Пунктуацияга хыналда ажыл
тест (11 класс)

11 класс

Хемниң чугаа-сооду

1) Чодур ашак мени эдертип алгаш, аңнап чоруп каан. 2) Эң-не баштай чер чорааным ол чүве. 3) Аңаа күш чедиптер шаг четкен эвес мен, меңээ одаг ээледир дээш, ынчанган ашак боор оң. 4) Хоочун аңчы кижини эдерип, чер көөр дээш амыраанымны чүү дээр силер!

5) - Кандыг-кандыг кежиглер кешкенивисти, кандыг-кандыг ойларны өрү ап, кандыг-кандыг баалыктарны ашканывысты доктаадып ап чор, Шынаппай. 6) Соонда баргаш, бодуңга херектиг апаар – дээш, ашак орук дургаар черлер аттары адап берип чор. 7) Мен-даа оларны иштимде доктаадып, чамдыкта бодум-даа айтырып ап чоруп ор мен.

8) Дүъш эртип чорда, караңгы кара кашпалдарлыг кызаа хем иштинде бир оймакка үнүп келдивис.

9) Чодур ашак аңаа доктаагаш:

- Бо болза Кара-Суг деп чер-дир, Шынап. 10) Артыы талавыста калчан каътты Узун-Каът дээр, маңаа одагланыр бис – дидир. 11) Артынчактарывысты медээжок улуг селбегер шиви чанынга дүжүргеш, ооң дөзүнче салгылап калдывыс.

12) - Сен маңаа ыяштан белеткеп, оттан кыпсып, шайдан хайындырып тур. 13) Мен, кежээки одар эрткелекте, бо каът бажындан бээр маңнааш келийн – дээш, Чодур ашак далаштыы кончуг базып ыңай болду.

13) Өзен иштинде черзилерниң чоон-чоон будуктарын, шала чиңге-чиңге сыраларны одура шапкылап, овааландыр дажыглап алдым. 14) Ол аразында хүн даг бажынга олура берди. 15) Черниң шала ыжык, эптиин көрүп алгаш, аңаа от кыпсып кааш, суглап чоруптум.

16) Суг кыдыынче элээн чоокшулап ора, дыңнаарымга, ынаар чиктии кончуг, черле дыңнап көрбээним дааш үне-дир. 17) Тура дүшкеш, топтап дыңнаалай бердим. 18) Элдеп чүве! 19) Хем чугааланып чыдыр, ындыг чүвени чүү кижи дыңнап чораан боор? 20) Силер-даа дыңнап көрбээн боор силер ийин оң. 21) Ындыг боор але? 22) А мен ынчан ылап-ла дыңнаан мен. 23) Ооң соонда безин, чер хонган санында, чеже-даа катап дыңнаан мен. 24) Чогум хүндүс ооң чугаа-сооду орта дыңналбас: өске дааш-шимээн чаржалажы бээр. 25) А дүне, ыржымда, тода дыңналып кээр боор чүве.

26) Ийе, аңаа тура дүшкеш, дыңнаалаарымга, мындыг деңер даан: бир-ле кадай медээжок улуг хымыш тудуп алган сүт-даа шөлүредир саарар, дагаа-даа – кок-кок, кок-кок – дигилээр, база бир кижи – күш-ш! күш-ш! – деп, өшкүлер-даа күшкүрер, ында бир инек-даа – килдирт-килдирт кылдыр кегженгилээр, медээжок улуг тергеде чер-ажы доскаарда суг-даа чайтылаар мындыг болду. 27) Черле кандыг дааш-шимээнни ында чок дээр силер! 28) Үр дыңнаан тудум-на үннер улам көвүдеп, янзы-янзы кыннып кээр.

29) Ол-ла үннерни дыңнап тура бодаарымга, ында хем кыдыында элдеп-эзин күчүтеннер чыглып алгаш, үй-балай оюн-тоглаа-даа кылып турган чүве дег. 30) Кортук эвес-ле кижи болгай мен. 31) Ол хиремде-ле арным изиңнээр, чүрээм шимирээр, балдырым олуртулаңнаар.

32) Чеже турар боор, Чодур ашак келгелекте, шай хайындырып кагбааже хоржок-ла болгай. 33) Сести-сести сугже чоокшулап чоруп кагдым. 34) Хем кыдыынга чедип келгеш, ыңай-бээр көргүлээримге, сугже хереп алган шыргайдан өске чүве-даа чок, шапкын сугнуң шаалааш даажындан өске дааш-даа дыңналбас. 35) Пат-ла кайгап, топтап көрүп, ылавылап дыңнаалап тур мен. 36) Канчангаш-ла көөрүмге, суг ортузунда мөкүлчек кара чүве сугдан уштунуп келгеш – ух-х! – дээш, сугже дедир кирип каап чор. 37) Көре-көре кээримге-ле: улуг капкак кара даш! 38) Саарыг ону хөме шааптарга, сугже кире берген ышкаш, көзүлбейн баар, а саарыг эрте халый бээрге, сугдан уштунуп келген ышкаш боор чүве чорду. 39) Саарыг оон арай куду чыткылаан бичежек-бичежек даштарны ажа халыырга, оортан дааш үнер, килдирт-килдирт-даа кынныр, хок-хак-даа дээр мындыг болду. 40) Оон элээн өрүлдүр хемни кежир ушкан, кончуг чоон дытты ажа халаан саарыгның даажы, сүт саарып турган чүве дег, шөлүрээр-даа, өшкү күшкүрген чүве дег, шимилээр-даа…

41) Чүвениң ужурун ам-на билип кааптым. 42) Демги сагыжымга кирип турган элдеп-эзин күчүтеннер-даа чидип, оларның үй-балай чугаа-сооду-даа орта дыңналбас апаады. 43) Оон суг узуп алгаш, одагга кээп, шай хайындырып, хемниң элдеп чугаазын катап сонуургап, топтап дыңнап олур мен. 44) Чодур ашак бир хүлбүс адып алган чедип келди.

(С.Пюрбю).

Айтырыглр:

1. Дугаарлап каан бижик демдектериниң иштинден чаңгыс аймак кежигүннерни аңгылап турар биче сектерниң дугаарын айтыңар.

Оон суг узуп алгаш (1), хемниң элдеп чугаазын катап сонуургап (2), топтап дыңнап олур мен.

Харыызы: 2

2. 8, 14, 31 домактарның иштинден чагырышкан нарын домакты айтыңар.

Харыызы: 8

3. 24, 30, 44 дугаар домактардан составтыг кылыг сөстүг сөглекчилерлиг домакты айтыңар.

Харыызы: 44

4. 14 дугаар домактың грамматиктиг ооргазын (кол сөс болгаш сөглекчи) тодарадыңар.

Харыызы: хүн олура берди

5. 1-3-кү домактарда деепричастиелиг бөлүглелдер-биле нарынчыттынган домакты тодарадыңар.

Харыызы: 1

6. 12,19,41 домактарда чаңгыс составтыг тодаргай арынныг домакты айтыңар.

Харыызы: 41

7. Домактан хамааржылга холбаалыг сөс каттыжыышкынын ушта бижиңер.

Өзен иштинде черзилерниң чоон-чоон будуктарын, шала чиңге-чиңге сыраларны одура шапкылап, овааландыр дажыглап алдым.

Харыызы: черзилерниң будуктарын

8. 1-8-ки домактарда адалгалыг домактарны айтыңар.

Харыызы: 5

9. 1-15-ки домактарда алгы домаан айтыӊар. Аӊаа кандыг бижик демдээ салырыл? Ол домак чүнү илередип турар-дыр?

Харыызы: 4. Алгы домааныӊ (дыӊзыг аянныг домактыӊ) соонга кыйгырыг демдээ салыр. Тоожукчу маадырныӊ амырап, өөрүп турарын илередип турар.

10. Сөзүглелден аян сөстери кирген домактарны айтыӊар.

Харыызы: 26, 36

11. 21 дугаар домакта айтырыг сөзүнүӊ мурнунга чүге биче сек салбааныл?

Харыызы: Домак аразынга азы сөөлүнге хереглеттинер але, шүве, че, чоп, ма, харын, ынчаш чергелиг сөстерни мурнунда сөстерден биче сек-биле аӊгылавас. Домак эгезинге хереглеттинер айтырыг сөстериниӊ соонга биче секти салыр.

12. 13-28-ки домактарда риториктиг айтырыглар кирген домактарны айтыӊар.

Харыызы: 19, 21

13. 24 дугаар домакта ийи секти чүге салганын тайылбырлаӊар?

Харыызы: нарын домактыӊ иштинде сөөлгү домак баштайгы домакта болуушкуннуӊ чылдагаанын айтып турар болгаш утказын немей тайылбырлап турар.

14. 9 дугаар домакта ийи секти чүге салганын тайылбырлаӊар.

Харыызы: Дорт чугааныӊ мурнунда авторнуӊ сөстериниӊ сөөлүнге салыр.

15. 5, 9, 12 дугаар домактарда тирениӊ чүге салганын тайылбырлаӊар.

Харыызы: Тире демдекти диалог эгезинге хереглээн.

16. 9 дугаар домакта биче секти чүге салганын тайылбырлаӊар.

Харыызы: Адалгаларны боттарынга хамаарышкан сөстер-биле кады тускайлаар, биче сек-биле аӊгылаар.

17. 17 дугаар домакта биче сектиӊ чүге салганын тайылбырлаӊар.

Харыызы: Домакта кол кылдыныгны мурнап турар немелде кылдыныгны илередир деепричастиениӊ соонга салган.

18. 13, 20, 33, 44 дугаар домактарда чаӊгыс аймак кежигүннерлиг домакты айтыӊар.

Харыызы: 13

19. 40 дугаар домакта хөй сек чүнү илередип турарыл?

Харыызы: Домакта бодалдыӊ ам-даа уланчылыг, төнмээнин илередип турар.

20. Дугаарлап каан бижик демдектериниң иштинден деӊнелге бөлүглелдерин тускайлаарынга хереглээн биче сектерни айтыӊар.

Оон элээн өрүлдүр хемни кежир ушкан (1), кончуг чоон дытты ажа халаан саарыгның даажы (2), сүт саарып турган чүве дег (3), шөлүрээр-даа (4), өшкү күшкүрген чүве дег (5), шимилээр-даа…

Харыызы: 3, 5