​Буряад зоной нааданууд

Шоно тарбаган хоёр - бүлэг үхибүүдэй нэгэниинь шоно, бэшэниинь тарбаганууд болодог (игра в тарбагана и волка). Тэдээн coohoo нэгэниинь эхэнь боложо, бэшэниинь гүлгэд болоод, эхынгээ хойноhоо hубарилдан, хормой хормойhоо барисалданхай, шонодо баригдахагүй гэжэ оролдодог. Урдань ябаhан эхэнь үхибүүдээ хамгаалжа, хамаг шадалаараа болодог. Шонын hабарта дайрагдahан хүн баригдahан боложо, нааданһаа гарадаг. Цырен hургуулида хамта hypaдаг хэдэн нүхэдөөрөө ногоон зүлгэ дээрэ «шоно ба тарбаган» боложо наадана (Ж.Балданжабон). 

Ботого буурашалга - наадагшад гар г раа барилсан дүхэриглэдэг. Ботогон болоhон хүн дүхэригэй досоо талада, буура болоhон хүн дүхэригэй газаа талада байдаг (игра в верблюжонка и верблюда). Нааданай эхилхэдэ, буура дүхэриг соо ороод, ботогоёо бариха гэжэ оролдодог. Энээндэнь haaд хэжэ, дүхэриглэhэн хүнүүд гар гараа хам барилсан, хана болоод зогсодог. Хэрбээ али нэгэн аргаар буура дүхэриг соо орожо, ботогоёо барибал, наадан шэнээр эхилдэг. Тиихэдээ ондоо хүнүүд буура, ботогон боложо шэлэгдэдэг.

Шиилэ сохихо - наадагшад хоёр бүлэг боложо хубаардаг. Наадагша хүн бүхэн үзүүртээ годиинхой нэгэ метр утатай модо баряад байдаг (игра в «хоккей»). Нааданай урда тээ ямар бүлэг модон бүмбэгэеэ хайшань сохин абаашахаб гэжэ элирүүлhэнэй hүүлээр тэрэ бүмбэгэеэ газарта табидаг. Тиигээд модон бүмбэгын хажууда бүлэг бүхэнэй нэгэ-нэгэ хүн ерэжэ, дохёогой дуулдахалаар, тэрэ бүмбэгэеэ нэгэ адли сохидог. Нэгэ бүлэгэйхид тэрэ бүмбэгэ өөрынгөө тала руу сохихые хүсэнэ, харин нүгөө бүлэгэйхид бүмбэгыень буляан абажа, өөрынгөө тала руу шэглүүлхые оролдодог. 

Шүбгэшэлгэ - арбаад хүүгэд нааданай урда тээ өөhэдынгөө дундаhаа «эхэнэрые» ба тэрэнэй басагые шэлэдэг (поиски шила и ножниц). Бусадынь бэе бэеынгээ бүhэhөө баряад, хойно хойноhоо үбдэг дээрээ hэхэрэн hуудаг. Тэдэнэй нэгэндэ «эхэнэр» дүтэлөөд: «Тэмээнэй хамар соохи модоной шэртэhэ гаргахамни, намда хайша шүбгэ хоёр хэрэгтэй болоо», - гэжэ хэлэдэг. Наадагшад «эхэнэрhээ» үбhэнэй хэдэн hогообори (хайша), модоной мүшэр (шүбгэ) нюуха ёһотой. «Эхэнэрэй» асуулан хүн «намда үгы, хойгуур hyyhaн зонhоо һура”, - гэжэ харюусадаг. Иимэ харюу дуулаhан «эхэнэр» тэрэ хүниие түлхижэ, гараарнь газар тулуулха гэжэ оролдодог. Тиигээд саашалжа бусадhаа асуудаг. Бэе бэеhээ барилсahан наадагшадай дунда басагаяа обёорhон «эхэнэр» тэрэнээ сүлөөлхэ гэжэ забдадаг. Булта хүл дээрээ бодожо, басаганай урда зогсоhон хүн гарнуудаа хажуу тээшэнь арбайлгаад, тэрэниие «эхэнэртэ» үгэхэгүй гэжэ оролдодог. 

Нашан ба нyгahaд - арбаад-хорёод хүүгэд наададаг. Хоёр-гурбан хүн нугаһад, нэгэ хүн нашан болодог (ястреб и утки). Хоёр-гурбан метр тухай хэмжүүртэй дүхэригhөө арбаад алхамай зайда наадагшад зогсожо, хулhа ожорhон болодог. Тэдэнhээ арбаад алхам хажуу тээ нугаһад байдаг. Мүн тэды газарай зайда нашан зогсодог. Нааданай эхилхэлээр, нашан нугahадые барихаяа забдадаг. Тэрээнhээ тэрьедэhэн нугаhад хулhа ожорhон соо гү, али нуур соо бэеэ нюудаг. Хэрбээ хоргодожо урдингүй нашанда баригдабал, тэрэ нугаһан нааданhаа гарадаг. Иигэжэ нашанай бүхы нугаhадые баритар наадан үргэлжэлдэг. 

Бээлэй тууха - наадагшад дүхэриглэн һуугаад, бээлэй араараа бэе бэедээ дамжуулдаг юм (“гнать” рукавицу). Тиигээд хэнэй гарта бээлэй ороноб, тэрэ хүн иигэжэ байгаад дууладаг: «Бээлэй, бээлэй, туу”. Дүхэриг соо байhан хүн иигэжэ дуулахадаа, дуудагша тээшэ дүтэлжэ, бээлэй буляаха гэжэ оролдодог. Теэд бээлэй саашань дамжуулагдадаг. Бээлэйтэй хүн олдоо haa, өөрөө бэдэрхэ болодог. 

Сагаан модон - зунай hapa сагаан hүни наадагшад хоёр бүлэг боложо хубаардаг. Энэ нааданда 3-6 метр утатай урга, 10 сантиметр болохо сэбэрээр арилгаhан тайрагдаhан модон хэрэглэгдэдэг (белое дерево). Уужам тэгшэ талмай дээрэ хоёр бүлэг наадагшад ами амяараа зогсодог. Ургаяа газарта зоодог. Тиигээд наадагшадай нэгэн модоной тайрадаhые бии шадалаараа шэдэдэг. Тиигэмсээрнь булта тэрэ модоёо бэдэржэ эхилдэг. Түрүүлэн олоhон хүн тэрэнээ өөрынгөө бүлэгэйхидтэ дамжуулдаг. Бэе бэедээ дамжуулhаар, эгээл hүүлдэ модо абahан хүн ургада гүйжэ ошоод тоншодог. Тэрэ бүлэгэйхид болон хүбүүд илahанда тоологдодог. 

Тэбэг сохихо - хониной гү, али ямаанай багахан aphaн хэрэгтэй. Тэбхэрхэн туулганда хоёр нүхэ гаргаад, тэрэнээ энэ арhандаа оёжорхидог. Бэлэн болоhон тэбэгээ хүлөөрөө сохижо, дээшэнь агаарта хаядаг (игра в воску). Газарта унагаангүй, хэн оло дахин хүлөөрөө сохиноб, тэрэ хүн иладаг. Халта сүлөө гараа һаань, наадаха: шатар, даам табиха, шагай тоглохо, тэбэг сохихо (Ц-Ж.Жимбиев).

Малгай нюулга - наадагшад хоорондоо нэгэ метр тухай зайтайгаар дүхэриглэн hуудаг. Нэгэ хүн малгай баряад, тэрэ дүхэригые тойрожо ябатараа, hэмээхэн нэгэ хүнэй арада малгайгаа табижархёод, саашаа тойрон ошодог (прятание шапки). Бултыень тойроод, малгайгаа нюуhан хүндөө хүрэтэрнь, тэрэнь мэдэнгүй hуужа байгаа һаань, малгайгаа абажа, тэрэ хүниие бүhөөр таһа шабхададаг. Хэрбээ арадамни малгай нюугдаба гэжэ мэдээ haa, тэрэ хүн hyгa харайн бодожо, нюугша хүниие хүсэжэ, барихые оролдодог. Нюугша хүнэй хүсэгдэнгүй гүйжэ ерээд, тэрэ хүнэйнгөө hуурида hуужа үрдеэ һаань, эрьюулэгшэ хүн малгайгаа нюудаг. Һууридань хүрэхэhөө урда хүсэгдэшөө haa, бүhөөр таһа шабхадуулаад, малгайгаа дахин нюудаг. 

Хоргодолсоон - хоёр метр утатай хабтагай хэрэгтэй. Газарта хэбтэhэн таладань богонихон, 15 сантиметр утатай, гушан модо ябталжа табидаг. Тиигээд наадагшадай нэгэн хабтагайн нүгөө үзүүр дээрэ дэбhэжэрхидэг. Тэдэ обоолоотой модод өөдөө дэгдэжэ, сасаржа унадаг. Хоргодогшодые бэдэрхэ болоhон хүнэй тэдэ мододые суглуулжа, хабтагай дээрэнь дахин обоолтор, бэшэниинь хоргодожо үрдидэг (игра в прятки). Модо обоолhон хүн тэрэнhээ холо ошонгүйхэн, хоргодогшодые бэдэрдэг. Хэрбээ бэдэрэгшын холо ошоо haa, хоргодогшодой нэгэн hэмээхэн гүйжэ ерээд, хабтагайн сүлөө үзүүр дээрэ баhа дэбhэдэг. Хоргодолсоон олон янза байдаг (Г. Дашабылов). 

Һээр шаалга - урдань hээр эрэшүүл улаан гараараа шаадаг байhан юм (переламывание отростка хребтовой кости позвоночника). Үхэрэй гү, али сарай, мүн тэмээнэйшье hээр хоёр шэхэгүй байха ёһотой. Нэгэ гартаа hээр баряад, нүгөө нюдаргаараа уулзуулжа сохидог. Эндэ дүршэл хэрэгтэй байгаа: эршэтэйгээр сохиходо, ямаршье hээр тэнсэнгүй хухардаг hэн. Дүй дүршэлөөр баян хүнүүд hээрые ара нюргандаа баряад, шаадаг байгаа. Эдеэнэй гэртэ hээр шаалган болохонь гэлсэбэ (Г. Ленхобоев). 

Даам - 64 сагаан ба хара дүрбэлжэнhөө бүридэhэн хюлгэ дээрэ бэе бэедээ адлиханууд сагаан, хара «хүбүүдые» (түхэреэнүүдые) табижа наададаг наадан ба тэрэнэй хэрэгсэл; дойбод сохихо (шашки). Даам табилга. 

Шатар - 64 сагаан ба хара дүрбэлжэнhөө бүридэhэн хюлгэ дээрэ сагаан, хара бодонуудые (фигурануудые) табижа наададаг наадан ба тэрэнэй хэрэгсэл (шахматы). Энэ нааданда бодонуудынь өөр өөрын нэрэтэй, ондо ондоо шадалтай. Нааданайнь дүрим даамда орходоо ондоо, нилээд орёо юм. Дүүнь хэдэн жэлдэ шатар наадажа, ехэ шадамар болобо (ар.онт.). 

ШАГАЙ НААДАН Урдань буряадуудай дунда элдэб янзын нааданууд дэлгэрэнги hэн, тэрэ тоодо шагай наадан (игра в альчики). Эндэ шагайн элдэб нааданууд гол түлэб Л.Линховоиной «Агын буряадуудай урданай ёhо заншалнууд» гэhэн зохёолhоо үгтэбэ. Шагай наадан хонхо, бүхэ түүлгэ, таалсалга, мори урилдаалга, няhалалга, хонгордоолго, дүрбэн бэрхэ, хоёр лама, хорин шүдхэр, мэлхэй, хумпараа, табаршаалга, шүүрэлгэ, харбалга гэхэ мэтээр илгардаг. 

Шагайнууд хонхо, бүхэ, морин, үхэр, тэмээн гэhэн ондо ондоо үзэгдэлтэй юм. 

Хонхо - коза. Шагайн бүхэтэр дээрээ хэбтээд, хонхороороо өөдөө харалга. 

Бүхэ - овца. Хонхо дээрээ хэбтээд, бүхэтэр талаараа өөдөө харалга.

Морин - лошадь. Хажуулдижа зогсоод, бүтүү талаараа дээшээ харалга.

Үхэр - корова. Хажуулдижа зогсоод, хонхортой талаараа дээшээ харалга. 

Тэмээн - верблюд. Ута руугаа өөдөө бодоод байлга. 

Хонхо, бүхэ түүлгэн - хоёр хүн энэ наада наададаг. Эдэнэр адли тоотой шагайнуудые шэрдэг дээрэ хаяжархиха. Тэдэнэйнь зариман бүхэ, зариман хонхо боложо буудаг. Хэлсээнэйнгээ ёhоор, наадагшадай нэгэниинь бүхыень, нүгөөдэнь хонхыень абаха ёhотой (собирание альчиков). Шагайнуудые хаяhан хүн өөрынгөө шагайнуудые түүжэ абахадань, нүгөөдэ хүниинь өөрынхиеэ абаха. Тиихэдэнь ондоо байдалтайгаар унаһан шагайнууд үлэжэл байха. Тэдэнээ дахин дахин ээлжээгээр хаяhаар байтарнь, шагайнь дyyhaxa. Абahан шагайнуудаа тоолоод үзэхэдэнь, нэгэнэйхинь олон, нүгөөдынхинь үсөөн байдаг. Үсөөн шагайтай хүниинь - бултыень, олон шагайтайнь - тэрэнэйнь тоогоор хаяад, дахин түүхэ. Тиигэ тиигэhээр шагайгүй үлэгшэ хүн шүүгдэhэн болодог. Урид хэлсэһэнэйнгээ ёhоор, хонхо гү, али бүхэнүүдые түүжэ, өөртөө абаха (Ц-Б. Бадмаев).

Таалсалга - хэдышье хүн наадажа болохо. Хүн бүхэн адли тоотой шагайнуудые бэе бэедээ абаад, тэрээн coohoo хэдыхэн шагай бусадтаа харуулангүй, нюусаар гартаа адхажа, урдаа баряад байха. Тиигээд бултанай баряад байhан шагайнууд хамтадаа хэдыб гэжэ наадагшад тус тустаа таажа хэлэхэ: нэгэниинь таба гэхэ, хоёрдохинь - долоо, гурбадахинь - арба гэхэ мэтээр. Бултадаа хэлэhэн хойноо гартаа бариhан шагайнуудаа эли болгожо харуулаад, хамтыень тоолодог. Хэниинь таажа хэлэhэн байнаб, тэрэнь тэдэ шагайнуудаа бултыень абадаг. Тиигээд бултаараа дахин шагайнуудаа гартаа баридаг. Хэрбээ хэнииньшье таагаагүй һаань, дахин шагайгаа таалсажа наададаг (угадывание). 

Мори урилдаан - энэ нааданда арбан шагай хойно хойноhоонь hубарюулаад табидаг (конские бега). Һубарюулан табиhан шагайнуудhаа гадна, нэга-нэга шагайгаа морин болгожо, hубарюулhан шагайнуудайнгаа түрүүшын шагайн хоёр хажууда зэргэлүүлэн табиха. Тиигээд гурбан шагай абажа, өөдэнь хаяха. Унахадаа тэдээн соонь морин буугаа һаань, хаяhан хүн өөрынгөө мориие нэгэ алхуулжа, урдахи шагайн хажууда табиха. Хэрбээ хоёр морин буугаа һаань, гурбадахи шагайн хажууда, гурбуулаа морид буушоо һаань, дүрбэдэхи шагайн хажууда табиха ёhотой. Энэ наада хоёр лэ хүн наададаг. Хоёрдохи хүниинь хаяхадаа, баhа тиигэжэ мориёо гүйлгэхэ юм. Хэды дахин хаяад байхадань, мориниинь арбан шагайгаа ходо гарадаг. Хэнэй морин түрүүлжэ гаранаб, тэрэнь булиhан болодог. Хорёогой хоёр тээгүүр тэдэ морид урилдаха (Г.Дашабылов). 

Шагай няһалалга - 3-4 хүн наадахадаа, тоогоороо тэгшэ 20-30 шагайнуудые шэрдэг дээрэ тараан хаядаг. Тэдэнь хонхо, бүхэ, морин, үхэр, тэмээн гэхэ мэтээр унаха. Тиихэдэнь наадагшадай нэгэн шагайгаа няhалан, бүхые бүхөөр, хонхые хонхоор, мориие морёор, үхэрые үхэрөөр тудаха ёhотой (сбивание лодыжек щелчком). Няhалhан шагайнь зуураа ондоо шагайе дайраа һаань, тэрэ хүн няhалхаяа болижо, ондоо хүниинь няhалха юм. Тудагдаhан шагайньшье ондоо шагай дайраха ёhогүй. Хэрбээ няhалhан шагайнь оншологдоhон шагайгаа тудаа һаань, тэдэнэйнгээ али нэгые абаха. Адли шагайнуудай дууһатар саашань удаадахи хүниинь няhалха юм. Шагайнгаа дууhахада, үсөөн абагша хүнэй шагайн тоогоор дахин няhалдаг. Тиигэhээр нэгэнэйнь шагай дууhадаг. Минии бишыхан байхада, абамни шагай няhалха наада заажа үгөө бэлэй (С.Дашын). 

Хонгордоолго - хоёр-гурбан хүн энэ наада наададаг юм. Бүхы шагайгаа хубаажа абадаг. Хоёр талаhаа адли тоотой шагай абажа ниилүүлээд, нэгэ хүниинь тэдэнээ 15-20 сантиметр тухай дээшэнь хаяад, доошоо унахадань, альганайнгаа арые тодоод үгэдэг. Тиигээд гар дээрээ тогтоhон шагайе баhа дээшэнь хаяжа, альган дээрээ тодоод абадаг (подбрасывание вверх лодыжек). Тиигэжэ абаhан шагайнь өөрын болоно. Түрүүшын хүнэй наадажа болихолоор, хоёрдохи 1 хүниинь наадаха дүримтэй. Һүүлдэ шагайгаа тоолоходонь, нэгэниинь олые, нүгөөдэнь үсөөниие абahан байха. Үсөөн шагайн тоогоор дахин дээшэнь хаяжа наадаhаар, нэгэнэйнь шагай дууhажа, шүүгдэhэндэ тоологдодог юм. Хонгордоожо наададаг шулууниинь hyypидaa хүдэлэнгүй хэбтэбэ (Д.Батожабай). 

Дүрбэн бэрхэ - энэ наада хоёр гү, али олон хүн наадажа болодог. Наадагшад дүрбэн лэ шагайгаар наададаг юм. Тэдэнээ ээлжээгээр шэрдэг дээрэ хаяхадань, нэгэниинь бүхэ, хоёрдохинь хонхо, гурбадахинь морин, дүрбэдэхинь үхэр буугаа haa, дүрбэн бэрхэ бууба гээшэ (четыре трудных). Иигэжэ шагайгаа буулгаhан хүн дахин хаяжал байха юм. Теэд дүрбэн ондоогоор бууха гээшэнь ехэл хомор байдаг. Тиимэ ушарhаа энэ наадан дүрбэн бэрхэ гэжэ нэрэтэй юм. Хэлсээнэйнгээ ёhоор, дүрбэн бэрхые буулгаhан хүн нүгөөдынгөө духые няhалдаг юм. Зарим хүнүүд мүнгөөршье наададаг hэн. Бүхэ, хонхо, морин, үхэр буугаа һаань, тэрэ наадаашан дүрбэн бэрхэтэй болобо гээшэ (Ц.Б. Бадмаев).