Шаг будущее
творческая работа учащихся по теме

                                                             Киирилде

                                                                                                                Аттар – чурттуң

                                                                                                               Уран – чечен каастакчызы – дыр.

                                                                                                               Олар чоннуң төөгүзун,

                                                                                                                Сеткил – бодалын ,

                                                                                                                Аажы – чыңын база

                                                                                                               Ажыл – агыйның

                                                                                                               онзагайларын  тода

                                                                                                               илередип чоруур.

                                                                                                               (К.Паустовский.).

      Аттар – шаг – шаандан тура кижи төрелгетенниң амыдыралынга кол черни ээлеп келген болгаш ээлеп  турар. Кижи бүрүзү хүннүң – не аттар – биле ужуражып турар. Ол аттар шупту аңгы – аңгы болур.

      Дылда бар бүгү – ле аттарны : антропонимнерни (кижилернин хуу аттарын) , топонимнерни(черлер аттарын), зоонимнерни (дириг амытаннар аттарын), космонимнерни (октаргай делгеминде хуу аттарны), теонимнер (бурганнар аттары ), ктематонимика (кижилерниң чогаадып каан янзы – бүрү дамчыдылгалар, бүдүргени чүүлдер аттары ), оронимнер (кургаг черлер аттары), ойконимнер (чурттакчылыг  черлер аттары), урбонимнер (кудумчулар аттары) болгаш оон-даа өскелерни шинчилеп өөренир дылдың бир адырын ономастика (грек дылдан onomastike-ат бээриниң уран аргазы) дээр. [ЛЭС 1990: 346-347].

       Ономастика дыл эртеминде онзагай адыр болур. Чүге дээрге хуу аттар-биле кижи бүрүзү хүн бүрүде амыдыралынга таваржып, оларны ажыглап, олардан ада-өгбелериниң эрткен төөгүзүн коптарып көрүп турар.

       Ономастиканың географтыг аттар топонимнер оларның хүлээлгелерин утказын, тургустунганын болгаш тывылган ук-төөгүзүн, шын бижилгезиниң дугайын өөренир адырын топонимика дээр.  . [ЛЭС 1990: 515-516].

       Төрээн дылывыстың ажыглалынга болгаш ооң сайзыралынга топонимнерни шинчилээри база бир кол черни ээлеп турар.Оларны шинчилеп тывары солун болгаш берге. Чүге дээрге топонимнерниң тывылган төөгүзүн дыл эртеминге эвес, а географияга, төөгү эртемнеринге база киириштирер. Дыл эртеминде географтыг аттар аңгы-аңгы талаларындан шинчилеттинген кылдыр санаттынып турар. Бо талазы-биле шинчилеттинген эртем ажылдары эвээш эвес.Оларга орус дыл эртеминде

Эртем-практиктиг конференция

"Келир үеже базым".

Темазы:

Кызыл кожууннуӊ Терлиг-Хая суурунда черлер

 аттарыныӊ тывылганы болгаш тургузуу.

Ажылды 8-ки класстыӊ ѳѳреникчизи

            Кодурак Ай-Чүрек Шолбанович кылган.

Удуртукчу башкызы: Ондар А. И.

Терлиг-Хая-2014.

                                                Допчузу

Киирилде______________________________________________________

1 эге. Черлер аттарыныӊ тывылганы_______________________________

Кызыл кожууннуӊ Терлиг-Хая суурунда черлер аттарыныӊ лексика-семантиктиг бѳлүктери__________________________________________

1.1.Ѳӊ-чүзүнүн барымдаалап адаан черлер аттары___________________

1.2.Кандыг-бир чүвеге дѳмейлеп адаан черлер аттары________________

1.3.Хемчээлин барымдаалап адаан черлер аттары____________________

1.4.Дириг амытаннар-биле холбаштырып адаан черлер аттары_________

1.5.Сан аттары-биле холбап адаан черлер аттары_____________________

1.6.Кандыг-бир чүвениӊ барын барымдаалап адаан черлер аттары______

1.7.Турар туружун барымдаалап адаан черлер аттары_________________

1.8.Кылдыныг-биле холбап адаан черлер аттары_____________________

1.9.Антропонимнер-биле холбап адаан черлер аттары________________

1.10.Хевирин кѳргүскен черлер аттары_____________________________

2 эге.Черлер аттарыныӊ тургузуу__________________________________

2.1.Бѳдүүн черлер аттары________________________________________

2.1.1.Укталбаан бѳдүүн черлер аттары______________________________

2.1.2.Укталган бѳдүүн черлер аттары_______________________________

2.2.Нарын черлер аттары_________________________________________

Түӊнел________________________________________________________

Ажыглаан литература даӊзызы____________________________________

Информантылар________________________________________________          

                                                 Киирилде

           Аттар – шаг-шаандан тура кижи төрелгетенниң амыдыралынга кол черни ээлеп келген болгаш ээлеп  турар. Кижи бүрүзү хүннүң- не аттар- биле ужуражып турар. Ол аттар шупту аңгы- аңгы болур.

         Дылда бар бүгү- ле аттарны : антропонимнерни (кижилернин хуу аттарын) , топонимнерни (черлер аттарын), зоонимнерни (дириг амытаннар аттарын), космонимнерни (октаргай делгеминде хуу аттарны), теонимнер (бурганнар аттары ), ктематонимика (кижилерниң чогаадып каан янзы- бүрү дамчыдылгалар, бүдүргени чүүлдер аттары ), оронимнер (кургаг черлер аттары), ойконимнер (чурттакчылыг  черлер аттары), урбонимнер (кудумчулар аттары) болгаш оон-даа өскелерни шинчилеп өөренир дылдың бир адырын ономастика (грек дылдан onomastike-ат бээриниң уран аргазы) дээр. [ЛЭС 1990: 346-347].

       Ономастика дыл эртеминде онзагай адыр болур. Чүге дээрге хуу аттар-биле кижи бүрүзү хүн бүрүде амыдыралынга таваржып, оларны ажыглап, олардан ада-өгбелериниң эрткен төөгүзүн коптарып көрүп турар.

       Ономастиканың географтыг аттар топонимнер оларның хүлээлгелерин утказын, тургустунганын болгаш тывылган ук-төөгүзүн, шын бижилгезиниң дугайын өөренир адырын топонимика дээр.  . [ЛЭС 1990: 515-516].

       Төрээн дылывыстың ажыглалынга болгаш ооң сайзыралынга топонимнерни шинчилээри база бир кол черни ээлеп турар.Оларны шинчилеп тывары солун болгаш берге.

      Ономастика дыл эртеминде онзагай адыр болур. Чуге дээрге хуу аттар -биле кижи бүрүзү хүн бүрүде амыдыралынга таваржып , оларны ажыглап олардан ада- ѳгбелериниң эрткен төөгүзүн коптарып көрүп турар.

Төрээн дылывыстың ажыглалынга болгаш ооң сайзыралынга топонимнерни шинчилээри база бир кол черни ээлеп турар. Оларны шинчилеп тывары солун болгаш берге. Чүге дээрге топонимнерниң тывылган төөгүзүн дыл эртеминге эвес , а географияга , төөгү эртемнеринге база киириштирер. Дыл  эртеминде географтыг аттар аңгы- аңгы талаларындан шинчилеттинген кылдыр санаттынып  турар. Бо талазы- биле шинчилеттинген эртем ажылдары эвээш эвес. Оларга орус дыл эртеминде В.Я.Бутанаев.[1993: 33 - 40],Э.М.Мурзаев{1974: 324}  болгаш өскелерниң- даа ажылдарын хамааштырып болур. Ооң иштинден Тывада черлер аттарын шинчилээн ажылдар база эвээш эвес:Б.И.Татаринцев{1973:142 - 144}, Ш.Ч.Сат{1969:232 234}Б.К.Ондар{1993:2001:120 – 126;24 - 26} болгаш өске- даа.

Девискээр аайы- биле черлер аттарын шинчилээр ажылды амгы үеде элээн калбаа- биле чорудуп турар.Сөөлгү чылдарда бо талазы- биле элээн хөй студентилер болгаш ѳѳреникчилер эртем ажылдарын кылып турар . Бис бодувустуң чурттап турар суурувустуң черлер аттарын шинчилеп  кылыр кылдыр ,теманы шилип алган бис.

Ажылывыстың  темазы: Кызыл кожууннуң Терлиг- Хая суурда черлер аттарыныӊ тывылганы болгаш лексика-семантиктиг бѳлүктери.

Ажылдың объектизи :тыва дылдың топонимнери.

 Ажылдың чугулазы: Терлиг- Хая суурда черлер аттарының  дугайында тускай ажылдар чоруттунмааны- биле ажылдың чугулазын барымдаалааш , ону дыл талазы- биле шинчилээни.

Ажылдың чаа чүүлү : Терлиг- Хая суурда черлер аттарын системажыдып чыгганы болгаш ол аттыӊ тывылган угун тодарадыры.

Ажылдың сорулгазы: Кызыл кожууннуң Терлиг-Хая суурунда черлер аттарының тывылганы болгаш тургузуу.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

а)Терлиг- Хая суурда черлер аттарының лексика- семантиктиг бөлүктерин тодарадыр;

б) девискээрде черлер аттарының тывылган угун тодарадыр.

Ажыглаан арга- методтар: дилеп тыварының , тайылбырлап бижиириниң методтары.

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:

Ондар.Б.К. Лексико – семантические особенности тувинских гидронимов.

Ондар .Б.К. Топономический словарь Тувы.

Ажылдың ужур- дузазы: чаа өзүп олурар салгалдар чер- чуртунуң төөгүзүн билип алыры.

Ажылдың тургузуу: киирилде, 2 эге, түңнел , литература даңзызы.

1эге.

Кызыл кожууннуң Терлиг- Хая суурунуң девискээринде

черлер аттарының  лексика- семантиктиг бөлүктери.

           Тыва дыл эртеминде  ономастика сөөлгү чылдарда элээн шинчилеттинип турар апарган .Ылаңгыя топонимика талазы-биле шинчилелдер чыл келген тудум улам ханылап турар. Сөөлгү үелерде топономика  талазы-биле шинчилел ажылдарын школаларда башкылар өөреникчилери-биле кады чорудуп турар.База Б.К.Ондар хөй чылдар дургузунда шинчилел ажылдарын чорудуп келгениниң түңнелинде черлер аттарынга «Топонимический словарь Тувы» деп улуг ажылын үндүрген /2004:256/  

             Терлиг-Хая девискээри – Тываның база бир онзагай каас-чараш  чурумалдыг       черлерниң бирээзи.  Чер-черден улустуң чүдүп турары  «Чалама» деп даа, мөңгүң суу заводу бүгү чонга билдингир.  Суур арга-арыгларның, хову- шөлдерниң, даглар, сугларның хүрээлелинде бүргедип алган турар. Суурувустуң чанындан ырак эвесте , чугай дажын база өрттедип кылгаш садып турган. Ниитизи-биле Кызыл кожууннуң Терлиг-Хая девискээринде чыгдынган топонимнерни шынарының аайы-биле 2 бөлүкке аңгылап турар бис.

 1 кургаг черлер .

2 даглыг черлер  аттары.

Бо бөлүктээшкинче Б.К.Ондарның /ТСТ 2007:555/ чыып тургускан словарынга даянып алгаш, ук девискээрде топонимнерниң лексика- семантиктиг бөлүктерин тодарадып кылырын оралдашкан бис.

Ам оларның тус-тузунда иштики бөлүктерге аңгылап , сайгарып көрээлиңер.

        Топономикада кургаг черлер аттарын оронимнер деп адаар. Кургаг черлер аттарынга даглар(тейлер, тайгалар, хавактар, оваалар, арттар, баалыктар) , ховулар (шөлдер , алаактар, белдирлер) арыглар ,чурттакчылыг черлер аттары (кыштаг, чазаг, күзег, чайлаг, аалдар турар чурттар) кылдыр Б.К .Ондарның./1983:94 – 106/ ажылынга даянып бөлүктеп турар бис.

                                1.Даглыг болгаш кургаг черлер аттары.

Тыва көк-көк дагларның чурту. Тываның девискээринде дыка хөй черни даглар ээлеп турар. Даглар дээрге долгандыр чыдар  черден өрүлеп бедий берген черлер болур. Дагларның бөлүүнге тей, арт, тайга, хавак, баалык, оваалар хамааржыр. Оларның аттарынга даянып дараазында уткалыг бөлүктерге чарган бис .

                       1.1. Ѳң-чүзүнүн барымдаалап адаан черлер аттары.

Ак-Даг – чазын бүгү-ле дагларның  хары эрий бергенде , чүгле ол дагның хары эривес чыдар. Чүге дээрге кышты өттүр хадаан хар дагга баргаш, хөртүктели бээр . Ынчангаш ол дек эривес боорга ынчаар адаан.

Ак-Хая – чугай дажындан бүткен болгаш агартыр көстүп чыдар боорга, ук атты тывыскан.

Кызыл-Хая - даштарның  өңнери хүн караанга кызылдыр кѳстүп чыдар  боорга ынчаар адаан.

Кара-Тал –арганыӊ иштинде талдарныӊ карты дирс кара боорга , ынчаар адаан.

Кызыл-Хаш – кирбииш кылыр кызыл малгаштарлыг боорга , ынчаар адаан.

Кызыл-Чыраа – чиңге чараш кызыл өңнүг чырааларлыг боорга ынчаар адаан.

Сарыг-Булуң – ол булуңга тараа олуртуп турган , күзүн көөрге тараалар саргартыр быжа бээрге, ук атты ынча деп адаан.

Кара-Булуң – ол булуңдан шаанда улус оон хөмүр казып турган боорга ынчаар адаан.

Көк-Көвүрүг – өңүн барымдаалап ынчаар адаан.

Кызыл-Чүрек - даштары хүн караанга кызылдыр кѳстүп чыдар болгаш ол дагныӊ хевири чүрекке дѳмей боорга ук атты ынчаар адаан.

              1.2.  Кандыг- бир чувеге дөмейлеп адаан черлер аттары.

Серлиг-Арт – арттың кырында сери ышкаш улуг арга бар боорга ынча деп адаар.

Эзерлиг-Арт –  ийи дагныӊ бажы каттышкаш эзерге дөмей боорга ынча деп адаар.

Майгын-Даг – тип каан борбак майгынга дөмей боорга адаан.

Арыг-Хөрээ – хөрекке дөмей боорга ынчаар адаан хевирлиг. Бо аттыӊ тывылганын улуг улустан айтырарга билбес болган. Хѳрекке дѳмей боорга ынчаар адаан боор деп тайылбырны бергеннер.

Буура-Даг -кижилер аӊаа чурттап-чурттап ээн каапкан турган.Ээн чуртка бууралар кээп турар. Ынчангаш аӊчылар оларны атпас-даа, кѳрүп кааш чоруй баарлар. Ол олчаан ол чуртту Буура-Даг деп адай бергеннер.

               1.3. Хемчээлин барымдаалап адаан  черлер аттары.

Калбак-Арга -  арга дыка улуг девискээрде пөштер үнген карарып көстүп чыдар улуг арга боорга ,ынчаар адаан.

Биче-Дөргүн – Дөргүн чанында бичежек шаг-ла ындыг дөргүн бар боорга ынчаар адаан.

Улуг-Кежиг – көжүп-дүжерде эки, хемни кежир мал-маганын сүрерге эптиг улуг кежигни ынчаар адаан.

Чиңге-Даг – шөйлүп чорупкан ооргаланча чиӊге-чиӊге дагларны  ынчаар адаан.

Калбак-Мээс – калбак аргалыг чоорту бедип үнген дагны ынчаар адаан.

Узун-Оорга - тѳнмес  узун ооргалыг  чуңгулап бадар черни ынчаар адаан.

             1.4.  Дириг амыттаннар-биле холбаштырап адаан черлер аттары.

Телиг- Хая – ол хаяда телер чурттап, ѳзүп турар боорга ынчаар адаан. Шаанда ол черге эӊдерик хѳй телер турумчуп чурттап турган.

Хүлбүс-Даш – хүлбүс хевиринге дөмей даш бар боорга, ук черни ынчаар адаан

Кошкар-Арт –ийи дагныӊ сүүр-сүүр баштары кожаланчып каттышкаш, кошкар бажынга дөмей боорга ынчаар адаан .

                       1.5. Сан ады- биле холбап адаан черлер аттары.

Чаңгыс-Терек – ол ховуда чаңгыс өскүс терек бар боорга ынчаар адаан.

Ийи-Терек – оруктуң ийи кыдыында хаалга ышкаш үнген теректерни ынчаар адаан.

Ийи-Шиви-Дагныӊ эӊ-не бажында ийи шиви үнген боорга, ук черни ынчаар адаан.

1.6.  Кандыг-бир чүвениӊ барын барымдаалап  адаан                      черлер аттары.

Тракторлуг- Каът – аңаа улуг трактор үрелгеш , ону ол-ла черге кааптарга, ук девискээрниӊ малчыннары  ынчаар адаан.

Кудук-Ховузу –тайгада ыяш дилдирер ховунуң ортузунда кудук бар боорга ынчаар адаан.

Шагар- Оъттуг  - шаанда бир аӊчы аүнап чорааш, хенертен кушкаш эдиптерге, корткаш хѳй шагар - оъттар аразынче шурай берген. Ынчангаш ол черни "Шагар_Оъттуг"  деп адай берген.

Хаялыг-Хем – ол хем хаялар аразындан шурап бадып чыдар боорга ынчаар адаан.

Хаван-Баштыг – бир аңчы кончуг улуг хаван аткаш, бажын дытка бедидир азып каан , ынчангаш ол ат оон тывылган.

Хөлдүг-Аяң – бичежек оймак иштинде бичежек кезек-кезек хөлдерлиг аяӊ бар боорга ынчаар адаан.

Чаа-Суг – ол черден хам кижи суг узуп ишкеш, уругларын ол суг-биле арыглап, аштааш, аарыг-аржыктан камгаланып чунуп турган. Ынчангаш ук атты чон ынчаар адаан.

Чер-Аастыг – дагның кырында аас ышкаш улуг оңгар бар боорга, ынчаар адаан.

Дөң-Кара-Ѳдек – кара өдектиг дөңгелчикти ынчаар адаан.

Муңгаш- Эл – ында муңгаш эл бар боорга , ынчаар адаан.

Эзирлиг-Кара-Суг- кара суг чанында кончуг улуг эзир турлаглыг чурттап турар боорга , ынчаар адаан.

Хаттыг-Тайга – кырынга үргүлчү хат хадыыр боорга ынчаар адаан.

Бестиг- Оймак –шаанда улус оон  ай-бес казыып чип амыдырап чораан  боорга ынчаар адаан.

Ѳзенниг-Каът – бичии-бичии кезек-кезек үнген өзеннерлиг боорга ынчаар адаан.

Хаялыг-Хем - хемни дургаар болгаш долгандыр хѳй хаялар бүзээлеп алган турар боорга, ук черни ынчаар адаан.

                  1.7. Турар туружун барымдаалап адааан черлер аттары.

Чарык-Бажы – ийи улуг дагны аңгылап турар боорга ынчаар адаан.

Ортаа-Хем – үш хемниӊ ортузунда агып чыдар боорга ынчаар адаан.

Белдир – ийи хемниң каттышкан черин ынчаар адаан.

Ортаа-Кара-Суг – ортузунда суглар бар боорга.

Бертиг-Кара-Суг – бээр кара сугнуң бетин ынча дээн.

                   1.8 Кылдыныг-биле холбап адаан черлер аттары.

Хадыыр-Ооруг –чазын, күзүн үргүлчү дүвүлендир хат хадыыр боорга ук атты тывыскан.

Шаалааштыг – ооӊ чанынга кижилер боттарыныӊ чугаазын безин орта дыӊнап албас. Чүгле ооӊ аажок дааштыг агып чыдар саарыгны ынчаар адаан.

Саарыглыг – черден хензиг саарыг чер бар, оон улус хымыш-биле сугну узуп ижер боорга ук черни ынчаар адаан.

Саамчыыр – малдың оът – сигенниг чайгы одарын ынчаар адаан.

Идер – Даш – дыка улуг идер борбак даштыг черни ынчаар адаан.

Көдүрер – Даш – аъттыг улус орук ара эртип чыда ол дашты аъдын ажыр октаар турган.

Ойнаар – Тей – бичи уруглар чуңгулар тейни ынчаар адаан.

                    1.9.Антропонимнер – биле холбап адаан черлер аттары.

Бурган – Кежии – бурганны чажырып өске бир кежигже көжүрген ынчангаш ынчаар адаан.

Чаргы – шаанда улус маргышкаш ол дагның бажынга туруп алгаш дүжүр октажып чаргызын чарар.

Лама – Даа – лама кижи чурттап чораан боорга.

Хаан – Даг – дагның эдээнге хаан кижи чурттап чораан.

                    1.10. Хевирин көргүскен черлер аттары.

Борбак –Тей – боп - борбак тейни ынчаар адаан.

Оңгар – Хову – ийи кыдыындан даглар бүзээлээн оңгар ховуну ынчаар адаан.

Мешпек-Дагныӊ бажында дыка калбак мешпек дыттарлыг боорга, ук черни Мешпек деп адаан.

Чокпак - ол арга ишти ѳрттенгеш, аӊаа чаш ыяштар шупту деӊ-деӊ,  чокпак-чокпак кылдыр ѳзүп эгелээрге, ук черни чон Чокпак деп адап алганнар.

                                2 эге.Черлер аттарыныӊ тургузуу.

           Тыва дылда сѳстер тургузуунуӊ аайы-биле бѳдүүн болгаш нарын болур. Терлиг-Хая девискээринде таваржып чоруур черлер аттарын тургузуунуӊ аайы-биле ийи бѳлүкке чарып кѳрдүвүс:

1.Бѳдүүн черлер аттары;

2.Нарын черлер аттары.

                                 2.1.Бѳдүүн черлер аттары.

        Бѳдүүн черлер аттары чүгле чаӊгыс дазылдыг болур. Оларны бодунуӊ хуузунда укталган болгаш укталбаан деп ийи бѳлүкке тыва дылда аӊгылап кѳрүп турар.

                                  Укталбаан бѳдүүн черлер аттары.

         Укталбаан бѳдүүн черлер аттарынга Белдир, Чаргы, Мешпек Чокпак деп черлер аттары хамааржыр. Укталбаан черлер аттары чыгдынган карточкаларывыстан алгаш кѳѳрге, эвээш санныг болуп турар. Ниитизи-биле укталбаан хевиринде черлер аттары хѳй эвес болуп турар.

                                  Укталган черлер аттары.

          Укталган бѳдүүн черлер аттары колдуунда дазылга чогаадылга кожумаа немешкенинден тургустунган болур. Олар морфологтуг арганыӊ дузазы-биле тургустунган болур. Терлиг-Хая девискээринде ук арганыӊ дузазы-биле тургустунган черлер аттарын дараазында модельден кѳрүп кѳрээлиӊер:

Модель 1: Чүве ады + лыг деп демдек ады чогаадыр кожумак.

Чижээ: Саарыглыг = Саарыг+лыг

             Шаалааштыг= Шаалааш+тыг

Модель 2: Кылыг сѳзү+ыр/ир

              Саамчыыр=Саамчы+ыр

         Ниитизи-биле укталган черлер аттарынга 1-ги болгаш 2-ги модельге хамааржыр чүгле үш чер ады бар болуп турар. Моон алгаш кѳѳрге, морфологту арга-биле тургустунган бѳдүүн черлер аттары ажылывыста эвээш таваржып турар.

                                 2.2. Нарын черлер аттары.

              Нарын черлер аттары ийи болгаш оон хѳй дазылдарныӊ каттышканындан тургустунган болур. Олар боттарыныӊ иштинде синтаксистиг болгаш морфолог- синтаксистиг аргаларныӊ дузазы-биле тургустунган.

1. Синтаксистиг арга-биле тургустунган черлер аттары-чүгле ийи дазылдыӊ каттышканындан тургустунган сѳстер болур. Ук девискээрде бо арганыӊ дузазы-биле тургустунган черлер аттарын( кандыг-даа кожумак чокка) дараазында модельдерден кѳрүп болур.

а) модель: демдек ады+чүве ады.

Ак-Даг=ак+даг                                Кызыл-Хая=кызыл+хая

Ак-Хая=ак+хая                                Кара-Тал=кара+тал

Кызыл-Хаш=кызыл+хаш               Кѳк-Кѳвүрүг=кѳк+кѳвүрүг

Кызыл-Чыраа=кызыл+чыраа         Сарыг_Булуӊ=сарыг+булуӊ.

б) модель: чүве ады+ чүве ады.

Хаан-Даг=хаан+даг

Хүлбүс-Даш=хүлбүс+даш

Буура-Даг=буура+даг

Майгын-Даг=майгын+даг

в) модель: сан ады+чүве ады

Чаӊгыс-Терек

Ийи-Терек

Ийи-Шиви

         Синтаксистиг арганыӊ дузазы-биле тургустунган черлер аттарынга үш янзы модельдерни тодарадып кѳрдүвүс. Ук модельге хамааржыр черлер аттары Терлиг-Хая девискээринде эвээш эвес деп түӊнелге келген бис.

2.Морфолог-синтаксистиг арга-биле тургустунган черлер аттары.

Модель: чүве ады+лыг/лиг, -луг/лүг+чүве ады.

Эзер+лиг+Арт

Трактор+луг+Каът

Хѳл+дүг+Аяӊ

Хая+лыг+Хем

Модель: кылыг сѳзү+ар/ер+чүве ады.

Ойна+ар+Тей

Кѳдүр+ер+Даш

Ит+ер+Даш.

Модель: Чүве ады+ чүве ады+хамаарылга кожумаа.

Кудук-Хову+зу

Лама-Даг+а

Бурган-Кежиг+и

Модель:демдек ады+демдек ады+чүве ады.

Бертиг-Кара-Сиг

Ортаа-Кара-Суг

Эзирлиг-Кара-Суг

Дѳӊ-Кара-Ѳдек

              Ниитизи-биле Терлиг-Хая девискээринде нарын черлер аттары хѳй таваржып турар. Олар боттарыныӊ иштинде шупту аӊгы-аӊгы модельдерден тургустунган деп үстүнде чижектерден кѳрдүвүс.

                                         Түӊнел.

     Кызыл кожууннуӊ Терлиг-Хая суурунда черлер аттарыныӊ тывылган тѳѳгүзүн болгаш тургузуун сайгарарын оралдаштывыс. Девискээрде ажыглап турар черлер аттарын лексика-семантиктиг бѳлүктерин аӊгылап кѳрдүвүс. Ук бѳлүктерниӊ иштинден кандыг-бир чүвениӊ барын барымдаалап адаан черлер аттары эӊ-не хѳй таваржып турар деп түӊнелге келдивис.

       Чыгдынган материалдарны сайгарып тургаш, суглуг черлер аттарынга бодаарга, кургаг черлер аттары хѳй дээрзин кѳрдүвүс. Кургаг черлер аттарында даглар аттары арбын деп чүвени демдеглеп болур.

        Тургузуунуӊ аайы-биле бѳлүктерде нарын черлер аттары бѳдүүн черлер аттарындан хѳй дээрзин эскерип кѳрген бис. Нарын черлер аттары синтаксистиг болгаш морфологтуг аргалар-биле тургустунган болуп турар. Синтаксис-морфологтуг черлер аттары шинчилеп турар девискээривисте элээн болуп турар.Эӊ хѳй таваржып чоруур модельдерге демдек ады +чүве ады деп модель хамааржып чоруур.

          Ниитизи-биле алгаш кѳѳрүвүске, Кызыл кожууннуӊ Терлиг-Хая девискээринде черлер аттары лексика-семантиктиг бѳлүктериниӊ-даа, тургузуунуӊ-даа, тывылган  угунуӊ аайы-биле онзагай болуп турар.  Бистиӊ шинчилеп кылган ажылывыс ѳзүп орар салгалдарга ажыктыг, чүге дээрге бистиӊ салгалдарывыс бодунуӊ чонунуӊ тѳѳгүзүн, чурттап турар черинде черлер аттарыныӊ утка, тургузуг болгаш тывылган угунуӊ талазы-биле  бѳлүктериниӊ дѳмей болгаш ылгалдыг чүүлдерин билип алыры чугула деп бодаар бис.

                        Ажыглаан литература даӊзызы.

1.Ондар Б.К Гидронимия Тувы-АКД-1993.

2.Ондар Б.К Лексико-семантические группы тувинских гидронимов// Вопросы тувинской филологии-Кызыл,1983.

3.Древнетюркская топонимия Тувы//Башкы,2002.

4.Ондар Б.К Тыва топонимияда кылыг сѳстүг аттар дугайында//Башкы,1997. №4.

                                  Словарьлар даӊзызы.

1.Ондар Б.К Словарь топонимов Тувы.-Абакан, 2004.

2.Ондар Б.К Топонимический словарь Тувы-Кызыл,2007.

3.Тыва-орус словарь-Москва,1968.

                             Капсырылга.

                  Информантылар даӊзызы

1.Эникпен Тамара Байкараевна Терлиг-Хая

2.Дундуй-оол Эрес-оол Байкараевич Терлиг-Хая

3.Тамый Михаил

4.