"Арзылан Кудерек" деп тураскаалдын автору Дупчур Александр Сергеевич
статья (9 класс)

Тыва Республиканың  ѳѳредилге болгаш эртем яамызы

Эрзин кожуунуң муниципалдыг бюджет хандырылгалыг Соян Чакар аттыг Эрзин ортумак ниити билиг школазы

Эртем-шинчилел ажылы

Дупчур Александр Сергеевич

 «Арзылаң Күдерек» деп тураскаалдың автору

Удуртукчузу: Чооду Аржаана Алексеевна

Шинчилээни: Эренчин Эльмар 8 «а» клаас

Эрзин 2021

Допчузу:

1. Ажылдың тургустунган кезектери
2. Киирилде сѳс
3. Кол кезээ
4. Тураскаалдың тургузуу
5. Түңнел сос
6. Литература

Шинчилел ажылының кол сорулгазы: Арзылаң Күдеректиң тураскаалын шуткуп кылган шевер чурукчу, чаңгыс чер-чуртуум  Дупчур А.С. дугайында шинчилел ажылын кылыры.

Кылыр ажылдары (задачи):

1.Дупчур А.С.-тиң  намдары, чогаадыкчы ажылдары-биле таныжары;

2. Арзылаң Кудерекке  тургускан тураскаалдың төөгүзүн шинчилээри;

3. Тураскаалды кылырынга дузалашкан шевер кижилер.

Шинчилел ажылының объектизи: чурукчу, даш чонукчузу Дупчур А.С.-тиң чогаадыкчы намдары.

Ажылың чаа чүүлү : Арзылаң Күдерекке тураскаалдың авторунуң дугайында медээни чыгганы.

Шинчилел ажылын кылырда ажыглаан арга,методтар:

-медээлерни чыыры

-анкета кылыры

-чугаа,беседа

- хайгаарал методу

I. Киирилде сѳс.

Тѳѳгу билбес тѳѳрээр, тѳрел билбес түрээр дижир болгай. Бистиң Эрзин кожуунуң Эрзин сумузунга 2017 чылда Арзылаң Кудеректиң тураскаалын кылып тургускан. Тураскаалдың улуг чараш овур-хевирин коргеш,оон авторунуң дугайында сонуургап, билип алыксап  эгелээн мен. Мээн ачамның аймаа Иргит уктуг болгаш бо ажылды башкым -биле шинчилеп кылыр деп шиитпирлээн  бис.

 II. Кол кезээ.

Арзылаң Кудерек тыва тоолдуң маадыры дег онзагай овур-хевирлиг, ховар мѳзу –будуштуг тыва чоннуң чоргааралы  .Миннип кээримге-ле, эки кижини, кашпагай чорукту Арзылан Кудерекке домейлеп чораанын дыңнап озуп келген мен.

2017 чылда Эрзинниң аныяктар шуулганынга  торээн кожуунунуң сайзыралы дээш, аныяктар боттарының күжү-биле акша-хѳренгини демнии-биле ажылдап алыр  деп шиитпирлээннер. Аныяктарның кузел -соруу бедик болгаш мурнунга салдынган сорулгазын чедип алганнар.

Эрзин кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы Шомбун Шораан Вячеславович тѳѳгуде кирген алдарлыг мѳгениң чырык овур-хевири аныяк ѳскенни сорук киирип  чер чуртунга ат-сураглыг мѳгелер ѳзуп кѳвудезин дээш, тураскаалды тударынче аныяктарны кыйгырган. Кожуун черле ус-шевер, алдын холдуг шевер кижилери-биле бай, ынчангаш Бай-Даг сумузунуң чурттакчызы сиилбикчи, чурукчу, даш чонукчузу Дупчур Александр Сергеевичке дилеглиг барган. Александр Сергеевич аңаа чопшээрешкен. Ооң дугайында боду мынчаар сактып чугаалап орар: «Арзылаң Кудеректин тураскаалын демнежип кылыыл деп кыйгырыгга канчап-даа ойталап шыдаваан мен, бодум иргит кижи болгаш кожуунуң аныяктарының  толевилелин деткип, меңээ канчап-даа дорт хамаарылгалыг , ол мээң ыдыктыг хүлээлгем –дир деп билгеш, чопшээрешкен мен. Бо сураглыг мѳгевиске тураскаалды кылыры меңээ улуг аас-кежик болган деп санаар мен»

Александр Сергеевич Дупчурнуң намдары. (бичии турган,амгы уенин чуруктары)

Дупчур Александр Сергеевич – 1974 чылда үш айның бирде Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузунга малчын ѳг-булениң дун оглу бооп тѳруттунген. 1991 чылда Бай-Даг ортумак ниити билиг школазын дооскаш,  шериг албан хүлээлгезин кууседип чорааш, 1993 чылда чанып келген. 1996-1999 чылдарда Кызылдын Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезиниң чурулга салбырын чедиишкинниг дооскаш, 1999-2000 чылдарда Грозный хоорайга керээ езугаар шериг албан хулээлгезин куусеткен. 2010 чылда Россия Федерациязының Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү кылдыр кирген. Чурукчунуң билдингир ажылдарының бирээзи «Адазынын оглу» деп ажыл болуп турар. Автор амгы уеде чогаадыкчы ажылын уламчылавышаан Кызыл хоорайда чуртап чоруур. (чуруу)

        III. Тураскаалдың тургузуу.

        Тураскаалды барык ийи ай ишти кылган. Автор бо тураскаалдың овур-хевирин ундурерде Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп номундан болгаш улус чондан дыңнап кылган. Тураскаалдың таваан салырда Арзылаң Кудеректин тѳруттунген чери «Кѳжээлиг –Булуң» деп черден саңын салып тургаш, чер-чуртундан диленгеш, айның чаазы турда даштарын чудуруп, дажып эккелген. Тураскаалдын турар черинге база санны салгаш,оон таваанга тос эртинени оргээш, тургузуп эгелээн.(Слайд) Тураскаалдың бодун Бай-Даг сумузунга кылган. Ону демирлер-биле кожуп доңзаалап, гипс-биле эскизин тургузуп ундургеш, иштинче цемент, сай-дашты кудуп каан. Мѳгенин овур-хевирин тургузуп кылырда кол кичээнгей содак –шудак , идиктери  болгаш бѳргүнде болган. Оларны автор бодунуң кѳружу-биле сиилбип кылган.

Тураскаалдың боду 2,5 метр, тавааның бедии 1,5 метр. Ону кылырда ажыглаан кол материалдар:

1. Демирлер - 40 м.
2. Манза ыяш - 3 куб.метр
3. Глина – 2 тонн
4. Цемент - 4 тонн
5. Сай – 8 тонн
6. Гипс - 625 кг
7. Чес будук

Тѳѳгулуг огбевистин овур-хевирин сиңирген тураскаалды тудуп кылырынга ооң салгалдары  - Бай-Даг суурнун иргиттери эптиг-демнии-биле чонну кайгадып, кандыг-даа шаптараазынга торулбайн шудургу ажылын коргускеннер.

VI. Туңнел сѳс. 

Бо ажыл  бодунуң чер-чуртунуң тѳѳгузун, ында салым-чаяанныг кижилерниң аттарын утпайн, оларга чоргаарланып чоруурун билиндирер, кижизидер, билиин сайзырадыр.

         Тыва чоннуң шаандан бээр чоргаарланып чоруур маадыры Арзылаң Кудерекке  тураскааткан  тураскаал биске - өзуп олурар оолдарга улегер чижек болуп, бис аңаа деңнежип тыва хурештиң сайзыралынче сонуургалывысты бедидер.

           Чырык чер кырында чурттап чоруур кижи бүрүзү тѳрээн чурттуг, тѳрел чоннуг, ук-ызыгуурлуг болур. Бо тѳѳгулуг тураскаал  аныяк оскеннерге  кѳскү, сагыш-сеткилди хайныктырып, тураскаалды болгаш ооң авторунуң дугайында ханызы-биле шинчилээр сонуургалды бистерге  оттуруп турар.

Литература