Докладлар
статья по теме

ТР Әтнә муниципаль районы Иске Өҗем урта мәктәбе

Гаиләдә әхлак тәрбиясе

(Ата-аналар җыелышында ясаган чыгыш)

Укытучы: Дилбәр Фирдинатовна Гараева

Апрель, 20.. нче ел

Билгеле булганча, хәзер шәхеснең, белемлелеге белән тәрбиялелеге арасында бәйленеше төзелде диярлек. Без яшьләргә белем бирү белән мавыктык, ә аларда әхлаклылык тәрбияләүне йомшартыбрак җибәрдек. Мәгълум ки, кешене яман эшләрдән белемлелек түгел, бәлки әхлак дәрәҗәсе, аның, әдәплелеге, намуслылыгы саклый. Ә буген мәктәптән тыш чараларда әхлакый гадәтләр тәрбияләүгә бөтенләе белән диярлек игътибар кимеде. Әйе, бу уңайдан шуны да өстәргә кирәктер: соңгы елларда җәмгыять бездә кешеләрнең, матди хәле, яшәү шартларының җитди үзгәрүе дә балалар, яшьләр арасында тотрыксызлык, киеренкелекнең тууына, hичшиксез, сәбәп булды.

Балаларның үсмерләрнең hәм яшьләрнең үз-үзләрен тотышлaрындагы тупаслыклар, кешеләр белән аралашуындагы кимчелекләр hәммәбезне борчый. Бу нилектән шулай? Тәрбиянең кайсы урынында нинди ялгышлар җибердек? Моны ничек төзәтергә? Без әлеге һәм башка шундый борчулы сорауларга җаваплар эзлибез, тәрбия  бирү  юлларын яхшыртырга тырышабыз.

Ни генә  әйтсәң  дә, бала холкына иң  элек гаиләдә нигез салына. Бала күп вакытын өйдә

әти-әнилере янында үткәрә, аларның узара мөнәсәбәтләрен күреп үсә, гадәтләрен, сөйләгән сүзләренә хәтле күңеленө сеңдереп бара. Алар кебек булырга, аларның гамәлләрен кабатларга ярата. Малайлар әтиләре булып кыланса, кызлар күбрәк әни кеше булып уйныйлар. Гаилә тормышы, көзгедәге кебек, аларның  уеннарында чагыла.

Бала яхшылыкка, мөстәкыйльлекке кечкенәдән үк өйрәнергә тиеш. Ләкин моңа ата-аналар hәм укытучыларның  үгет-нәсихәтләрен истә калдыру юлы белән генә өйрәнеп булмый. Беренче чиратта балага бу сыйфатларны көндәлек тормыш сеңдерергә тиеш.

Балалар үсеп җиткәнче, вакытларының күп өлешен ата-аналар янында уздырган бер чорда аларга урамда ничек тәртипле булырга, табигатьне ничек сакларга, өлкәннәргш, көчсезләргә ничек ярдәм итәргә кирәген өйрәтергә зур мөмкинлекләр була.

Балалар тормышыннан беркайчан да аерылмаска, аны кызыксынып hәм игътибар белен күзәтеп торырга кирәк. Кечкенәләр шуңа мохтаҗ. Үз балаларының ни белән кызыксынуларын, мавыгуларын белгән укытучылар, ата-аналар аларның ничек яшәгәнен күреп торалар. Моңа гаиләдәге ышаныч һәм дуслык атмосферасы да, яшьтән өйрәтелгән режим һәм тәртипкә гадәтләнү дә ярдәм итә.

Тире-юньдәгеләргә игътибар hәм күзәтүчәнлек буш кызыксыну гына булмаска тиеш. Бала гаиләдә үзе турында һәр вакыт кайгыртуларын, туганнарының бер-берсе турында кайгыртуларын күреп үсә. Мондый үрнәк бик зур тәэсир көченә ия. Ләкин, шулай булса да, үрнәк күрсәтү генә җитеп бетми. Бала үзе дә башкалар өчен берәр нәрсә эшләсен.

Балага уз яныгызда, дус-ишләре арасында юмарт булырга рөхсәт итегез. Аңа нәрсәсен дә булса корбан итерге мөмкинлек бирегез. Беркатлы ачык авыз үстерәбез дип курыкмагыз.

Гаиләләрдә балалар белән уртак тел таба алмаудан зарланалар. Югыйсә балалар белән булган конфликтларның күбесе ата-аналарның балаларга карата үз мөнәсәбәтләрен үзгәртеп өлгерә алмаулары аркасында килеп чыга. Бала үскән саен, аның дәгъвалары арта, ул мөстәкыйльлеккә омтыла. Ата-аналар еш кына бала үсешендәге бу табигый омтылышны баланың ата-ана йогынтысыннан чыгарга тырышуы дип карыйлар. Менә шулай бәхәсләр башлана.

Һәp балага да эшнең, зуррагын башкарырга омтылу хас. Ә ата-аналар, кагыйдә буларак, баланы йомышка йөгерүче итеп файдаланалар. Вакыты җиткәч, һәм мөмкин кадәр иртәрәк, балага эшләрне тулаем куша башларга кирәк. Мәсәлән, бүлмә җыештырырга, иртәнге аш әзерләргә, кечкенә энесен яки сеңелесен мәктәпкә барырга әзерләргә h.б.

Әгер балагыз өй эшләрендә сезгә ярдәм итмәсә, моның берничә сәбәбе булырга мөмкин. Ул сез кушкан эшне эшли белми яки эшкә өйрәтелмәгән. Моның сәбәбе гаиләдә татулык, бердәмлек булмаудан да килүе мөмкин: димәк, hәpкeм үз эченә бикләнеп яши. Әгәр балагыз яхшы укый, әмма сезгә тупас сүзләр әйтә икән, димәк, сез мөнәсәбәтләрегездә ялгыш юлга кергәнсез. Моның сәбәбен табарга кирәк, югыйсә бу иртәме-соңмы аның  укуына да тәэсир итәчәк.

Баланың көндәлек мәшәкатьләре белән да таныш булыгыз. Күпчелек ата-аналар бер ук хатаны ясыйлар. Ярдәм итү урынына, бер-бер артлы таләп куялар: «Дәрес әзерләргә утыр!», «Кайчан рәтләп укый башлыйсың инде?» Ә җавап- шул гадәттәге акланулар: «Өлгерермен әле», «Хәзер утырам» яисе «Буген өйгә эш бирмәделәр».

Баласының яхшы укуын теләгән ата-ана укыту программасын да белергә тиеш. hич югында башлангыч мәктәп программасын. Әгәр бала башлангыч мәктеәптә яхшы укыса, аңарда, hичшиксез, системалы эшләү күнекмәләре дә, акыл көчен сарыф итүгә гадәтләнү дә, укучылар арасында үз дәрәҗәсен төшермәскә тырышу теләге дә барлыкка килә.

Кайбер ата-аналар баланың укудагы уңышлары hәм аны тәрбияләү турында мәктәп, укытучылар кайгыртырга тиеш дип уйлыйлар. Бу ялгыш караш. Әгәр балагызның  яхшырак укый башлавын

телисез икән, аңа ярдәм итә алырлык барлык кешедән - алдынгы укучылардан, иптәшләреннән, туганнарыгыздан файдаланырга кирәк. Баланы бер генә нәрсәдән – кирекмәгәнгә акыл өйрәтүдән, файдасыз битәрләүдән саклагыз.

Баланың укуын саф hавада йөрү, физик күнегүләр, хезмәт белән чиратлаштырырга онытмагыз. Сәламәтлек турында кайгырту берничә мөhим моментны эченә ала. Бу - ашау, йокы режимы, хәрәкәтләнү, саф haвaдa йөрү.

Бала белән узара аралашу вакытында аңарда үз дәрәҗәсен тою хисен үстерегез. Үзен бернигә яраксыз дип уйлаган кеше бернәрсәгә дә сәләтле булмый. Үзен югары бәяли торган кеше гадәттә зур энергия белән эшли, мөмкинлекләрен тулысынча файдаланырга тырыша. Андый кеше авырлыклар алдында баш июне үзен түбәнсетү дип карый. Үз дәрәҗәсеңне тою хисе шәхеснең сәләте үсүен, кәефен, үзүзен бәяләвен күрсәтүче үзенчәлекле үлчәү булып тора.

Әгәр гаиләдә баланы яратсалар, хөрмәт итсәләр hәм, кирәгеннән артык мактамыйча, аның тәртибенә лаеклы бәя бирсәләр, ул үз көченә ышанган кеше булып үсә.

Кайбер гаиләләрәе аналар, гаилә татулыгын саклыйбыз дип, балалары турындагы, аларның мәктәптәге тәртибе турындагы хәбәрләрне атадан яшерәләр. Чөнки әти кеше кирәгеннән артык кызып китә, эшнең нидә икенен тикшереп-нитеп тормыйча, балага жәза бирә.

Хатын-кыз, ана сизгер була. Ул, кагыйдә буларак, уз баласын аңлый hәм кайчан таләп итәргә, ә кайчан иркәләү , үгетләү һәм ышаныч күрсәтү юлы белән максатка ирешергә икенен белә. Әтиләрдә исе еш кына мондый сизгерлек булмый. Шунлыктан алар яшүсмер психологиясен аеруча тырышып өйрәнергә - китаплар укырга, укытучылар белән сөйләшергә тиешләр. Хатын-кыз табигатенә салынганны ирләр китаплар уку, күзәтү, уйланулар ярдәмендә өйрәнергә тиеш.

Бала-чаганы эшкә өйрәтү күп вакытны ала, түземлек тә җитеп бетми, киребеткән бала булса, аны җайларга, көйләргә кирәк. Ләкин барлык ата-аналар да тәрбия эшендә үзенең нинди урын алып торуы турында җитди уйланамы икән соң?

Уйланучылар бар, әлбәттә, халык педагогикасына таянып кына махсус әдәбият укып өйрәнүчеләр дә бар. Шул ук вакытта, үз өстенә төшкән җаваплы бурычны аңламыйча, гаиләдә тавыш чыгарып (бигрәк тә эчкече ирләр), үзара мөнесәбетләрдә тупаслык күрсәтүчеләр, балаларын тәрбияләүгә игътибар итмшүчеләр дә юк түгел.

Өендә дә, эшендә дә намуслы, гадел, тырыш, кешеләргә игътибарлы ата-аналарның балаларында да шундый ук сыйфатлар формалаша бара.

Ата-аналар белән тәрбия мәсьәләләре турында сөйләшкәндә еш кына: "Вакытыбыз юк шул. Балаларыбызны рәтләп күрмибез дә», дигән сүзләр ишетәсең. Әйе, баласы йоклаганда, эшкә китеп, ул йоклагач кайтучы әтиләр дә бар.

Дөрес, хәзер вакыт җитмәүдән барыбыз да зарланабыз. Ләкин аз гына буш вакытыңда да бала белән бергә ял итү, нәрсәдер эшләү, аңарга игътибарлы hәм таләпчән булу, укуына hәм үз-үзен тотуына контроль ясау тәрбия эшендә яхшы нәтиҗәләргә генә китерәчәк.

Гаиләдә ата-ана үрнәгенең тәэсирле булуы турында бик күп мисаллар китерергә мөмкин булыр иде. Инде бала тәрбияләп үстергән үз әти-әниебез, мәсәлән, безнең өчен әле дә үрнәк. Алар әле дә безне гел яхшылыкка гына өирәтәләр кебек.        .

Безнең өчен нинди зур ихтирамга лаеклы кешеләр алар! Һәp әбәт саен, ашарга әзер булгач: ,,Әтиегезне чакырдыгызмы, балалар?» дип (без онытып җибәрсәк), әни искә төшерә иде.

Өлкән класс укучыларына клубка чыгарга рөхсет ителгән көннәрне концерт яки әйбәт фильм була икән, без башта әти-әнидән рөхсәт сорый идек. Өйдән чыгып киткәндә: "Әти, әни, мин киттем», ә өйгә кайтып кергәч: «Әни, мин кайттым», «Әти, мин кайттым», - дия идек. Чөнки әти-әни кая гына барсалар да, кая китүләрен, ә кайткач, кайтуларын әйтергә онытмыйлар иде.

Әтинең балаларына тавыш күтәреп тә әйткәнен хәтерләмим, шулай да өйдә тәртип булды. Мәктәптә укучы һәр баланың дәрес әзерли торган уз урыны билгеләнгән иде. Әти белән әнинең мәктәптә биш баласы берьюлы укыган еллар да булды, әти hәp кичне бишесенең дә дәрес әзерләгәннәрен тикшереп, кечерәкләренә чишеп булмаган мәсьәләләрне яңадан аңлатып, күнегүләрне эшләргә булыша иде.

Әти белән әни тәрбиянең гади генә бу төрләрен барлык нечкәлекләренә кадәр аңлап бетергәннәрдерме, белмим, ләкин алар бездә үзләренә карата хөрмәт, ихтирам тәрбияләделәр, ә безгә киләчәктә кулдан килгән кадәр кулланырга тәрбия элементлары өйрәттеләр.

Баласының кимчелекләре турында бик саклык белән генә сөйли башласаң да, кайберәүләр:

- Гел әйтеп торам, гел тукып торам. Шул да тәэсир итмәгәч, нишлим соң?-дип зарланырга тотыналар.

Кызганыч, кайбер ата-аналар балаларына шулай "гел тукып» кына торалар шул. Әле анысын да күп очракта боеру формасында. Сөйләшү-аңлашу җылы әңгәмә рәвешендә барса, әлбәттә, бала үз ялгышын тизрәк аңлар, «сүз биреп» котылу ягын карамас. Югыйсә кайбер балалар гаепләрен бик тиз таныйлар, төзәлергә вәгъдәләр бирәләр, әмма шунда ук "оныталар» да. Моның сәбәпләрен ата-аналар иң элек үзләреннән эзләп карасыннар иде. Әйткән сүзләрендә торалармы, алдашкан очраклары булмадымы? Биргән сүзнең  hичшиксез үтәлергә тиешлеген үз үрнәкләрендә балага күрсәтә алганнармы? Бу сөйләшү үтемле булырмы, тагын нинди юллар белән аңлатырга мөмкин?

Сүз көче белән баланың активлыгын уятып, аның хисләрен, эшчәнлеген тәрбияләүгә зур әhәмият биреп, А.С.Макаренко болай дигән: «Мин ышанам: балаларга яхшылап әйтелгән эшлекле сузнең гаять зур әhәмияте бар, оештыру эшендәге ялгышларыбызның әлегә куп булуы, бәлки, балалар белән еш кына кешеләрчә сөйләшә белмәвебездән килә торгандыр. Шулай әйтә белергә кирәк ки, - дигән ул, - сезнең сүзегездә алар ихтыяр көчегезне, сезнең культурагызны, сезнең шәхесегезне тойсыннар...»

Баладан "суз алганда» исә ул биргән вәгъдәнең чын күңелдән әйтелген булуына игътибар итергә кирәк. Мәсәлән, «мин тәртип бозмам», «мин ялган сөйләмем» түгел, ә «мин һәрвакыт дөресен генә сөйләячәкмен» h.б. Үз-үзенә боерык формасында әйтелгән әнә шундый җөмләне үз-үзеңне ышандыру формуласы дип тә йөртәләр. Атаклы академик Павлов, үз-үзеңне ышандыруның гаять зур әhәмиятен күрсәтеп, аннан файдаланырга киңәш иткән. Үз-үзеңә ышаныч булмау ялкаулар өчен аклану чарасына әйләнергә мөмкин. Кечкенә генә уңышсызлыктан соң" миннән булмый дип, hәртөрле эшләрдән котылырга тырышулар шуннан килә. Үз көчеңә кирәгеннән артык ышану да зарарлы күренеш. Андый укучылар, гадәттә, «анысын булдырам», «монысын булдырам» дип әллә никадер эшкә алыналар, әмма берсен дә кирәгенчә башкара алмыйлар.

Үзтәрбия кешедә хезмәттә, укуда, җәмәгать эшләрендә - кыскасы, адым саен ихтыяр активлыгын таләп итә. Ә ихтыяр булдыруда иң төп нәрсә - билгеләнгән эшне кичектермичә, үз вакытында җиренә җиткереп үтәү. Димәк, үзтәрбиягә ныклы контроль булдыру өчен үз-үзеңә отчет ясап, көндәлек эшкә бәя биреп, яңа бурычлар билгеләргә кирәк. Кыскасы, кеше үз-үзен тәрбияләү белән гомере буена шөгыльләнергә, аны haмaн үстерә һәм камилләштерә барырга тиеш. Әмма бу мөhим эшнең нигезе иң элек гаиләдә салына, hәм ата-аналар моны hәpвакыт исләрендә тотсыннар, балаларын кече яшътән үк үз-үзләрен тәрбияләргә өйрәтсеннәр иде.

8хлак - кешенеl-\ эш-харакатларенда, кендалек тормышында билгеле бер калыпка салынган, билгеле бер кыймматларне ташкил итаторган сыйфат. 8хлак сыйфатлары, гадапа, ахлакый а 1-\ , ахлакый кыймматлар, ахлакый хислар кебек тешенчалар аша билгелана.

Кешенеl-\ ахлакый тормышын горурлык, намус, веж,дан, нафрат, оялу, hавалану яки узузеl-\не артык я рату кебек хислар билгели. Аларшахеснеl-\ уз-узена, иж,тимагый куренешларгамм, гомуман, тормышка карата субъектив менасабатен чагылдыра. Бухислар деньяны таныпбелу процессына да утеп кера haM, эзлану шатлыгы, ачышлар бахете, хакыйкать ечен керашлардаге кичерешлар булып, кешенеl-\ кылганбарлык гамалларенда чагылыш таба.

Кешенен, тарбиялелеген haM ахлагын анын, тартибена карап баялилар. Лакин тартип - ар

тык кин, тешенча. Шун,а кура да ахлакнын, асылын билгелаганда але ге шахе с тормышындабербетен булган куренешнен, сыйфатларынсаклаган, амма кечерак куренештан торган берамлекне алып карарга кирак. Андый берамлекитеп кеше тарафыннан кылынган берар гамалисаплана. Гамал - кеше тартибендаге чагыштырмача местакыйль бер куренеш, haM шушыкуренешта шахеснен, ахлагы ачык чагыла.

Ул, кагыйда буларак, кешенен, нинди да булса эш-харакатенда курена. 8мма, тышкы беркуренеш буларак кына кузатканда, нинди булса да эш-харакат яки билгеле бер халат кенаале кешенен, гамале булып тора алмый. Гамаллар иса билгеле бер очракларда, аерым шартларда туа. Моны ан,лау ечен, мисалларга мераж,агать итик.

8йтик, баланын, суз тын,лаучанлыгы мектепте яхшы сыйфат булып санала. 8 шул ук вакытта укучы яманлыкка этеручелернен, де сузенкарусыз утерге heM шунын, аркасында ехлаксызлык гамалларе кылырга мемкин. Шун,а куре, тын,лаучанлык haM уй-фикерсезлекне, карусызлыкны некъ мена ахлак талаплере аша аера белерге кирек.

Куп кене очракта бер ук эш-харакат ехлакый яктан терлече беялене ала. Меселен, башкалар эшене катнашкан кеше MOHbIl-\ белан тактсызлык курсетерге мемкин. 8 шул ук вакытта, агарул сугышып-талашып киткен ике яшусмернеаерса-килештерсе, aHbIl-\ бу эш-херекете яхшылык булып исеплене. Тевеккеллекке корылганэш-херекетлер, га меллер де шулай: ейтик, берукучы, елганы йезеп чыгам дип, ипташе беленбехаслаша да узе чак кына батып улми кала. Мондый таваккаллекне hич кена да аклап булмый. 8 инде суга батучыны коткарганда тавак

каллек курсата икан, анын, ахлак ягыннан мактауга лаек бу гамале со клану гына тудыра.

Бу мисаллардан ачык куренганча, haртерле эш-харакат яки халат аларнын, узларен тудырган эшчанлекнен, максатлары haM сабапларебелан байле равешта кузаллаганда гына билгеле бер гамал булып исаплана ала.

Димак, кеше кылган билгеле бер гамалне аерып алып карыйбыз икан, бу гомуми куренешта узара байле ике теп кисакне курербез. Аларнын, беренчесе алеге гамалнен, тышкы билгесеннан гыйбарат, haM ул нинди да булса эш-харакапа яки халапа чагыла. Икенчесе, анын, эчке ягыннан, ягъни кузга куренмаган тесмереннан гыйбарат haM ул инде кешенен, максатларында, алеге эш-харакатне нинди максаттан чыгып башкаруында чагылыш таба. 8 максат, омтылыш, телакларда шахеснен, башка кешеларга, ж,амгыятька карашы, менасабатечагыла.

Шулай итеп, шахеснен, ахлагы анын, гамалларенда haM тартибенда курена дибез икан, монда ике нарсане кузда тотабыз: аларнын, беренчесе - шахеснен, тартибе булып урнашкан аерым бер эш-харакатлар ж,ыелмасы, икенчесе - шахес узенен, эш-харакатларе давамында йез тоткан максат, омтылыш haM телаклар системасы.

8хлаклылык принциплары haM тартип кагыйдаларе шахеска карата булга н тышкы талапларсистемасы булып тора. 8леге принциплар haM кагыйдалар билгеле бер шахеснен, яшау равеше, ахлаклылык нормасы булып аверелсенечен, ин, беренче чиратта аларны шахес узеинанып кабул итарга, узенен, эш-харакатларенда, максатларында шул принциплар haM кагыйдаларга йез тотарга тиеш.

Кешенен, шахес буларак формалашуында ахлак тарбиясе теп haM ин, аhамиятле урынны били. 8хлак тарбиясе - тарбия эше системасынын, узаге, ин, меhим юналеше. Кеше узэшчанлеге давамында, аралашу вакытындаденьяга, кешеларга менасабатта ахлак нигезларен туплый.

Аралашу кеше эшчанлегенен, барлык елкаларенда туа. 8 инде ахлак масьаласе накъ менааралашу давамында чагылыш таба. Шун,а курааралашу haM ахлак hapBaKbIT - балалар уенында да, укуда, спорт ярышларында, хезматтада - бер-берсена тыгыз байланган.

Кешенен, hарьяклап камиллашуенда ахлак тарбиясе алеге тарбия системасына керган барлык тешенчалар белан элемтада яши. Шахеснен, hарьяклап усешен таэмин иткан башкатер тарбияви берамлеклар (акылусеше, физик тарбия, хезмат тарбиясе, эстетик тарбия h. б.) барысы да ахлак менасабатларе, ахлаклылык принциплары аша уза.

8хлак тарбиясе процессында укытучытарбиячеларнен, роле зур. Алар тиешле шартларны тудыра, эшне оештыра,- балаларнын, укуы, хезмате, ялы, уены haM hартерле эшчанлеге давамында ахлак менасабатларен тиешле якка юналта.

Кыскасы, ахлак тарбиясе процессы укучы баланын, hартерле эшчанлегена утеп кера, деньяга карашында, кешелар белан узара менасабатенда чагыла, анын, шахесендаге теп чалымнарны билгели.

8хлак тарбиясе бирунен, теп бурычлары укучы балада ахлак таж,рибасе тудырудан гыйбарат. Яхшыны - яманнан, яманны яхшыданаера белу сыйфатлары кешеда яшьтан ук тарбиялана. Ул аларны кендалек тормышы, эше, эшчанлеге, башкаларга менасабате белан ныгыта гына бара. Балачакта барлыкка килганахлак нормалары кешене гомер буена озатабара.

Яманны яхшыдан аера белмау, тискаре сыйфатлар узлаштеру иса ж,амгыятьтаге ахлак кагыйдаларен бозуга, шахси бахетсезлекка илта. Мена шун,а кура да ахлак тарбиясенен, бурычларына аеруча игътибар итарга кирак. Аларга тубандагелар кера:

- балаларны ж,амгыятьтаге ахлак кагыйдаларе, ахлак нормалары белан таныштыру, даими равешта хабардар булуларына иреwy;

        - балаларда ахлак тешенчасе турында ун,ай

таж,риба булдыруга ирешу;

- балаларнын, хисларенда, ан,ында, тартибенда ахлаклылык принципларына омтылыштарбиялау;

- ирекле, hарьяклап камил шахеснен, ахлакый идеалы н балаларнын, тулысынча кузаллавына, шун,а омтылуына ирешу.

Шахеснен, hарьяклап камил усуе ечен ахлак тарбиясе югарыда айтелган бурычларны иска алырга, укучыларнын, hарьяклап гармонияле усешен таэмин итарга тиеш.

8хлак тарбиясенен, эчталеге укучыда ахлак сыйфатлары булдырунын, кин, планлы юналешена нигезлана. 8леге юналеш укучы баладаж,амгыятька, кешеларга, хезматка haM укучынын, уз-узена ахлакый манасабат тарбиялаунеэчена ала.

Укучы балада ахлак сыйфатлары тарбиялау эчталегена керган тешенчаларне баялаганда ин, элек шуны иста тотарга кирак: шахесне hарьяклап камиллаштеру барышында але ге эчталекнен, hарбер тешенчасе узара байланешта торамм бер-берсена узгареш-тезатмалар керта.

ж,амгыятька ахлаклы менасабат тарбиялау, димак, укучыда гражданлык хисларе, патриотизм, иж,тимагый haM рухи активлыктарбиялаудиган суз. Кеше, шахси тормышында, гаиладаузе н ж,амгыятьнен, тулы хокуклы haM ж,амгыятьалдындагы бурычларын тоя белган гражданитеп хис итарга тиеш.

Хезматка ахлаклы менасабат тарбиялау

кешенен, гомер юлын, анын, килачаген, язмышын билгели торган фактор. Ченки кеше, кайда гына булмасын, нинди гена ж,амгыятьтаяшамасен, хезмат менасабатлареннан читтакала алмый haM накъ мена алар аны шахес буларак формалаштыра.

Укучы баланын, хезматка менасабатен билгелауче теп курсаткеч - анын, хезматнен, ahaмиятен ан,лый белуе, башкарган эшенен, нати

,асе ечен ж,аваплылык тоюы, хезмат сеючанлеге haM, албатта, башкаларнын, хезматен ихтирам ита белуе.

Укучыда уз-узена ахлаклы менасабат тарбиялау - шулай ук, бердамлек, гуманлылык, намуслылык, чисталык-пехталек, хезмат сеючанлек кебек сыйфатлар булдыру диган суз.

ж,амгыятьта уз урынын,ны таба белу, узен,не башкалар янашасенда да, ялгыз калганда даахлаклы итеп тота белу - укучы баланын, шахесбулып формалашуында ин, теп сыйфатларнын, берсе. Ан,лы тартип - ана шул сыйфатларнын, бер куренеше.

Тартип - ута да меhим масьала. Ченки ул ниндидер сукырларча буйсынуны, куркып-калтырап торуны яки ясалма тартипне тугел, абалки уз хокукларын,ны haM бурычларын,ныан,лап, тешенеп яшауне белдера.

        Тартипне курсатуче факторлар тубанда

гелар:

- укучыларнын, ж,амагать урыннарында, мактапта, шахси менасабатлардатартип саклау кираклеген тиран тоюы;

- кабул ителган гомуми кагыйдаларне хезматта, укуда, ял вакытында куелган талапларне утарга омтылу;

        - узен,нен, эш-харакатларен,а, тартибен,а

контрольлек ита белу;

        -тартип бозучылар, тартипсезлек куренеш

ларе белан актив кераш алып бару.

Тартиплелек диган тешенча белан hардаим байланешта торган сыйфатлар бар. Алар - намуслылык haM хаклык.

8йтик, ялагайлык, икейезлелек, намуссызлык hapBaKbIT тартипсезлек белан байле. Шулук вакытта алеге сыйфатлар - намуслылык haM хаклык сыйфатлары - тартиплелек тешенчасена гена сыешып та бет маска мемкин. 8легеахлакый сыйфатлар шахеснен, деньяга менасабатенда - ж,амгыятька, хезматка, кешеларга, уз-узе на менасабатенда чагыла.

Укучыда ахлак сыйфатлары тарбиялау елкасенда яна бер меhим юналеш бар. Улда булса - гаилада ахлаклы менасабатлар тарбиялау. Гаиладаге менасабатлар, билгеле булганча, кеше кун,елена гомерлек тиран эз калдыра, алар, гадатта, артык нечка haM даими була; алеге менасабатлар барлык ахлакый менасабатларнен, нигез ташына аверела.

Махаббат диган олы, беек хис та ин, беренче наубатта накъ мена гаилада барлыкка кила. Ата-анага махаббат, туганнарны ярату, хермат иту хисе бала тормышынын, килачагенда да меhим роль уйный.

Шул ук вакытта балада башка ж,енестан булган кешега карата да махаббат хисе уянуынонытмаска кирак. Саф, эчкерсез махаббат хисларе тарбияли белу - шулай ук ахлак тарбиясенен, меhим бер елкасе. Димак, ж,енси тарбиябиру масьаласе - мактап ечен да, гаила еченда ута актуаль haM чын магънасенда ахлакыйпроблема. Бер-берен,а ихтирам, тугрылык, адаплелек малайларга да, кызларга да хас булырга, егетлек горурлыгы, кызлык горурлыгыаларнын, hаркайсына чит-ят булмаска тиеш.

Инде куренганча, ахлак тарбиясенен, тулы бер юналеше укучы баланын, тира-юньга, ж,амгыять haM кешеларга, хезматка heM башка биккуп нерселерге бейле менесебетлерен билгели. Бу юнелешнен, кыйбласы гына бер-ул югары ехлак сыйфатларына ия булга н hерьяклапкамил шехес тербиялеу.

hep ата-ана уз баласынын, бехетле булуын тели. Тик баланы hepKeM узенче ярата, узенче тербияли. Лекин аны ярату гына ж,итеме? Килечекте ул нинди кеше булып усер? Холык-фигыле, кешелерге менесебете, кылган эшлеребелен горурлана алырмы? Мене шулар хакындаоор ата-ана да вакытында уйлана микен?

Мегьлум ки, ехлак тербиясене нигез гаиледе салына. Ата-ана уз хезметен яратамы? Алар башка кешелер турында ниндирек фикерде? Боларберсе де бала игьтибарыннан читте калмый. Шулар йогынтысында акрынлап баланын, деньяга узкарашы формалаша.

Тормыш мисалларына таянып, мин ата-аналар игътибарын мене шул месьелелерге юнелтем. 8лбетте, балаларга куркем сыйфатлар узенненузе гене килми. Матур гадетлер яшьтен ук ныгысын ечен ата-анага зур кеч, тыры_лыыK куяргакирек. Шун,а куре бала устеруче hep кеше тербияче булырга бурычлы. Тормыш узе шуны талепите.

8лбетте, hep урнек ети-ени танылган педагогларнын, хезметлерен ей рене дип ейтеп булмый. 8мма беек педагогларнын, хезметлерене шундый ата-аналарнын, тормыш теж,рибесе нигез булып торганына шигем юк.

Бер акыл иясе, тербияче узе тербияле булырга тиеш, диген. 8 ата-ана - уз баласы ечен ин, беренче тербияче ул.

Башлангыч сыйныф укытучысы буларак, мин ин, элек оор укучымнын, гаилесе, тормыш шартлары белен танышып чыгам. hep гаиле - узе бердеулет. Бу деулет тулымы? 8ти-енисенен, шегыле нинди? Гаиледе елкен буын кешелере - ебибабай бар мы? Ниче бала тербиялене? Алар сауселаметме? Начар гадетлере ишетелмиме? Балаларны уз етисе устереме? Шушы сорауларгаж,авап тапкач, оор укучыма якын килу мемкинлеге алам. Боларны белеп тору hep тербияче еченбик меhим.

Аралашканда, бик куп ата-анадан «Баланы ничек мектепке езерлерге, анын, яхшы укуына, тертипле булуына нинди юллар белен ирешерге?,) диген сораулар ишетерге туры киле. heM бу борчылу бик урынлы бит.

Халык: «Чананы ж,ейден езерлерге кирек»,

ди. Баланы да мектепке езерлеу эшен мемкинкадер иртерек башларга кирек. 8 бу уз чиратында, елбетте, бик куп шартларга, тербияви алымнарга бейле. Беренчеден, баланын, гомуми усешене ирешу зарур. Икенчеден, ул уз-узен тотабелерге тиеш. Хетере яхшы, игьтибарлы булсада, ихтыяр кече ж,итмеу себепле, бала алардантиешенче фаЙАалана алмаска мемкин. Уку-балаечен бик ж,аваплы, куп кеч куюны, игьтибарныталеп ите торган хезмет. Шун,а куре балада кечкенеден ук хезметке ун,ай менасебет тербияленерге тиеш. Бу эште де ети-ени баласына урнек.

Кене буена тырышып эшлеселер де, хуж,алыклары тире-юньдегелерге урнек булып торган ети

енилер белен ен,гемелерден узен,е бик куп файдалы кин,еш алырга мемкин. Мондый гаилелердетормыш кейленген бер эзден бар.Уын девам ите. Аларда ата-ананын, абруе зур. Иорт хуж,алары эште чакта балалар ей эшлерен башкарып куя. Олы бала энелере, сен,еллере турында кайгыртучанлык курсете. Суз ун,аенда тагын шуны даейтерге кирек: бу гаилелерде бергелеп китап, газета-журналлар уку гадетке керген. Ата-ананын, тормышка актив менесебете балаларнын, холкында да чагыла. Алар мектепте яхшы билгелеренегене укый. Ж,емегать эшлеренде телеп катнаша.

- Кайбер ата-аналар миннен: «Балаларын,ны

ничек тын,латасын,? Аларны еш тиргисен,ме?

дип сорыйлар ди бер ана. -Ниге ачуланыйм, ди. Ачулансам, киресенче, тын,ламаслар кебек. Балаларнын, да холкын ан,лый белерге кирек бит. 8йтик, балан, бик бирелеп дерес езерли яки телевизор карый икен, син ан,а эш кушма инде. Хелене кер. Бала синен, узен,нен урнек алсын. Минем ике тапкыр ейткенем юк. Бер тапкыр ейткеннетын,лыйлар. Шулай киреклеген белелер. Кечкенелере олыларыннан куреп ейрене.

Нинди акыллы сузлер! 8лбетте, ата-ана, гаиле егьзалары урнегенде матур сыйфатлар еллардевамында тербиялене. Урнек гаилелернен, балатербиялеуде уз педагогикасы бар.

Хезметке менесебет - кешенен, рухи тормышында гаять еhемиятле сыйфат. Бу ун,айдан танылган педагог В.А.Сухомлинский болай дипейткен: «Шатлык хисе кеч куя, тир туге hэм арыганлыкны тоя белген кешеге гене хас. Балачак тоташ бей рем гене булырга тиеш тугел. Хезмет киеренкелеге юк икен, бала ечен хезмет бехете деюк. Шушы олы бехеттен баланы мехрум итмескекирек. Алар яшьтен ук хезметнен, темен тоеп, узлере эшлеген эшлернен, нетиж,есен куреп, горурланып уссеннер».

Еш кына елкеннер белен аралашканда яшусмерлернен, ин, гади нерселерне де белмеве кузгеташлана. Бу ниден шулай сон,? 8леге сораугаачыклык керту ечен, бер гаиле тормышына тукталам. Ул гаиледе ике ир бала усе. Бу малайларнын" ейтерсен" бернерееде де гамьнере юк. ейлерене хетта туганнары, танышлары килсе де, ислере китми. Шунысы гаж,еп, бу балаларнын, чит кешелер белен тугел, уз ети-енилере белен де сейлешер сузлере юк. Аларга ашыйсылары килгенде яки берер ейбер кирек булганда гына эндешелер. Ата-ананын, да мон,а исе китми.

8 балага аралашу, шатлык-борчуларын уртаклашу haBa кебек кирек. Юкса, анын, рухи деньясынын, камиллеге турында суз булырга дамемкин тугел. Гаиледе шундый менесебет яшегенде аларнын, усеп ж,иткеч кене аралашучан, башкалар турында кайгыртучан кеше булуларына ышануы кыен. Балада аралашу ихтыяж,ы бикяшьтен ук барлыкка киле. Башта ул якын кешелере, аннары туганнары, яшьтешлере, куршелере белен аралаша. 8леге ихтыяж,ны усте ру де,

беренче чиратга, ати-анисена, аларнын, тормышта уз-узларен тотышына, кешеларга булга нменасабатларена байле. 8гар алар башкаларбелан аралашырга яратмый, кунакка йерми, гомуман, уз кабыкларына гына бикланеп яши икан, мондый гаилада ускан балалардан нарса талап итасен,? Шундый шартларда бала кун,еленда акрынлап уз-узе н гена ярату, тира-яктагыларгаменасабатга илтифатсызлык сыйфатлары тамырж,ая башлый. Андый кешелар бутаннар шатлыгына-шатлана, кайгысынаборчылабелми. Буисашахес ечен бик куркыныч. Мена шун,а да кешенен, бала чактан ук узенен, тар деньясында гынабикланеп яшамаве, тормышка мемкин кадаркин,рак ахлакый кузлектан карый белуе бикмеhим. hap гаила, hap ата-ана бу хакта уйланырга, баласынын, рухи деньясын кин,айту турындамемкин кадар иртарак кайгыртырга тиеш.

Шушы ун,айдан бер урнак гаилане мисал итеп китерасем'кила. Бу гаилада беренче тапкыр булуымны хатерлим. Илсеяр мине ачык йез беланкаршылады. 0сталга ян,а сауган сет, ашамлыклар ките реп куйды. Баланын, мондый местакыйльлеге, hap нарса белан хабардар булуы мин,абик ошады. Мондый очракларда анын, яшендагелардан бер ук ж,авапны ишеткаларга турыкилганга, мин аннан:

- Узларе ейда юк чакта кунак сыйлаганга атианиен, каршы тугелме сон,? - дип сорадым.

- Безга алар кечкенадан: «Килган кешега каран,гы чырай курсатмагез, игьтибарлы була курегез, дип айта килалар, - диде кыз. - 8ти-аниемузларе да кунакчыл. Апаларым ял саен ипташкызларын алып кайталар, ани узе шулай куша. Тулай торакта берга яшаган ипташ кызларыгызны да алып кайтыгыз, мунча кереп, кунак булыпкитарлар, дип айтеп ж,ибара.

Бу га ила белан якыннанрак танышкан саен, мин аларны ил-кен белан берга яши торган кешелар итеп таныдым. Шекер, ата-аналар балаларын да матур урнакта тарбияли. Бу очракта, hичшиксез, ата-ана урнаге зур аhамиятка ия. 8гар ата-ана тира-юньдаге кешелар - куршела

ре, хезматгашларе белан эчкерсез менасабатгабулса, ярдамга мохтаж, кешега булышыргаhарчак азер торса, билгеле, андый гаилада балалар яшьтан ук кешелекле, игътибарлы, кин, кун,елле, ярдамчел булып усе.

Ата-ана! Бала ечен алардан да якын, алардан да кадерле тагын кем бар? Т ормышта бала ин, беренче алар белан аралаша, айлане-тире турын

да беренче теэсирларен алар аша ала, акны

карадан, яхшыны яманнан аерырга да алар ярдаменда ейрана. 8йе, hap кешенен, тормышында ин, кадерле, кабатланмас хатираларе ети-аниларе белан байленган булыр. Димак, ата-ана узена

кура бер кумаклек та икан але ул. Шунда кеше

шахесена нигез ташлары салына. Анын, ниндирак шахес булып ж,итлегуе, кубесенча, шул кумаклектаге heM анын, егъзалары арасындагы менасабетлерга, уз-узлерен тотышына бейле.

Ни кызганыч, барлык гаилеларде де тербия тиешле дереж,еде тугел шул але. Кайбер балалар кен саен диярлек тупаслыкка дучар була, урынсыз ренж,етулар кичера. Бу халларне тиреюньдаге кешелер белее, бала аеруча хурлана. Ан,а мена кайчан кирак тербияче-укытучы. Тирен сиземлау тойгысы мегаллимга балага дерес якын килу юлын курсатер.

Бала -ата-аналарнын, ехлакый тормышы кезгесе. Укучыларым яшаган hap гаиладаге ун,ай haM кимчелекле сыйфатлар турында еш уйланам. Урнак ата-аналарнын, балаларга артык кеч тукмичагена бираторган ин, кыймметле ахлакый сыйфатларыннан берсе - ата haM ананын, рухи матур

8гар де ата-ана кун,ел ж,ылысын кешелерга бира, аларнын, шатлык-кайгыларын уртаклаша, йераклере аша уткара белса, андый гаилада тарбияланган балалар кин, кун,елле, игътибарлы, эчкерсез булып уса. Кайбер ата-аналарнын, узузла рен гена яратуы, уз ихтыяж,ларын барнарсадан естен куюы -зур ж,итешсезлек ул. Кайчакта бу кимчелек уз балаларын сукырларча яратуга аверела. 8гар ата белан ана балаларынбетен йерак кечларен биреп тарбияласа, аннанбутан кешеларне курмаса, ахыры ни буласын кузалдына ките ру авыр тугел. 8йе, су тамчысындакояш чагылган кебек, балаларда да ати-анисенен, ахлакый сафлыгы чагылыш таба.

Гимназия коллективынын, бурычы - ата-аналар белан берлекта hap баланы бехетле иту. Бахет купкырлы. Ул кешенен, уз салатен ача белуенда да, хезматне яратып башкаруында да, деньянын, матурлыгы белан хозурлануында да, матурлык тудыруда катнашуында да, кешеларне haM узе н яратуында да, баланы чын кеше итеп тарбиялауда да чагылыш таба. Факать ата-аналар ярдаменда, кумак кеч белан гена мегаллимнар балаларга кешелек бахете бира ала.

Мин уз тарбияланучеларемнен, hарберсе дусларына яки башка кешеларга яхшылыкларны чынтелактан чыгып эшласеннар haM шуннан тиран ка

нагатьлану алсыннар дип тырышам. Турыдантуры «мена шулай эшла» дип айтмича гена кешене изгелек эшларга ейрату - ахлакый тарбиядаин, кыен бурычларнын, берседер, мегаен. Бу очракта ин, меhиме - баланын, кун,елена таэсиритудер. 8йтик, бала башка кеше кайгысын кургач, узен шунын, урынына куеп карасын, саф хисларен уятсын, кайгы кичеруче кешега да телакташлек белдерсен. Шун,а кура балаларда ахлаклылык сыйфатлары тарбиялау, аларны кешелербелан аралашу кагыйдаларена ейрату - гимназия алдында торган ин, меhим бурычларнын, берсе. Бу - ж,ин,ел эш тугел, албатга. 8мма шунысы

бахассез: ахлаклылык сыйфатларынын" уз-узен,не тоту, кешелар белан аралашу кунекмаларенен, нигезе гаилада, балалар бакчасында, гимназияда салына.

Халкыбыз, «Алтыдагы-алтмышта»дип, яшьли ейранелган гадатларнен, олыгайгачта онытылмавына ишара ясап айта. 8леге меhим бурычнытормышка ашыруда аерым дареслар haM дарестан тыш эшлар, ан,гамалер гена киракле натиж,ане биреп ж,иткерми, билгеле. Кулыбызда ахлак тарбиясе биру даресларенен, программасы белан дареслекларе, xaтra hap дареснен, эчталеге булган материаллар бар. Алар ахлакый сыйфатларны, балаларнын, уз-узларен дерес тоту гадатларен эзлекле устеруне, яшь узенчалекларен иска алып тезелган. 8хлаклылык тарбиялауда махсус даресларнен, кираклеге бугенге кеннен, талабе дип ан,лыйм мин. Аларнын, hapкайсы халкыбызнын, куркам гореф-гадатларен, буыннан-буынга кучеп килган гузал сыйфатларын усте ру максатына юналдерелсен иде.

Мин башлангыч сыйныф мегаллименен, бала тормышында гаять зур урын тотуына куп тапкыр

лар инандым. 8йе, мегаллим балага анисе кебекук кадерле haM газиз булырга тиеш. Укучынын, мегаллимга табынуы, тарбияче белан тарбиялануче арасындагы ышаныч, баланын, уз укытучы

сында курган кешелеклелек сыйфатлары - бо

лар тарбия эшенен, ин, зирак кагыидаларе. Тарбияченен, тагын бернича аhамиятле сыйфаты - балаларны тиран ихтирам иту, ата-аналарга хас акыллы кырыслык haM талапчанлек белансугарылган эчкерсез ихтирамлылык. Мегаллимшуларга тешенса гена чын магьнасенда рухиостаз була ала.

ТР Әтнә муниципаль районы Иске Өҗем урта гомумбелем бирү мәктәбе

Бала тәрбияләүдә әтиләрнең роле

(Ата-аналар җыелышы өчен чыгыш)

Укытучы: Д.Ф.Гараева

Ноябрь, 20..

Бер баланың “Кешегә 2 кул нәрсәгә кирәк?” дигән сорауга  “Әти белән әнигә тотыну өчен”, дип җавап бирүе, бәлки,гаҗәпләндерер. Әйе, балага әни ничек кирәк булса, әти дә шулай ук кирәк. Минем бүгенге чыгышым да әтиләр бәлән бәйле булыр.

Яхшы әти булып тумыйлар, тормыш үзе өйрәтә. Гаилә кору, шул гаиләне бәхетле итү ирләргә зур бурыч йөкли. Гаилә ул диңгездәге бер кораб шикелле. Ә әтиләрне шул корабның тәҗрибәле капитаны белән чагыштырыр идем. Һәрбер хатын-кыз шундый тәҗрибәле капитан белән иңне-иңгә куеп баруны зур бәхет дип саный  торгандыр.

Әгәр залга күз салсак, бүгенге ата-аналар җыелышында утыручыларның күбесе әниләр икәнен күрербез. Ә әтиләр? Кайда соң әтиләр? Кызганычка каршы, бала тәрбияләү бүген күбесенчә әниләр җилкәсенә төшә. Күп очракта әтиләрнең я вакыты юк, я ашыгыч эшләре бар, я алар бик арыган.

“Беәнең малайларга ныклы ата кулы кирәк”, дигән сүзләрне еш ишетергә була. Бигрәк тә өлкән буын кешеләреннән. Ләкин монда сүз баланы кыйный торган нык, таза куллы әтиләр турында түгел. Сүз баланы яклый торган куллар, авыр вакытларда таяныч булырлык, балага эш өйрәтә торган һәм кирәк вакытта таләпчән дә була белә торган әтиләр турында бара. Бала кечкенәдән дөньяда ир-ат куллары, ир-ат иңнәре генә эшли ала торган эшләр булуын белеп үсәргә тиеш. Әгәр дә малай тормышта бер генә мәртәбә булса да әтисенең хатын-кызга булышканын, яки аңа урын биргәнен күрсә дә, ул инде кечкенәдән үк ир-ат нинди булырга тиешлеген аңлап үсә. Шуңа күрә әтиләр иң яхшы әниләр биргән тәрбиягә караганда яхшырак тәрбия бирәләр.

Бала тәрбияләү процессында әти-әнинең икеск дә бергә катнашканда гына барысы да яхшы, тулы була. Колонияләргә эләккән яшүсмерләрнең 70%-ы тулы булмаган, ягъни әтиләре булмаган гаиләдән.

Әти-әни аерылышкан очракта да бала өлкәннәрнең игътибарын һәм кайгыртуын тоеп яшәргә тиеш. Ләкин әтиләр арасында гаилә тынычлыгын юкка чыгаручы, тәрбия эшенә салкын караучылар да бар. Кайбер гаиләләрдә әтиләр хәтта каешка да тотыналар. Кагыйдә буларак, мондый тәрбиянең җимешләре булып усаллык, кансызлык, каршы дәшү тора. Ә ата бала белән дустанә сөйләшсә, аны ихтирам итсә, бала үзенең кирәклеген тоеп үсәр, иптәшләре арасында да хөрмәткә лаек булыр.

Гаиләдә кыз балаларны тәрбияләүдә дә әтиләрнең роле бик зур. Кыз балага мәхәббәт – иң изге иң бөек хис. Кыз бала өчен әти ул әле ир-ат турында күзаллауның башлангычы. Әтисенә крап башкалар турында фикер йөртергә өйрәнә: яратыргамы, сокланыргамы сүзсез генә буйсыныргамы, әллә инде куркырга яисә курыкмаскамы? Әти кеше киләчәктә булачак гаиләнең хатын кызын тәрбияли.

Еш кына “Бала тыңламаса нишләргә?” - дигән  сорау ишетергә туры килә. Бу сорауны бирүчеләрнең балалары өчен әти-әниләр авторитетларын югалтканнар дип җавап бирәсе килә. Авторитетның төп нигезе, әти-әнинең яшәү һәм эшләү образы ул. Әгәр әти-әни намуслы, акыллы, үз балаларына бердәм максат куеп, бер-берсен хөрмәт итеп яши икән, бу гаиләдә авторитет бар. Бала мөмкин кадәр иртәрәк әти-әнисенең кайда эшләвен, ни белән кызыксынуын, нәрсәне ярата, ә нәрсәне яратмавын, үзенең ни теләвен белеп торырга тиеш. Әти кеше бала кылган гөнаһны кисәк кенә күрергә тиеш түгел. Ул кечкенәдән баланың эшләгән эшләре турында сөйләвен тыңларга, үз фикерен әйтергә, киңәшләр бирергә тиеш. Үз балаңны яхшы белгәндә генә аңа ярдәм итәргә мөмкин.

Гаиләдә атаның балага эндәшкән тоны да зур роль уйный. Балага тыныч, ягымлы итеп дәшәргә, шул ук вакытта кушкан эшләрне үтәтерлек тонны да куллана белергә кирәк. Һаман кычкырып торсаң бала шуңа ияләнә һәм кычкырып тормасаң ул сине тыңламый да башлый. Балага бервакытта да кычкырмагыз, ә дөрес итеп тыныч кына аңлатыгыз. Әти кеше бер төрле әйтеп , әни үз фикере белән кысылса, ул вакытта тәрбиянең сыйфаты тискәре яки киресенчә. Кушкан эшнең үтәлүенә зур игътибар бирергә кирәк. Кечкенәдән баланы кушканны үтәргә өйрәтегез.

А.С.Макаренко үзенең тәҗрибәсендә әти-әниләре күп эш белгән гаиләләрнең бәхетле һәм күңелле яшәүләренә игътибар итә. Тормышка яраклашмаган кешеләр бары тик кызгану хисе генә тудыралар. Балалар бәхетле булсын өчен аларны кечкенәдән эшкә өйрәтүдә дә әтиләргә зур бурыч куела. Балага әзер бүләк биргәнче бүләк урынына эш кораллары бүләк итеп, шуның белән эшләргә өйрәтсәк, яхшырак булыр иде һәм баланың эш белән кызыксынуы да зуррак булыр иде. Баланы эшкә өйрәткәндәаңа мөстәкыйльлек тәэмин итәргә кирәк. Балага әзер чишелешне күрсәтмәгез, аның һәр уңышына куана белегез. Аз гына алга китеш булса да, аны мактагыз, шул ук вакытта таләпчән дә була белегез.

Баланың мәктәп тормышы да проблемаларсыз түгел. Шуңа күрә балага бу проблемаларны чишәргә, авырлыкларны җиңәргә булышырга кирәк. Ләкин әле әтиләр бик сирәк катнаша. Күбесенчә әниләр җилкәсенә кала. Бала “Минем әтием барысын да белә, ул миңа һәрвакыт ярдәм итә, ул мине аывр чакта ташламаячак” дип ышансын, Кечкенә балага гына түгел, яшүсмерләргә дә үзен аңларлык һәм яклый алырлык кеше кирәк.

Тагын бер проблема бар. Бу әти-әниләрнең балалардан, ә балаларның әти-әниләрдән аруы. Бала шаулый, яшүсмер музыка акырта, ә сезгә “арып кайткан” әтигә ял кирәк. Һәм барлык ачу балага юнәлә. Ләкин әти-әниләргә уйланырга кирәк. Балалардан арыган әти-әниләр үз балаларыннан читләшәләр һәм балалар да шулай җавап бирәләр: үз-үзләренә бикләнәләр. Балалар белән мәш килеп, бигрәк тә әниләр арый. Шуңа күрә хөрмәтле әтиләр, әниләрне бераз ял иттерсәк, бер дә артыгы булмас. Балалар белән бергә уйнагыз, эшләгез, төзегез. Шул вакытта гына балаларыгыз сезнең белән чын күңелдән горурланыр.