Аржаан Хурегечи
статья на тему

Хурегечим

         Хендергеге сарыг шажын хурээзин тудары-биле улуг коъш Танды сынынын мурнуу чугунден чоруп олурар- деп медээ ук чернин чурттакчыларынга баш бурунгаар дынналы берген турган. Ол хире улуг ууле-кежикти кылыр дээнде Хендергежилер анаа олурар эвес, коъшту Танды артында Овурден уткуп алганнар. Тайга  ажары амыр эвес, ак черлеп Танды кырынче ундургеш,  Хураган хемни куду бадырар деп сумелешкен дижир. Аът шарыда чудурген коштун бажы Хураган хемнин аксынга кээп турда, адактыглары Ирбитейни чаа-ла эртип орар чуве-дир. Тандыны ажып келгеш, Хураган хемнин аксынга, Элегес хемге каттышкан черинге улуг одаг-турлагны кылып, аът-холун дышкарып хонган дээр.  Хурээ тудуун удуртур  лама башкы санын салып,  ук чернин ээлеринден оршээл дилеп,  чажыын чажып, судур номун ажыткан чуве-дир. Лама башкы Тандыже корнуп алгаш, чажыг чажарга, аржаан суг (Хурегечи) тыптып, эглип корнуп чажарга, Элегестин ол чарыынга хол-далай (Доржу-Хол) тыптып-даа турган дижир. Каяа Хурээ тударын шилип тывары-биле лама башкыларын дорт чуъкче аъткарып, эрик черге эрегезин шуудуп, кежиг дилеп, судур номун ажып орарга, суг дуву сынышпас балык- байлан  кежигни айытканзыг, хемге кезек черни чайлап берип турган чуве дээр. Ынчангаш ол кежигни «Хурээ кечиг» хурээже кежер кежиг деп лама башкы адаан дээр. Улуг коъштун хонаш турлаа турган черни Хурегечи деп, тывылган аржаанны база-ла Хурегечи аржааны кылдыр чон адай берген чуве-дир.  Амгы уеде аржаанга аарыг-аржыктан, уе-човуландан адырлып алыр дээн чон чамбы- диптин кайы-даа булунундан келир апарган. Ында ижин-баар, соок-даяк, карак-кулак дээш-ле янзы- буру аарыглардан эмненир шоргаларны  кылып тургускан. Лама башкынын чажыын чашканы суттун ону- биле бир домей, аржааннын малгажы база-ла ак оннуг. Аржааннап келгеннер, ол малгаш биле чагдынарга арын-баш, хол-бут, мага-бот ала чайгаар-ла аныяксып, сергеп келир деп чугаалажырлар.

            Хурегечи аржааннын ажыдып тып, анаа чон аарыг-аржыын эмненип , дыштанып алыр кылдыр тургускан огбевис Сереп Тумат Дуганчыевичинин  ук- тоогузу Хендерге хурээзи- биле дорт холбаалыг. Оон ачазы Тумат Дуганчы  хурээни тудуп- тургузарынга киржип , ус-шевер болгаш иштики каасталгазын чуруп- сиилбип кылгаш, соолунде анаа улуг лама болуп ажылдап чораан.Ынчангаш-даа болган чадавас , хурээни тургузуп кылган ачы- буянныг лама башкыларнын база ачазынын буяны чаштап , эм шынарлыг, кайгамчыктыг чараш бойдустуг , долгандыр кызыгаар чок арга- эзимнерлиг сыннар- биле хурээленген , ийи дагнын ортузунда  аржаанны  ажыдып каар аас- кежик ыявыла анаа таварышканы дыка онзагай таварылга.Улустун аас чогаалынын эдилекчизи, улусчу музыка херекселдеринин мастери, ус- шевер , эмчи- домчу, эм оъттарнын чыыкчызы, анчы , бугу талазы- биле талантылыг огбевиске чоргаарланып чоруур бис.

                 Хурегечи аржаанывыс ачы- буянын коргузуп база шыдаар, хедер чанын база коргузуп шыдаар. Келген чону чалбарып- тейлеп, аарыг- аржыктан , шылап- човагдан адырарын дилеп, ёзулалды кылыр.Ынчалза- даа ийи- чангыс ужур билбестер азы билзе-даа сагывастар аржааннын девискээринден эм оъттар чулуп, азы мурнуу чукте турар бедик дагже  уне бээр болза, аяс турган хирезинде кара булут дойлуп келгеш, чазын, долу- харын безин  чаай кааптар Хурегечи « хайыракан»-на болгай.Ынчангаш аржаанга дыштанып келгеннер ёзу-чурумну сагыырлар

           Ачылыг-ла аржаанывыс чугле эм суу-биле, малгажы- биле эвес, кайгамчыктыг агаары- биле, чараш бойдузу- биле база эмнээр , куш киирер, торээн черге ынакшылды хайындырар. Аржаанны долгандыр турар узун хону дыттар, ыракта коступ чыдар ногаан аргалар- биле шыптынган ан- менниг сыннар, адаанче коорге дувунде ышкаш коступ чыдар калбак- калбак даштарлыг хем, кырынче унерге кудай безин  « ыглай кааптар» бедик даг , янзы- буру айыраннаан  чечек- биле шыптынган аяннар . Кайгамчыктыг чараш- дыр сен, Хурегечи хайыракан! Арат- чонунга ачы-буянынны ам-даа коргузуп, кайгамчык чараш бойдузун- биле келген чонунну ам- даа магадат-ла! Курай! Курай!

                                                                                          Анна Чымыыжык.

      Ак- Тал суур.                              11.11.2010 ч.