Чугурук аътты соодары
классный час (7 класс) на тему

Киирилде

        Аът-тыва кижиниң чалгын-чакпазы,чарылбас ɵңнүү,омакшылы болгаш ыдыктыг малы.Тывалар аъттарының эң дээдизин мунуп алгаш безин Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чорааннар.Чүгүрүк аът-аът соодукчузу кижиниң уйгу-чыдын чок күш ажылының туңнелинде чедиишкин чедип алыр дын чаңгыс дүлгүүрү ол.Аът соодукчузу кижи байлак арга-дуржулгалыг ɵскелерден арга-сүме ап тургаш,бодунуң  амыдыралчы дуржулгазынга даяннып тургаш,аъдының соодуун (баан) таарыштырар.Чүгүрүк аътты чылдың  дɵрт эргилдезинде бодунуң  хайгааралынга тургузуп,аарыг-аржыктан камгалап,кам-хайыра чок эдилевейн ,эдилээр ужурлуг.Шаанда улуг назылыг улус «Чаңгыс тоннуг кижи хурежиичел,чаңгыс аъттыг кижи чаржыычал» деп чугаалажып чорааннар.Бо үлегер домакта ол кижи чүгле чаңгыс аъттыг эвес,чылгызының аразындан чүгүрүк аъттыг чораан хире.Ол аъдын үргүлчү соодуп-баглап,үзүүргедип-чарыштырып тургаш,чедиишкин чедип турган чадавас.Тыва уксаалыг чүгүрүк аъттарның хемчээлин 1м 40 см кылдыр доктааткан. Тыва уксаалыг чүгүрүк мал кончуг узак болур,35-40 километрни чүгүрүк эртиптер шыдалдыг.Тывада тыва уксаалыг чүгүрүк аъттарның ниити саны 265 турган.Ол бүрүткелди 2012 чылдың август айда Республика Наадымында бир дугаар тыва чүгүрүк аъттар  чарыжынга бүрүткээн.Тыва уксаалыг чүгүрүк аъттар Эрзинде,Тес-Хемде, Бай-Тайгада, Мѳңгүн-Тайгада,Ѳвүр кожууннарда кончуг хѳй бооп турар.Чүгүрүк аътка үргүлчү хайгаарал негеттинер,күжүн кадагаладып,угаан-медерелин чаңчыктырары болур. Чүгүрүк аътка кызыл эът артып болбас, бужартап болур. Чүгүрүк аътты баан хандыр мунуп,ɵртег бажынга баглап ,киженнеп мунуп турар болза аъттың  хол-буду үрелбес болур. Аът соодукчуларының аргалары аңгы-аңгы ,чамдыктары оозун чажырар,ыыттавас,улуска нептеретпес чажыт эртем-дир.

Ажылдың чугулазы: Амгы үеде  тыва  чүгүрүк аъттар дугайында шинчилел ажылдарынын чедир шинчилеттинмээннинден кɵɵрү чугула .

Ажылдың сорулгазы:Тыва чүгүрүк  аъттарны шын  соодарының (баглаарының)  янзы –бүрү  хевирлерин сайгарары.

 Ажылдың объектизи: Тыва чүгүрүк аътты соодары (баглаары).

 Ажылдың матераилдары: информантылардан чыгдынган карточкалар.

 Шиитпирлээр айтырыглар: Тыва чүгүрүк аътты соодарының (баглаарының) янзы-бүрү аргаларын тодарадыр.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы: Тыва чүгүрүк аъттар сонуургаар улуска ,чылгычыларга,аът спортун хогжудеринге болгаш кɵдээ ажыл-агый черинде ɵɵренип турар сургуулдар ажыглап болур.

Ажыглап турар терминнер:  Тыва чүгүрүк аътты соодары (баглаары)

Ажылдың чаа чүүлү:

 Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:  К-К.К.Чооду ., В.Даржаның ажылдарынга даянган.

Ажыглаан методтар болгаш аргалары: тайылбырлыг метод, деңнелге аргазы.

Ажыглаан литература даңзызы

Аът баглаар чер

        Чүгүрүк аъттарны арыг-оъттуг,агым суглуг черлерге тургузар,баглаар.Үзүүргедир чери оңгул-чиңгил чок ,дески,даш чок, чымчак черге тургузар. Баглаар чери ɵл-шык эвес,кургаг болур болза эки.Бедик тей кырынга баглаарга эптиг. Баа таарышкан мал баглаашка баглап каарга бедик сыннар баштарын харап турар боор.Чүгүрүк малды кыжын сери адаанга баглаар. Чүгүрүк малды часкы соокта, хаттыг үеде мунары болдурбас.

Чүгүрүк аъттың  дерин хайгаараары

       Аъттың дерин таарыштырары соодукчудан,үзүүргедиинден, дыштандырарындан хамааржыр. Аъттың соодуунуң  байдалын деринден билип алыр. Дерин эртен, кежээ азы бүргег хүнде сивирери таарымчалыг. Дерин эки үндүрген соонда ам улуг  үзүүргедиг эгелээр. Дер янзы-бүрү хевирлерлиг болур.

Малгаш-дер. Довурак  холушкактыг, малгаш талчак шышпак дер. Аът ийи-уш катап дериткен соонда малгаш дери чиде бээр.

Кѳвүк-дер. Ак кѳвүктүг дер үнер. Мыя кадыг апаар.Бааның  тааржып турарының  демдээ.

Суг-дер.Анаа суг ышкаш. Амзап кѳѳрге кандыг-даа амдан чок, дус  чок болур.

Кылагар-дер. Бо дер кылагар,борбак-борбак чинчилер ышкаш. Кылагар дер үнген соонда аътты камнаар, дер үндүрбес болза эки. Бо дер аъттың бааның ханганының бир демдээ.

Ѳң-чок-дер.Ол дер суг дер соонда, аъттың соодуу шын болур  болза , ынчан үнер. Ооң ѳңү-даа, амданы-даа чок, кем чок дери-дир.

Кара-дер. Бо дер аъттың соодуу эрткенде, азы соодуу ханмаанда үнер багай дер. Мындыг дер үнгенде, аът аажок харыксыраар, эъди сирилээр.Ындыг аътты  мунарга, чарыштырарга, сириңейнип, хоюп турар  апаар.

Үзүүргедири

Малды үзүүргедир бертинде дɵрт-беш  хонук баглаан соонда ам үзүүргедип эгелээр. Малды үзүүргедирде дɵш ɵрү салып болбас, чүрээ ɵлуп каар, дески черге болза эки. Маңнаан малдың дерин соодуп оожуктур чедип, дерин  кургадыр сүвүрүп турар. Аътты соодуп , баглап турар үениң дургузунда үзүүргедигни чүгле  үш-дɵрт  катап кылыр. Аътты баглап турар үеде семирип турар болза үзүүргедигниң  санын кɵвүдедип болур. Бир эвес арып турар болза, дыштандырары артык эвес. Үзүүргедигниң  баштайгы  хемчээлин узатпас болза эки, аът бодунуң тавы-биле маңнаар, аксын тыртпас, тепсенип болбас. Хѳй аъттар аразынга чарыштырбас, чүрээ хѳѳреп,ушта чүткүүр, аскымнаар апаар. Чоорту үзүүргедир чериниң аразын ырадып алыр.Үзүүргеткен   соонда аъттың  мыян, караан, дүгүн, кежин, удуурун, аңдааштанырын, даваннарын, кѳрүжүн, чараазын хайгаараары чугула. Чүгүрүк  малды изиг хүн караанга тургуспас, девээледир.

Чүгүрүк аътты соодуп турар үеде оъткарары

Чүгүрүк аъттың соодуу ханган болза ,ооң чемин, суггадын таарыштырбас болза, эки туңнелге чедип алыры бүзүренчиг эвес болур. Суггат кол черни ээлээр. Малды эртен изиг дүжериниң бертинде , эртен суггарары чугула. Суксаан азы суггады четпээн малды чүгенниг суггарар.Чүгүрүк аът хѳй чем чипкен хевирлиг болза, оожум шошкудуп,чемин сиңир мунар херек. Чүгүрүк аътты неделяда бир катап  кужурладыры азы   дус бээри албан. Ынчанмас болза ол аңдааштанып, довурак чылгап, маңнаары  баксырап болур. Кажан чарыш чоокшулап келгенде ,чеди хире хонук бурунгаар кужурладып, дус бербес ужурлуг.

Чарыш үези

Чарыш  болур  хүнде  чүгүрүк малды  аргалыг  болза хѳй малдар аразынга эрте чедирбес ,чүрээ хѳѳреп , хамык күжүн сагыжы-биле эрте чидирип болур.Чарыштырып үндүрер үези чоокшулап кээрге чедирер болза таарымчалыг. 

Чарыш соонда чүгүрүк аътты салыры

Аътты чарыштырган соонда дорт чылгыже салып болбас.Үш-дѳрт хонук бичии баглап,кежээ эртежик салып,боду хостуг оъттаар кылдыр ѳѳредир.Аъттың күш-деңгелин шын хайгаараар.

Мунукчу кандыг болур ужурлугул?

Чүгүрүк аът мунар мунукчу дээрге ,бо хунде эң-не нарын- берге айтырыг бооп турар.Мунукчунун хар-назыны чедиден он дорт хар уези болза эки .Мунукчу кижи аътка ынак,чарыш аъды мунуп билир Дыжын хандыр удуп алыр.Чиик чем чиир.Аъдын,бодун сорук киирер..Аъттан кортпас,эрес-дидим , кашпагай, хей-аъды бедик, кежээ, уйгужу эвес,деңзизи чиик,буттары чолдак дээн чүүлдерни сагыыр  ужурлуг. Соодукчузунуң баш бурунгаар чаггаан арга-сүмелерин чарыш үезинде күүседип шыдаар,дыңнангыр,чер аразының хемчээлин санап билир ужурлуг болза эки.Мунган аъдын башкарып билген турар.Каяа чердир аъттын аксын дыртар,кажан  салырын мунукчу боду билир турар ужурлуг. Делегейнин кайы-даа чурттарында кайы-даа үелерде аът чарыжы кѳшкүн чоннарның ундезин кулътуразынын чарылбас кезээ бооп чоруур.Наадым,аът,мунукчу-уш-ожуктун уш дажы дег чарылбас ужурлуг.Амгы уеде оолдар чарыш аъдын мунуксаар,а ада-иелери чопшээрешпес.

Туннел

Допчузу

Киирилде…………………………………………………………………………………………………………………………………………..ар.

1 эге.Чугурук аътты соодары…………………………………………………………………………………………………………..ар.

Туннел…………………………………………………………………………………………………………………………………………..ар.

Литература……………………………………………………………………………………………………………………………………..ар.

Капсырылгалар………………………………………………………………………………………………………………………………..ар.

Киирилде…………………………………………………………………………………………………………………………………………..ар.

Эртем- шинчилел ажылы

« Тыва  чүгүрүк аътты соодары болгаш чавыдактаары»

У-Шынаа ниити билиг ортумак школазының          

11-ги клазының ѳѳреникчизи

Араваа Бадый Владимирович кылган

Удуртукчузу тыва дыл,тыва чогаал

 башкызы  Араваа Ч.В.