылгаан чырыынга эскерип турарымга, Бырлаёмаа угбай карарып к=ст\р моюндуруктуг, элээн х=лбегер кышкы тоннуг, холдарында хол хаптарлыг-даа болду. Ону к=ргеш, сеткилимниё ындазында ==р\\р\ х=лчок.

Иешкилерни соокка \р тутпас-тыр дээн бодалым-биле чугааладым:

– Че, ындыг-дыр, мен чоруптайн. Ужуражы-ла бээр бис ыйнаан.

Авашкылардан даш октам хире ырай бергенимде Бырлаёмаа угбайныё:

–Баш эминден к=рем оол, тып каар сен. Эмнээриё дайзын ч\ве чордуё! – дээн \н\ дыёналды.

Хая к=рн\п кээримге, ийи кижим кудумчу куду базып бар чыдырлар. Бензин кудар черже баарлары ол. Авазын К\зел-оолдуё аёаа чедирип каары ол.

Ийи неделя хире хоорай кирип, ясли-садтар эмчилериниё т\р семинарынга ==ренип чорааш келген мен. Мен ынчап чоруур арамда, \ш =рээл чаа бажыёга чединген болдувус. Ооё мурнунда общежитие бажыёыныё хензиг =рээлинге чурттап орган бис. Мен турбаан-даа болзумза, эштерим оолдар =г-б\лемни чаа оран-савамче к=ж\р\п каан болган.

Келгенимниё эртенинде бистиё коллектививис график езугаар дружиниктээр апарган. Суббота х\н\н\ё кежээзи ч\ве. Район т=в\н\ё Культура бажыёынга болган танцыныё т=нерин манап, организациялар одакчыларыныё эзирик, эзирик эвезин хынап эрттирген бис. Ындыг-мындыг чурум \рээшкиннери-даа болбаан. Танцыдан \нген аныяктар тарап чангылай бергеннер. /е орайтап, д\некиниё он бир шак ажа д\ж\п турган. Милицияда дежурный шагдааныё дептеринге демдеглел бижип кааш, боттарывыс база тарап чангылап эгелээн бис. Садик таёныылы Танаа_Херел-биле мээё чанар уувус чаёгыс апарган. Ол мени, бир-тээ кады чоруур улус, оруувуста садиктиё ишти-даштын, херим-девискээрин эргиптээл деп дилээн. Шынап-ла ынчаалы дээш, аайындан эртпээн мен.

Садигивисти долгандыр кылаштагылап, соёга-хаалгазын к=р\п кааш, х\нд\с чаштар ойнаар ш=лч\геш хериминиё аксынче углаптывыс. Аёаа четпейн чыткаш-ла, ооё чанында кижи турарын Танаа-Херел-биле деёге чыгыы эскерип кааптывыс. Эжим дораан-на чугааланды:

–Аа, бо бир тояанчы угбай ышкажыл. Ч\н\ канчап турары ол чоор?

Ажыы-биле чугаалаарга, Бырлаёмаа угбайга мен бо хире орай караёгы д\не база катап дужа бээр деп бодавайн чораан мен. Чанынга чеде бээривиске, херим аксын ол быжыдыр хаап, хос долганыр х\рт\ленчек ыяш дээгин чартылар-биле кызыткан тур. Мени танывады ышкаш. Танаа-Херелдиё айтырыынга ол харыылады:

–Клубтаан оолдар мооё иштинге олургаш чаа чоруттулар. Таёныылы кижи болзуёза, таптыг дээктен чоп кылып албас сен, оол? Сандайлар ыяжыныё бирээзин тура соп кааш бардылар шежил. Мен д\\ к=ст\нзеге хонар дээш, ында х=й улустуё чоруурун манап ордум.

– Мындыг орай чоруп турар, ч\\ ындыг улус боор? – деп, мен айтыра кааптым.

–Кызыл артистери диштилер. Та кым билир оларны, чорууру ам-даа элек ч\велер-дир – дигеш, Бырлаёмаа угбай менче ээге-дир: – Ой адам, сен сен бе, оол? К\зел дуёмаё эмчиде чыдып алган, к=рд\ё ыйнаан?

Танаа-Херелдиё менче чиктигзинген хевирлиг к=ре каапканын эскерип кагдым. К\зел-оолдуё эмчиде чыдарын кайын билир ийик мен. Угбаёныё мурнунга буруузунган сеткилим-биле:

–Чок, ==ренип чордум ышкажыл, угбай. Эртен дораан-на барып к=рейн – дидим.

Садик таёныылын чаёгыс д\не бо херээжен кижини хандуруп каап к=р деп чадашкан мен. Та аржыыл, чоорган туда бээр ч\вези, эртен кижи ону \жээр эвес дээш, ынаваан. Ол хире эвес угбай, меёээ б\з\ре дээримге-даа хаайынга хакпаан. Ынчангаш оом артында таныжар улус боттарыёар билиёер дээнзиг, кылаштап чоруй барган.

Бистен шоолуг ырак эвесте соёгалары хыпкан аалчылар бажыёыныё даштындан ыыткыр чугаалашкан \ннер, каткы-х=г дыёналып кээп турган. Артистери ол хевирлиг. Демги \ннер чидип, шимээн барганыныё соонда, чолаачызы-ла боор оё, бир кижи даштын т\р\ледир ажылдадып каан автобусту =ж\р\пкеш, эжикти хаккыладыр дедир кире берди. Артистер бо декте чорувас байдалдыг. Бырлаёмаа угбайны соокка чааскаандырзын кааптарындан кээргээш, бажыёымга хонуп алыёар дээримге, мени харын кончумзураар хире апарган:

– Ой, ынча дивес, оол! Ч\\ деп амытан эккелдиё дээш, кадайыё хорадай бергей. Сарыылыё канчап барган?

Ынчалза-даа ону эртен оглуёарга кады баар бис деп к=г\д\п тургаш, м\н-не эдертип алган мен.

Бо таварылганыё соонда, Бырлаёмаа угбайныё амыдыралынга, кадайым база мээё к\зелим-биле =скерилге болган. Ол ч\л дээрге ооё бистиё бажыёывыска чурттай бергени. +=м ишти-биле мен буянныг херек кылган кижилер бооп х=й мурнунга к==ргеттинер-даа дээш эвес, а боттарывыстыё амыдыралывыска тургустунуп келген байдалдыё уржуундан ону =г-б\левиске арттырып алганывысты ажыы-биле миннир апаар. Ооё чажыды мындыг ч\ве. Мээё эё биче уруум бир харлай берзе-даа, аар-саар думаа-ч=д\л адырылбастап, садикче барып шыдавастааш туруп берген. А авазы башкы кижи. Ынчап кээрге, кадайымныё уруг чанынга олурза чогуур ш=лээзи эртип эгелээн. Ооё кадында школазындан д\рген ажылдаёар, силерниё \н\п кээриёерни бодап таарыштырып каан кичээлдер орта чоруттунмастаан деп с\рд\ргеш база турупканнар.

Ынчангаш кадайым-биле аравыста с\мелешкеш, Бырлаёмаа угбайны бажыёывыска арттырып алырын дугурушкан бис. Эгезинде киживис ынавайн шаг болган. «Багай кижи ынчаарымга хей ыйнаан, оол» деп дедир тепкеш турупкан. Аъш-чем кылып алгаш, эмчиде оглунга ийи-\ш х\н эдерткеним соонда, ам-на харын киживистиё аяны =скерли берген. Ол аразында уругларым база аёаа чаёчыгыксап, «кырган-авай» дижи бергеннер. Черле ынчаш угбайныё уругларга ынаа х=лчок кижи болган. Оларны сеткилинден езулуг чаптаан, т=лз\нген к\зел-биле эргеледир. Ылаёгыя бичии кызымга ол кедергей тааржы берген. Оозу артында бирээзиниё холундан д\шпестеп калган. Оон ыёай угбайныё биске бир ижигиксей берген ч\вези, чыдып дыштаныптар орун-д=жектиг чылыг бажыёда болбайн аан. Херээжен кижиге ажы-т=лд\г, аяк-савалыг оран-бажыё дег чоок, эргим, билдингир ч\ве кайда боор.

Уруум Чинчи_Шуру-биле Бырлаёмаа угбай ам шуут чарылбас кырган-авашкылар апарганнар. Удуурда безин кады чыдып алырлар. Ийи оолдарым база х\нд\с ооё чанындан ыравастап калганнар. К\зел-оол =кпеге дегдирип бир ай хире эмчиге чыткаш \н\п келген. Интернадынга барып каап турган мен. +=ренмес улуг-х\ннеринде авазынга ужуражып, бажыёга чедип-даа кээр-ле. Баштайгы \елеринде ==ренген аайы-биле ол хлеб апкан кээр турган. Авазынга оларын берип турганын к=рбээн мен. Ынчалза-даа бир х\н тонум азып чыткаш, Бырлаёмаа угбайныё карманыныё аксындан к=ст\п келген хлеб кескиндизин база каш печеньелерни эскерип каан мен. Х==к\й иешкилерниё азыранчып чораан аргазын мээё хоруур кандыг эргем боор кылдыр бодааш ыыттавайн, билбээчеёнеп эрттирипкен мен. Оглу авазынга чем-не эккеп берген-дир, ында багай ч\\ деп.

Кадайым школазынга уруг алыр кижилиг сагыш амыр шуудап ажылдай берген. Бырлаёмаа угбазынга д\кт\г чылыг х=йлеё, кылынзымаар кара п=стен даараан юбка-даа садып берди. Киживистиё арын-шырайы безин агарып, ындазында силиг-чииги к=з\лд\р-ле шору барган. Ол бистиё бажыёывыстыё долу эргелиг кежиг\н\ кылдыр санаттырып, уругларывысты чагырарын, чассыдарын-даа боду билир апарган. К\зел-оол улуг-х\ннерде авазынга ужуражып келбишаан хевээр. Уругларывыс ону база акызына бергеннер. Бажыёга ооё-биле иелээн езулуг эрлер дег чугаалажып шаг болгулаар бис. Ынчалза-даа чугааны К\зел-оолдуё ==редилгезинден, эш-==р\нден, башкыларындан =скээр бодум таламдан ыёайлатпайн турган мен. Авазы бажыёга турбаанда, ооё кым болуксап чоруурун бир-ле айтырган мен.

– Он класс дооскаш-ла ажылдаар мен. Авам кээргенчиг-дир. Ч\ге-даа болза ажылдай бээр мен.

Чеди класс бичии оолдан ындыг с=стер дыёнааш, кижиниё баары ажыш кынныр чораан. +ске оол болза, шын эвес чугаалап олур сен, ==редилгеё уламчылап, эртем чедип ал дээр турган боор мен. А К\зел-оолдуё хууда шиитпиринге канчап ч=пс\нмезил.

–Т=релдерим-даа хей улус-тур ийин, авамны бодавас. Эрги-саргызын бериксээнде м\н-не бээр, а ооё каяа, ч\ге чорууру оларга хамаарышпас. Авамда буруу ч\\ боор, кадыы баксыраан кижи ышкажыл. Чазын ч\рээ арай =скерли бээр. Оозу чогум \р болбас, он-он беш хонук хире кирер. Авамныё оозун ==редилгем \зе-\зе эрттирип каар мен. Школам-на доозуп алзымза, азырап чоруй баар мен. Авамныё кайда хонуп чыдарын бодап келгеш, чамдык д\нелерде шуут уйгум келбес. Сактырымга, улуска \нд\р сывыртадыпкаш, даштын мени манап турган ышкаш апаар. /н\п келгеш, интернат долгандыр ч\г\рг\лептер мен – деп, чугаазын доозупкаш, К\зел-оолдуё долбанныг кызыл чаактарыныё =ё\ хуулуксап, сырый хавак кирбиктерлиг, чарашсымаар ала карактарынга чаштар б\лдеёейнип келген.

Шыны-биле чугаалаар болза, ону дыёнааш, мен база анаа олуруп шыдаваан мен. Ынчалза-даа К\зел-оолга ону билдиртпес дээш, д\рген-не тура халып, от аксында сандайда чыткан таакпымда бардым.

–Аваё дээш муёгарава, К\зел. Школа дооскужеёге чедир-даа болза мээё бажыёымга тургай аан. Уругларымга кырган-ава болгай аан. Оон аваёны канчаарыёны бодуё билир сен – деп, эрги олудумга катап оруп чыда чугааладым.

Ол аразында кадайым-биле Бырлаёмаа угбайныё кады кирип келген шимээни дыёналган. Бистер ыытташпайн барган бис.

/ш ай \н\п, час чоокшулап орган. Амыдыралывыста онза =скерилге чок хевинде чурттап тур бис. Чинчи-Шуру биле Бырлаёмаа угбай кужактанышпышаан хевээр. Оларныё =рээлинден: «Чипеё-чипеё карактарлыг, Чинчи-Шуру мээё кызым» дээн с=стерлиг ыры кээп турар апарган. Кадайым-биле ону дыёнааш, =рээл уунче б\д\\ имнежип, х\л\мз\рж\п каар бис. К\зел-оол улуг-х\н санында авазынга ыяап-ла ужуражыр. Кээр-кээрде конфета, печеньезин дуёмаларынга черле утпас. Олары пат амдажып калган, кирип орда-ла карманнарында баарлар. Бир чамдыкта ол орус дылда билдинмес берге онаалгазын-даа кадайдан айтыртып ап чыдар-ла. Беш, \ш харлыг оолдарывыс Шолбан, Сылдысты ойнады бергенде оларын диван кырынга алгыртызын-кышкыртызын ойтур-д\йт\р октап, ууштап-чууктап пат-ла боор. Оолдар-биле ынчаар мага хандыр ойнап-ойнап алгаш, шала кежээликтей интернадынче базыптар. Чоруурда уругларывыстыё шуптузун холга тудуп, эргилдир чыттааш, бистер-биле байырлажырын черле утпас.

Ынчалза-даа ай ортузу чедип чорда, бир х\н тайбыё-шыпшыё эртип турган амыдыралывыска мындыг багай таварылга болган. Ол бистиё =г-б\левистиё оон ыёайгы чуртталгазынга эвээш эвес д\в\релдерни, сагыш-сеткилдиё саргыышкыннарын арттырып, ооё дески чоруп орган агымын \реп каан.

Кадайым-биле д\штеп чедип келген бис. Бырлаёмаа угбай бажыёын чылыдыр одааш, шай хайындырып каап-тыр. Иелээ ону ижип, чемненип орган бис. Уругларывыстыё ийизи удаан, а ортуну ындыкы =рээлче киргеш, ыыт чок алаагып ойнай берген. Бырлаёмаавыс ол =йде дашкаар \нген ч\ве.

Ийи-\ш аяк хире шай ижип чорувуста, даштын верандавыста алгы эвес алгы, кышкы эвес кышкы дыёналыр мындыг. +рээлинде ойнаан оглувус безин бистиё чанывыска ч\г\р\п келген. Мен \не халып келгеш, кайгап калган мен. Бырлаёмаа угбайны веранда азыында х=мнелчек кылын \ст\г арынныг, матпагар семис дурт-сынныг бир херээжен сыындыр чыгап алган, ону уш-баш чок тепкилеп-шашкылап алгырган тур.

–Черлик, тояанчы албыс! Бистиё адывыс бужартадыр дээш улус бажыёында сыёнып тур сен бе? Моон чорут, оон башка соп каар мен, ол-ла! Сээдеё, четпес херээжок!

Халывышаан баргаш, ол херээженни аткаар идипкеш, угбайны дуй тура кааптым. Ооё катап ч\ткээш, Бырлаёмааже карбанган чудуруктары мээё достура туткан холдарымга д\шк\леди. Ону ийи дугаар аткаар идиптим:

– Бо чоону бердиёер, анаа турган кижи эттеп! Угааныёар орта бе? Соксаёар!

Ажынганындан карактары дедирленип чидий берген херээжен мээё мурнумга тура д\ж\п, Бырлаёмааже аннып орган холдарын салып бадырыпкаш, кышкырды:

– Аа, силер ышкажыл силер! Кадайыё-биле ол кижи кулданып де! Уруг-дарыыёар =скеге азырадыр, магалыг-ла чанчыннар-дыр силер! Пиш! Бис кажан-даа кулдар чорбаан бис!

Артымда Бырлаёмааныё сириёейнип коргуп турарын ооё мээё орнумга чыпшыр дегген арган х=рээнден билип турдум. Кадайым бичии уруун тудуп алган, ийи оглу-биле база \н\п келген. Та оон сести бергени ол ийикпе, та бодун холга ап боданы бергени ол ийикпе, демгивис:

– Бо кижини чорутпас болзуёарза шоруёар! Ам дораан ==ёерден \нд\рбес болзуёарза, бажыёыёар =рттедиптер эвес мен бе, билип алыёар! – дээш, долдаш-далдаш, дирт-дарт \не-ле халаан. Ооё олурупканы, даштын турган к=к =ён\г «Москвич» машинаны ч\гле ам кээп харын эскерип кагдывыс.

Бажыёга кирип кээривиске, Бырлаёмаа =рээлинге баргаш, ишкирнип б\д\\ ыглай берди. Кадайым-биле чанынга чеде бээривиске-даа оозун соксатпаан. Мен сактырымга, Бырлаёмаа угбай т\регделдиг амыдыралыныё иштинде бодунга таварышкан б\г\-ле хомуданчыг, каржы болуушкуннарны чыый бодап, салым-чолунуё бар-ла ажыын \нд\р ыглаптар дээнзиг олурган ышкаш болган.

–Муёгарава, угбай. Ол ам бээр моон соёгаар келбес-тир ийин – деп, кадайым Бырлаёмааны чазыктырды.

–Д=мей-ле бистиинге чурттап артып каар силер – деп, мен аёаа улаштым.

Бырлаёмаа угбай ыглаарын соксадып, карактарын бажында аржыылы-биле чода каапкаш, чугаалады:

– Багай т=рел хей-дир ийин, оол…

Бичии уруувус кылаштап келгеш, ооё чанынга туруп алган. Кадайым, мен ыыт чок \н\пкен бис.

Эртен баштай туруп, от салыр чаёныг кижи мен. Чамдык эртеннерде уруум мээё-биле деёге оттуп келир. Бо эртен база ынчанган. +=ренип калган чаёым бодап, ону Бырлаёмаа угбаёныё хойнунче суптар дээш баргаш, аксым ажыпкан мен. Киживис орунунда чогулу. /не берген бе дээрге, оозун сезиктии кончуг кылдыр са-ла эдип-чазап каан. Д\н чардыктыр чорупкан хевирлиг. /не халааш д=мей-ле ыёай-бээр ч\г\рг\ледим – ч\ве-даа билдиртпес. Д=рт ай эгезиниё ажыг чывары ч\гле харын чаактарымга соолаё кыннып сыылады.

Болган таварылганы К\зел-оолдан =ске кымга-даа ыыттаваан мен. Уругларым угбайны айтыргаш туруп бээрге, кырган-аваёар аарый берген, эмчиде чыдар деп каан мен. Чоруй барган д\незиниё эртенинде Бырлаёмааныё оглунга кээп чораанын К\зел-оолга ужурашкаш, билип алган мен. Оозунга х==к\й ч\н\-даа ыыттаваан болган. Мээё чугаам дыёнааш, К\зел-оол:

– Райпода ажылдап турар дуёмазы Мижитмаа-дыр. Авамныё аарыыныё ам-на кирери ол-дур, акый – деп, ол муёгаргайы кончуг кылынды.

К\зел-оолду муёгарава, ажырбас, аваёны тып алгаш бажыёга дедир эккеп аар мен деп часкаргаш, чорупкан мен. Черле ынчаш чаёгыс к\зелим-даа ол турган. Кижиниё уруг-дарыын ап берип орган кадай кижи уг-баш чок кылаштап чоруй баарга, угаан-сагышка анчыы х=лчок. +лзе-читсе канчап билир деп чай чок кадында бодаар сен. Эге х\ннерде ону кежээлерде оон-моон хайдынып дилээш-даа тыппаан мен.

Ынчалза-даа аёаа чеди-сес хире хона бергенде, хуу херээм кылып чорааным малчын аалдан кел чыткаш, суурже кирер орукту кежип бар чыдырда, дужа берген мен. Бажыёче чанаалы угбай дээримге:

–Багай т=рел хей-дир ийин, оол. Уруум Чинчи-Шуруну сактып чор мен, х=лчок-х=лчок. +рттедипсе ат болур силер. Мен турарымга хоржок – деп, будалчак ч\ве чугаалаар болган.

Урууёга бараалы деп ону катап к=г\дерин оралдаштым.

– Ийе, Чинчи-Шурум сактып чор мен, оол. +рт кончуг, уругларыё корга бээр. Т=релим багай, багай-багай, оол – деп, демги-ле с=стерин катаптаар болган.

Угбайныё карактарын ам-на эскерип турарымга, оларыныё шоглары к=ёг\с =скерлип, менче-даа эвес, а мээё бажым ажыр талыгырже утка чок углаан болдулар. Ынчан бажымга К\зел-оолдуё: «Авамныё аарыы ам-на кирери ол-дур» дээн с=стери чык дээн. Бырлаёмааныё мурнунга дуза чогум орта билдинип, ону ынчаар кааптар ужурга таварышкан мен.

Ооё соонда каш хонук эрткенде база бир ужурашкан бис. Ынчан душ бооп эвес, а мен бажыёымга турган адында угбайныё оода ч\рээ баксырай бээр \езин эрттирип кагзымза дээн сеткилимде ону албан-биле дилеп чорааш, суурнуё хлеб быжырар чериниё эжииниё аксынга хонуп чыдырда, чеде берген мен. Х==к\йн\ё угаан-медерели ам мырыёай мындаагызындан дорайтап калган болган. Азыгда чыый октагылап каан далган шоодайларыныё аразында ужу-бажы, \пч\ боду ак маёган апарган олур. Мээё чугаамны-даа билир хире эвес. Бодумнуё дугайында элээн тайылбырлап кээримге, ам м\н-не харын угаанын чартталдырарын кызытканзыг, \р-ле менче к=р\п оруп-оруп:

–Аа, сен сен бе? Чинчи-Шурум сактып чордум, оол – дигеш, катап-ла дедир барды: - Т=релиё багай-дыр, багай. Сени эттээр-дир. Эки улус хондуруп аарлар. Мээё оглум хлеб быжырар…

Бырлаёмаа угбайны бажыёымга эгидип алыр бодаан к\зелим ынчалдыр б\тпейн барган. Эмчилерге баарымга-даа, черле ындыг, оон анаа апаар кижи-дир дишкеш, херекке албааннар…

Д=рт айныё ортан ажа берген. Ынчалза-даа соок, хатчылы кедергей час болган. Мээс черлерниё хары безин орта четче эрип шыдавайн барган. Суур иштиниё х\нд\с эрээн хар суу д\нелерде дошталдыр шак доёгулай бээр.

Бир-ле эртен улус район т=в\-биле кожа турар суур оруунда кадай кижи доёуп =лген деп чугаа тарадыпкан. Сагыжымныё черле чиктии кончуг К\зел-оолга халып бардым. Оом интернадында чок болду. +=р\ оолдар меёээ: «Авазы чок апарган» – деп, коргунчуг медээни дыёнаттылар. Х==к\й угбайныё мага-бодун кым сугда эккелгенин билбес болгаш чанып келген мен. Аксы-с=з\ шору барган ийи оглум билген ышкаш, кээрим билек соёнуг-мурнуг айтырдылар:

– Кырган-авам кажан кээйил, ачай?

– Сен кырган-авамны дилеп чордуё бе?

Оолдарымга шала доёгун харыылапканымны бодум безин билбейн барган мен:

– Ийе, ол кажан-даа келбес. Моон соёгаар кырган-аваёар айтырбаёар.

Угбайны ажаар бажыёны улустан айтырып билип алгаш чеде берген мен. Оон =ске ийи кыдыында улгаткылай бергилээн эр, херээжен улустар бар болду. Мен угбайныё бажында салган тавакче таакпым каап, ооё-биле ыыт чок байырлаштым. К\зел-оол мени к=р\п кааш туруп, чанымга келди. Мени даштыгаар \нд\ре бергеш:

– Кожа суурга куда болган. Авамны ооё аразынга чоруп турган дээр-дир. Аъш-чем бодааш, улустуё столда дашкаларында арагазын ижипкен хевирлиг. Оон бээр д\не кылаштап оргаш, орукка доёуп калган. Удуй бергени ол ыйнаан. А мен авамны хей-ле моон дилеп турган мен – деп чугаалааш, куду к=р\п, карактарын чотту…

К\зел-оолдуё авазын суур чевеглериниё аразынга ажаап каан бис. Т=релдеринден ол х==к\й дээш качыгдап ыглап-сыктаан кижини-даа эскербээн мен. +ск\с калган чаёгыс оглундан аёгыда, угбайны мээё караамга к=з\лд\р-ле эттеп турган дуёмазы херээжен-не сыыёайнып чоруур чораан. Муёгараан сеткилимче ооё ыызын чоокшулатпаан мен. Ч\гле харын Бырлаёмаа угбайныё мурнунга бодумну ол херээженден артык буруулуг кылдыр бодап чордум. Чогум кандыг буруум дээш ынчаар бодаарым ол деп айтырыымга харыыны база тыппаан мен…

М. Дуюнгар "Бөрү дүнү". Кызыл