Направление:«Великой Победе – 75 лет» (на основе работ школьного музея «моя деревняв годы Великой Отечественной войны»; «музей в чемодане»)

Исследовательская работа

Тема: «Идел- Урал легионы солдаты»

Выполнили:  члены род. Комитета

 Газизуллин И.Н., Газизуллина Л.С.

                                                                2019 год

Эчтәлек

I. Кереш өлеш..............................................................................................................3

II. Төп өлеш

1. Нәрсә ул Идел- Ураллегионы?..............................................................................4

2. “Яшен шары шартлавы”.........................................................................................6

3. Бабам Ярулланы ник акладылар икән?.................................................................8

4. Хәтеремдә калган кайбер истәлекләр..................................................................11

III. Йомгаклау ...........................................................................................................13

IV. Кулланылган әдәбият.........................................................................................14

V. Кушымта...............................................................................................................15

Кереш өлеш

         Тиздән Бөек җиңүнең 75 еллыгы билгеләнеп үтәчәк. Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк бөтен совет халкы Ватанның азатлыгын саклап калу өчен изге көрәшкә күтәрелде. Уртак Ватанга мәхәббәт хисе белән фашистларга каршы нәфрәтле ачу тойгысы бер булып тупланды. Сугыш елларында татар халкы да, явыз дошманга каршы батырларча көрәште. Алар арасында минем бабамда бар.

         Сугыш чорында әсир төркиләрдән оешкан “Идел-Урал” легионы һәм аңа бәйле хәл-вакыйгалар турында күп кешеләр бөтенләй белми. Яисә өстән-өстән генә фикер йөртә, мәсьәләнең асылын аңламый. Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләре, шулай ук минем бабам Галимуллин Ярулла Галимулла улы дошман тылындагы патриотик эшчәнлеге, нигездә, әнә шул “Идел-Урал” легионы белән бәйләнгән. Соңгы елларга кадәр “Идел-Урал” легионы тарихы тирәнтен өйрәнелмәгән , Нинди генә шартларда да милләттәшләребезнең Ватанга тугры калулары, гомумән, татарларның батыр сугышчы булуларын кайбер документлар да раслый. Аларның илебез өчен зур сыналыш чорында Ватанга тугры калуы сугыштан соңгы, бүгенге һәм килер буыннар өчен патриотлык үрнәге булып тора.

        “Ул Ватанга тугры калды ” “Идел-Урал” легионында исәпләнгән бабама багышланган теманы сайлау бик актуаль дип таптым. Аларның фашистларга каршы көрәше, яшерен оешмадагы эшчәнлеге өйрәнү объекты булып тора.

Шулай итеп эзләнү- тикшеренү эшенең төп максаты:

Авылдашларның истәлекләрен туплап, алардан ишеткән мәгълүматка таянып, күренекле тарихчы Искәндәр Гыйләҗев хезмәтләренә, аеруча “ Легион “Идель-Урал” монографиясенә нигезләнеп, бабамның сугыш чорындагы сугыштан соңгы авыр тормышы турында исбатлау. “Идел-Урал” легионы турында мәгълүмат туплауны һәм бабам Ярулла исәпләнгән 825 нче батальон тарихын өйрәнүне бурыч итеп куйдык.

         Хезмәттә эзләнү методын кулландык. Теоретик база туплаганда газета-журналларда басылган мәкаләләргә, интернет ресурсларга, архив материалларына таянып эш ителде. Бу эшнең фәнни яңалыгы шул: материалны тарих дәресләрендә, сыйныф сәгатьләрендә, газеталар чыгарганда кулланырга мөмкин.

Төп өлеш

Нәрсә ул Идел- Ураллегионы?

        Татар-башкорт халыклары тарихында XX гасыр башында Россия эчендә Идел-Урал Штаты дигән мөстәкыйль дәүләт төзү омтылышы булган.

Икенче бөтендөнья сугышы чорында Идел буе һәм Урал төбәкләре халыкларыннан аерым гаскәри частьлар оештыру башланганда, Идел-Урал Штаты төзү проекты яңадан өскә калка. Бу эшнең теоретиклары мәсьәләне түбәндәгечә аңлата: 1918 елда большевиклар Идел-Урал Штаты дигән милли республика төзүгә каршы төштеләр. Менә хәзер Германия СССРны җиңү белән, һичшиксез, мондый республика төзеләчәк. Бу көнне якынайту өчен, Идел – Урал буе халыклары үзләре дә большевикларга каршы көрәш юлына басарга тиеш. Шул максаттан, махсус легион оешачак. Дәүләте булгач, армиясе дә булырга тиеш дип карар итәләр. Әлбәттә, болар барысы да пропаганда максатында гына аңлатыла. Асылда исә, Гитлерның СССРны яулап алу һәм анда хакимлек итү планында татар-мөселман дәүләте төзү турында бернинди сүз булмый. Киресенчә, кыргый халык азиатларны мөмкин кадәр күбрәк юк итәргә, исән калганнарын эш колы, немецларның ялчысы итеп файдаланырга ниятлиләр.

        «Идел-Урал» легионы төзелү максатлары рейх җитәкчелегенең татар-башкорт әсирләрен советлар белән көрәшү өчен кулланырга хыяллануы белән бәйле.Әйтергә кирәк, мондый легионнар һәм башка гаскәри берләшмәләр төрле милләтләр өчен төзелә. Әйтик, рус корпусы, Рус азатлык гаскәре һәм казак дивизияләре, корпуслары була. Советлар берлегендә «тоткынлыкта яткан» милләтләр өчен әзери, әрмән, грузин, латыш, Төркестан һәм Төньяк Кавказ легионнары корыла. Һитлер, күрәсең, татар-башкорт халыкларына бик нык ышанган. Аның фикеренчә, алар чыннан да җаны-тәне белән большевик хакимиятен күрә алмый, шуңа күрә, мөмкинлек туу белән, кулына корал алып, Советларга каршы көрәшергә әзер. Нәкъ менә шуның өчен «ИделУрал» легионы әгъзаларынаиреклекләр бирелә дә инде. Ныклы гаскәр төзергә һәм русларга каршы сугышырга кирәк була легионга.

        Легион — гаскәри берләшмә булгач, аның әгъзалары казармаларда яшәгән. Анда тәртип һәм чисталык була. Солдатларны әйбәтләп ашаталар, эчертәләр, киендерәләр. Алар барыбер әсир дип саналсалар да, шәһәргә чыгып йөргәннәр. Легионда муллалар хезмәт иткән, шуңа күрә биш вакыт намаз мәҗбүри рәвештәдиярлек укылган. «Идел-Урал» исемле әлләни сыйфатлы булмаган газета чыккан.

         Шулай итеп, Идел-Урал төбәгендә яшәүче милләтләр әсирләреннән торган легионга «Идел-Урал» исеме бирелә. Бу исемне немецларга шушы легионны төзүдә актив катнашучы татар эмигрантлары тәкъдим итә.

“Яшен шары шартлавы”

         Бөек Ватан сугышында 1942-1943 нче елларда “Идел — Урал” легионы составында 7 батальонда якынча 7 мең татар әсире булган. Ә легионның төрле структураларын кушсаң, барлыгы 25-30 мең тирәсе  булуы ихтимал, дип фаразлый тарихчылар.
        Иң беренче булып атаклы 825 нче батальон төзелә. 825 нче батальон 1942 елның 7 сентябрендә оешкан дип исәпләнә.Ә “Идел-Урал” легионы шушы төбәктә яшәүче халыклардан оештырыла. Аларның күпчелеге 1941 һәм 1942 нче елларда  әсирлеккә алынган татарлар була.Анда 7 батальон була, ә 825нче батальонны гитлерчылар “Кугельбиц” (“Яшен шары”) каратель операциясенә әзерли.  1943 елда гитлерчылар 825 нче батальоны Витебск шәһәре янындагы белорус партизаннарына каршы сугышка ташларга планлаштыра.

Легиончыларның исә планы башка — алар партизаннар ягына чыгарга әзерләнә. Әлеге максатка ирешүдә Муса Җәлил җитәкчелегендәге яшерен оешма зур роль уйный. Шагыйрь үзе исә бу вакытта Вастрау лагеренда була. 28 мең солдаты булган дошман Витебск районында 6 меңлек партизан төркемен чолганышка ала. 20 нче февральда бирегә 825 нче батальон килә һәм ул немецлар ягында сугышкан казаклар отрядын алыштырырга тиеш була. Әмма татарларның үз ватандашларына каршы сугышырга бернинди теләкләре булмый. 23 февраль көнне батальонда хезмәт итүче легионерлар алманнарга каршы баш күтәрә. 900 кешенең 557се партизаннар ягына күчә. Алга таба алар Белоруссияне фашистлардан азат иткәндә батырларча көрәшә.
Бүгенге көннәргә 825 нче батальонда хезмәт иткән легионерларның батырлыкларын дәлилләүче уникаль документлар сакланган. Партизан отряды комиссары Григорьев имзалаган документлар нигезендә  76 ел элек булган вакыйгаларны  күзалларга була. » Татарлар батырларча кыю көрәште, күпчелеге яу кырында куркуны белми кан койды» , — дигән сүзләр бар анда.

Сугыш барышында легионерлар 74 немецны һәм татар милләтеннән булган 3 рота командирын да үтерәләр. Әмма штабның машина йөртүчесе сатлык җан булып чыга. Ул батальон командиры майор Зексны машинада качырып алып китә. Аны легионерлар тере килеш кулга алып партизаннарга тапшырырга тели. Бәрелеш вакытында немецлар батальон табибы Жуков, Таджиев һәм Рәхимовны кулга ала. Партизаннар ягына 506 кеше күчә. Үзләре белән алар партизаннарда булмаган туплар, танк һәм кул пулеметлары, патроннар, снарядлар, миналар алып килә.
       Татарлардан торган батальонның партизаннар ягына күчүе фронт өчен зур әһәмияткә ия була. Беренчедән, ул Витебск районында немецларның уң як флангтагы хәлен катлауландыра. Икенче яктан, алман җитәкчелегенең татарлардан торган легионерларына ышанычын бетерә. Әлеге баш күтәрүдән соң, бәладән баш — аяк дип, Көнчыгыш фронтка озатылырга тиешле 826 нчы батальон Голландиягә Бред шәһәре районына күчерелә. Өченчедән, мондый кораллы баш күтәрүнең уңышы турындагы хәбәр татар легионнары арасында гына түгел, башка легионнарга да тарала. Бу фашистларга каршы көрәшне тагын да активлаштыра.
       Элеккеге легионерларның язмышы шактый катлаулы булган. Батырларның күбесе фашистлар белән көрәшкәндә һәлак була. Күбесе “ сатлык җан ” дип совет лагерьларына озатыла. Иң кызганычы, легионда катнашкан меңнәрчә милләттәшләребезнең  кан белән акланган исемнәре әле дә туганнарына, якташларына кайтып җитмәгән. Бүгенгәчә аларның каһарманлыгы тиешенчә бәһаләнмәгән.

Бабам Ярулланы ник акладылар икән?

        Мин бабамның бабасы Ярулланы бөтенләй белмим. Үзен күреп белмәсәм дә, өлкәннәр сөйләгәннән Бөек Ватан сугышында безнекеләргә каршы сугышканлыгы, немецлар ягында хезмәт итүе турында сүзләр хәтергә нык сеңеп калган. Ә менә аны ник акладылар икән дигән сорау миндә кызыксыну уятты.

         Газетадан “Мемориал Великой Отечественной войны” яки “kremnik.ru” сайты турында укыгач, үземнең туганымны эзләп карарга булдым. Аларны, тагын берничә кешене таптым. Кызыксынып киттем.

        Татар легиончыларына караш төрле була. Әсирлектән котылып, иле өчен яуга күтәрелүне олы бәхет санаган, исән калуга да өмет иткән бик күпләрнең якыннары алар белән туганлыгы турында авыз ачып әйтергә дә курыккан. Еллар узгач, Белоруссия урманнарында партизаннар торган урында исемлек табыла. Анда Татарстанның16 шәһәр, районыннан солдатлар була. Элекке легиончыларның тулы исемнәре, адреслары тәфсилләп языла. Әлеге вакытта ул М. Ф. Шмырев исмендәге Витебск өлкә музеенда саклана. Мин үземнең бабамныда әлеге исемлектән таптым.

         Исемлектә шулар язылган:

Галимулин Ярулха (Ярулла?) Галимулинович, 1912, тат., м/гр. [в другом списке - 1 кл.], б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан],  Балтач.[Балтасинский] р-н, д.Бурбаш,  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл. [ныне Республика Татарстан],Балтачин.р-н, д.Бурбаш, из плена,пропал вести 6.03.43.

        ...Ике җөмләгә сыйган язмыш. Кемдер әсирлектән партизаннар ягына күчкән мондый солдатларны бүген пьедесталга күтәрүгә каршыдыр да. Бу хакта Искәндәр Гыйләҗев болай яза: “Аларның күбесе яраланган, контузия алган килеш, фашист армадасы ябырылып килгәндә әсирлеккә төшкән. Әмма беркемнең дә үләсе килмәгән, алар исән калу юлларын эзләгән.

Татар солдатларының ачы язмышын өйрәнүче тарих фәннәре кандидаты Рөстәм Гайнетдинов, Беелоруссия милли архивы материалларына таянып, Витебск партизан бригадасында булган, моңа кадәр исемнәре билгеле булмаган солдатларның мәгълүматларын җиткерә. Әлеге тарихи исемлектә Галимуллин Ярулланың Курмелев җитәкчелегендәге береенче номерлы отрядка күчеп хезмәт итүе, Балтач районы, Бөрбаш авылыннан булуы турында язылган.

Шундый сынаулар алдында да кешелекнең иң асыл сыйфатларын югалтмаган якташларыбыз.

       “Никто не забыт” китабы белән танышу солдатлар исемлегеннән башланды. Китапта, хәбәрсез югалган, диелгән булса да, сугыш тәмамлангач, авылга кайта бабам. Авылыбызның алдынгы тракторчысы Гөлчирәгә өйләнә, кызы Рузилә туа. “Кызыл Татарстан” колхозында бригадир булып эшли. Бәхетле тормыш озакка бармый, кулга алалар. Бу яман аты үзе үлгәнче кара тап булып тагылып йөри.

        Ни кызганыч, Бөрбашта аның турында сөйли алырлык кеше табылмады. Яшьтәшлзре инде үлеп беткән. Ярулла абзыйны белүчеләр, аның белән авыл халкы бик аралашырга тырышмый иде, бернәрсә дә белмибез, диюдән ары узмадылар. Туганнары да артык мәгълүмат белмәде. Бары тик кызы Рүзилә апа сөйләгәннәрен һәм  эзләнә торгач, Кировөлкәсенең Нократ Аланы районында гомер итүче авылдашыбыз Дания апа Корбановага (кыз чактагы фамилиясе-Исрафилова) барып чыктык.

         Сугыш кичеп, авылга исән-сау кайткан Ярулла абыйны ничек кулга алганнарын ул яхшы хәтерли булып чыкты. “1949 елның гыйнвар ахырлары иде. Иртән Гөлчирә апа безгә төште. Абый, Ярулланы төнлә алып киттеләр, нәрсә булган икән, белешә алмыйсыңмы, диде. Әти ул чакта колхоз рәисе булып эшли иде. Районнан кайтты да, Гөлчирәне ул йортта калдырып булмас, Рузиләне алып төшәргә кирәк дип, мине менгереп җибәрде. Кичен Гөлчирә апа эштән безгә кайтты”,-дип, ул көннәрне искә төшерде Дания апа.

Гөлчирә апа ул чорда районда алдынгы тракторчыларның берсе була. Шул ук вакытта коммунист. Илне саткан кеше белән коммунист бергә гомер итәргә ярамаган заманнар. Аңа ике юлның берсе кала: иреннән ваз кичәргә яки коммунистлыктан чыгарга. Абыйсы Нәзир колхоз рәисе булгач, нәселгә авырлык килмәсен дип, ул аерылырга карар кыла. Фашистлар ягында булган, немецларга хезмәт иткән дип, Ярулланы 15 елга төрмәгә утырталар.

 Магаданга җибәрәләр. Сигез ел ярым утырып, кире авылга кайта. Бу вакытта Гөлчирә апа үзе кебек тракторчы егеткә кияүгә чыккан була. “Мин сиңа үпкәләмим, сәясәтнең корбаннары булдык без, дигән Ярулла абый Гөлчирә апага”,-ди Дания апа. Ярулла абый бүтән гаилә кормый. Хәер, авылдашларны да аңларга була, илне саткан дигән даны таралган кешегә кияүгә чыгарга да курыккандыр. Ул гомеренең соңгы көннәренә кадәр ялгызы яши.

-Ярулла абый печән эскертен бик матур куя иде,-дип сөйли Җәлил хәзрәт Фазлыев.

-Авылдашлар аның белән эшләргә теләмәде. Гаепләп тә булмый, заманасы шундый иде. Безнең кебек малай-шалайларны аның янына кибән өстенә менгерәләр иде, күп эшләдем мин аның белән. Өскәрәк күтәрелгән саен, Ярулла абыйның башы әйләнә, көчкә эшли иде. Кем белгән бит шул чакта, сорашкан булыр идем. Хәер, безнең кебек яшүсмергә ышанып сүз әйтмәс иде ул.

-Ярулла абйының печәнен урманнан шактый алып кайттым,-ди гомер буе авылда шофёр булып эшләгән Дамир Шакиров.

-Сугышта күргәннәре турында беркайчан да ачылып китеп сөйләгәне булмады. Үзебез дә сорамадык.

         Юк, авылга кайткач, бер кешегә үзенең кайда булуын сөйли ул. Бу кеше Шаһимөхәммәтнең әтисе Шәрифулла абый була. “Шаһи бик бетерешкән иде”,-ди ул аңа. Тагын нәрсәләр сөйләшкәннәрдер, анысы безгә караңгы.

Гайнулла абый (ул да мәрхүм инде) сөйләп калдырган истәлекләрдән аңлашылганча, шуннан соң Шәрифулла абзый, хәрби комиссариатка барып, малае хакында кызыксына. “Бабай, улың безгә каршы сугышкан, исемен оныт, гаиләгезгә авырлак килүе бар, эзләмә, сөйләнеп йөрмә”,-диләр. Билгеле, бу хәлгә алар бик аптырый. Авыл активисты, комсомол кешенең мондый юлга баруына ышанмыйлар. “Әти бик бетерешеп, куркынып кайтып керде. Мин ул вакытта кечкенә идем. Безнең янда да ачылып китеп сөйләшмәделәр, урамга чыгаруыбыздан курыкканнардыр”,- ди Шаһи абыйның бердәнбер исән калган кыз туганы Әнвәр Фазлиева. Менә шулай аның яманаты авылга таралмый кала...

         Шаһи абыйның “Идел-Урал” составында булуы 2008 елда гына беленә. “Татарстан” ңурналында Абделхан Әхмәтҗанның (Мәскәүдән җибәрелгән китапны төзүчеләренең берсе-нәкъ менә шушы кеше) “Кемнәр алар,билгесез геройлар?” дигән язмасын укыгач кына аның кайда хезмәт итүен белә Шәрифуллиннар. Шушы хәлләрдән соң, 2012 елда РФ Оборона министрлыгының үзәк архивына хат язалар. Тик аннан Шәрифуллин Шаһи Шрифулла улының алман армиясендә хезмәт итүе турында хәбәр килә. Димәк, үзәк архивка нәкъ менә аларны партизан буларак танымаган чактагы документлар юлланган булган. Шаһи абыйның “Идел-Урал” составында булуын дәлилләүче чыганак Татарстан Милли архивы каршында чыгып килүче “Гасырлар авазы” фәнни-документаль журналның 2009 елның 1 санында да бирелгән. Татар солдатларының ачы язмышын өйрәнүче тарих фәннәре кандидаты Рөстәм Гайнетдинов, Беелоруссия милли архивы материалларына таянып, Витебск партизан бригадасында булган, моңа кадәр исемнәре билгеле булмаган солдатларның мәгълүматларын җиткерә. Әлеге тарихи исемлектә Шаһи Шәрифуллинның Сысоев җитәкчелегендәге береенче номерлы отрядка күчеп хезмәт итүе, Балтач районы, Бөрбашавыланда тууы, әти-әнисе, биш ир туганы булуы, 1943 елның 19 маенда хәбәрсез югалуы турында язылган.

Хәтеремдә калган кайбер истәлекләр.

        Мин әтине хөкем итеп, Магаданга алып киткәндә, әле бер яшьлек кенә булганмындип суүзен башлап китте Ярулла бабабның бердән-бер кызы Шакирова Рүзилә апа. Мине әти йортыннан Дания апа (әнинең Нәзир абыйсының кызы) кунакка дип кенә алып төшкән дә, шуннан кире менгермәгәннәр ул йортка. Әтинең туганнары Мәдинә апа белән Хәбибә апа “Безнең кызыбызны урладың”-дип Дания апага гел ачуланганнар. Күрәсең, бик яратканнардыр инде. Әни дә бит үз теләге белән тугел, мәҗбүри аерылган бит әтидән.

        Әни әтинең туганнары белән гел аралашып, аларга булышып яшәде. Әни мине дә әти йортына менүдән тыймады. Мин атна саен ул йортка кунакка менә идем. Ул чагында әби дә (әтинең әнисе) исән иде.Өй тулы кеше иде. Әти ир-атлардан берүзе, мин белгәндә ул инде төрмәдән кайткан булгандыр, тик миңа бу турыда беркем дә әйтмәде, шулай тиеш булгандыр ул. Заманда, әле реабилитация дигән нәрсә дә соңрак була бит. Йортта әтинең сугышта үлгән абыйсының хатыны Закирә апа, аның ике кызы Гөлфәния апа белән Руфия апа, әтинең сеңелләре Хәбибә апа, Мәдинә апа,Хәбибә апаның кызы Ләбибә, әби һәм әти яшәделәр. Әти мине бик тә ярата иде. “Кызым, бер генә алдыма утырып яратыймчы” дип әйтүләре әле дә исемдә. Тик мин инде ул чагында 3-4классларда укучы бала, бергә торып үсмәгәч тә, ничектер ояла идем. Өйдә дә кеше күп бит. Аннары инде мин 8 класстан соң Арчага пед училищега укырга киттем. Мин анда укыганда, әби үлде. Үзебезнең Бөрбаш мәктәбенә укытырга кайттым. Әти йортына бик менеп йөреп булмады.

         Әти белән урамда очрашкалый идек, сөйләшкән чаклар да булды. Тик аның күргәннәре турында мин берни дә белмәдем шул. Әгәр ул чагында хәзерге сәясәт булса, миңа кем дә булса бу турыда белгерткән булса, сорашмый калмас идем дип уйлыйм. Ул заманда халыкта һаман да курку хисе көчле булган инде.

Мин үзем дә әтинең туганнары белән аралашып яшәдем, хәзер Руфия апа гына исән инде. Шулай да, Гөлфәния апаның кызлары, Хәбибә апа кызы да, Руфия апа балалары да мине якын итәләр, үзем дә аларга рәхмәтле. Әтинең шундый батыр кеше булуы белән картайган көнемдә булса да горурлык хисләре кичерәм. Аның үткән шундый авыр юлын, аның гаепсезлеген, аның батырлыгын исбатлый алган кешеләргә зур рәхмәтемне җиткерәм.

Йомгаклау.

          Әйе, бу сугыш илебезгә күпме кайгы-хәсрәт, күпме күз яше китереп, күпме сабыйны ятим калдырды, бәхеттән мәхрүм итте. Шулай булуга карамастан, Ватанга булган мәхәббәт, тыныч, бәхетле киләчәккә ышаныч барысыннан да көчле булып, Бөек Җиңүгә китерде.

Без бәхетле чорда яшибез, якты мәктәпләрдә укыйбыз, белем алабыз, үзебез яраткан эш белән шөгыльләнәбез. Җир йөзендә сугышлар кабатланмасын, алга таба да тыныч, мул, матур тормышта яшәргә язсын иде безгә!

          Бай тарихлы авылымның үткәнен өйрәнеп, киләчәктә ялгышларны кабатламаска, күңелсез вакыйгалардан гыйбрәт алырга, уңышка илткәннәреннән үрнәк алырга һәм якты киләчәк төзергә мөмкин икәнлегенә инандым.  Бу эшем үлгәннәрнең каберен, исәннәрнең кадерен белергә кирәклегенә төшендерде, һәркемдә үзенең туган ягы, гаиләсе, урамы, авылы, мәктәбе, халкы тарихларына карата кызыксыну уятты.

Ярулла Галимуллинның исеме гомуми исемлек белән, үзе үлгәннән соң, 1993 елда аклана. Палач Ярауны ни өчен акладылар икән, диючеләр авылда хәзер дә бар. Чөнки авылдашлар бугенгә кадәр аның легионер булуын белми. Бөек Ватан сугышы Мемориалының рәсми сайтында Ярулла Галимулла улының “Идел-Урал” да булуы (Шаһи абый турында башка авылдашларга әйтмәве, аның исемен каралтмавы-үзе үк бик зур кешелеклелек билгесе), Курмелев отряды. Захаров партизаннар бригадасында хезмәт итүе күрсәтелгән.

825 нче батальонда булып, партизаннар ягына күчкән әлеге ике авылдашыгызны да геройга тиңли аласыз,-ди Искәндәр Гыйләҗев.

        “Идел-Урал” легионерларының язмышына битараф булмаган Мәскәүдән килгән тарихчылар белән очрашканда, Мансур Хәкимов, ресбупликаның беренче Президенты Минтимер Шәймиев ярдәме белән Бөек Ватан сугышында башаларын салган әлеге татар сугышчылар хөрмәтенә Белоруссиянең Витебск өлкәсе, Витебск районы, Копти авылы янәшәсендә 2009 елда һәйкәл куелуын әйтте.Здравнево авылы янында да истәлек ташы урнаштырганнар.

Бүген мин тырышлыгыбызның нәтиҗәгә ирешүенә шат, без бу исемлекләрдә хәбәрсез югалганнарны гына табып калмыйбыз, киләчәктә хәрби язмышны да ачабыз. Бу - безнең өчен-туганнарыгыз, бу җәмгыятькә дә кирәк, әсирлеккә элеккеге татарларыбызны тулысынча реабилитацияләү өчен кирәк. 76 ел элек шулай ук февраль салкын көннәрендә партизаннар ягына күчүчеләрнең барысы да бер кешегә кадәр реабилитацияләнергә тиеш дип саныйм.

Кулланылган әдәбият.

1. Гилязов И. А - Легион “Идель-Урал” - Издательство: “Вече”., 2009.

2. Сафина Ленура – Югалган эзләр буйлап//Балтач авылы тарихыннан сәхифәләр. Казан: “Сүз” нәшрияты, 2012.
3. Сдобин А“Никто не забыт”- Издательство: "Издательские решения"., 2017, 36-39 бит.
4. “Гасырлар авазы” фәнни-документаль журнал: 2009, 1 саны.
5. Интернет ресурс: http://www.kremnik.ru
6. Интернет ресурс: vrgkm.museum.by

Кушымта.

Учетные данные

г.р.: 1912

область рождения: Татарстан,Балтасинский район

место рождения: с.Бурбаш

РВК: Балтасинским РВК

звание: кр-ц

место службы: 17 сп,"Идель-Урал"

год выбытия: 1943

обл. выбытия: Германия

место выбытия: г.Великие Луки;8.41

опись: 18637

дело: 4504

лист: 32108

госпиталь: шталаг 304

прим.: ПЖ

 Используемые сокращения
0 - сведения районных военкоматов, 1 - Центральных архивов МО РФ, 2 - с места гибели и от поисковых отрядов,. 3, 5 - от родственников и из других источников, К - из книг Памяти других регионов, И - из интернета, П в прим.- плен,. Г - карточка немецкого архива о пребывании в плену, Ж - вернулся из плена или с фронта живым,. Ф - из Книги Памяти Финской войны, п- погиб, б - без вести.

Әсирлектән качкан 825-нче батальон хәрбиләренең исемлеге.

Ярулла бабамның хатыны Исрафилова Гөлчирә

Ярулла бабам белән Идел-Урал легионы составында бергә булган авылдашы Шарифуллин Шаһимөхәммәт Шарифулла улы.

Список личного состава партизанского отряда Курмелева

1-й  Белорусской партизанскойбригады т. Захарова* (1943 и 1944 г.г.)**

Отряд № 1тов. Курмелева***

1.           Шоистанов Граф (Гариф?) Тогатынович, 1911[года рождения], тат[арин], [образование] 4 кл[асса], б[ес]п[артийный],[место рождения] - Б[ашкирская] АССР [ныне Республика Башкортостан], Кандр.[Кандринский - ныне Туймазинский] р[айо]н,  д.Каховская [Казнаковка?], [где работал и кем до войны] - в колхозе,  колхозник, [звание] – ряд[овой], [время вступления в отряд] – 26.02.43 г., [военная специальность] - ряд[овой], [домашний адрес]  - Баш[кирская] АССР, Кандрин. р[айо]н,  Стар.с/с, д.Каховская, [откуда прибыл в отряд] – [из] плен[а], пропал вести 6.03.43.****.

2.           Довлекаев Ефим Степанович, 1910, тат., м[ало]гр[амотный], [в другом списке - 1 кл.],  б/п, Сталингр[адская] обл., Ленинск[ий] р-н, Бахтияровский с/с, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Стал.обл., Ленинск.р-н, Бахтияровский с/с, из плена, пропал вести 6.03.43.

3.           Нигмадзянов Газьяд, 1911, тат., м/гр. [в другом списке - 1 кл.], б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан],  Кокмор [Кукморский, ныне - Сабинский] р-н, д.Шемордан, Шемордан, п[омощник] машин[иста] с окладом 400 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл., Кокморск.р-н , д.Шемордан, из плена, пропал вести 6.03.43.

4.           Убейкин Федор Петрович, 1920, чуваш, 3 кл., б/п, Казанская обл.[ТАССР - ныне Республика Татарстан], Аксубайский [Аксубаевский] р-н,  в колхозе,  колхозник, рядовой, 26.02.43 г., рядовой, Казанская обл., Аксубайский

__________________________________________________________________

*Захаров Яков Захарович, командир I Белорусской партизанскойбригады с сентября 1942 г. Комиссар бригады – Шкреда Рихард Владимирович.

** Список составлен автором статьи на основе именного списка личного состава 1-й Белорусской партизанскойбригады, датируемого июлем 1943 г. На оригинальом документе имеется приписка: “Список составлен со слов опрашиваемых”.  Кроме того, нами проведена сверка фамилий по более позднему списку, составленному, скорее всего, в ноябре 1943 г. При разночтениях даны записи из обоих списков. Данные списки находятся: Национальный архив Республики Беларсь, ф. 1450, оп. 5, д. 2, л.л. 47-107.

*** Курмелев ГригорийСтепанович, 1912 г.р., командир 3 роты  бригады Захарова с 27 марта 1942 г. (впоследствии – отряда Курмелева).

****Далее данные публикуются в сжатом виде согласно оригиналу.

р-н, из плена, пропал вести 6.03.43.

5.           Измайлов Газис Ибрагимович, 1910, тат., м/гр., б/п, Казанская обл., [ТАССР - ныне Республика Татарстан],  Дубъязский [ныне Высокогорский] р-н, д.Б[ольшой] Битаман,   в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл.,Дубъязск.р-н, д.Б.Битаман, из плена.

6. Бикеев Захар Захарович, 1922, тат., м/гр. [в другом списке - 1 кл.], ВЛКСМ, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Юмагузинский р-н, д.Мутаево, Средняя Азия, рабочий с окладом 450 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Юмагузин. р-н, д.Мутаево, из плена, пропал вести 6.03.43.

7.  Галимулин Ярулха (Ярулла?) Галимулинович, 1912, тат., м/гр. [в другом списке - 1 кл.], б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан],  Балтач.[Балтасинский] р-н, д.Бурбаш,  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл. [ныне Республика Татарстан],Балтачин.р-н, д.Бурбаш, из плена,пропал вести 6.03.43.

8. Гузаиров Хойлан (Хейгал) Пелгурович, 1912, тат., м/гр., [в другом списке - 2 кл.] б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан], Дубъязский [ныне Высокогорский] р-н, д.Каракуль,  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл., Дубъязский р-н, д.Каракуль, из плена.

9. Закиров Гариф Закирович, 1908, тат., 4 кл., б/п, Казанкая обл. [ТАССР -  ныне Республика Татарстан], Новош[ешминский] р-н, д.Верх.Никитино, Архангельск, продавец с окладом в 400 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл.,  Новошешминск.р-н, Верхнекаменск.с/с, д.Верх.Никитино, из плена.

10. Гулеев Ахмат [в другом списке – Ахмет]  Туктонязович, 1913 [в другом списке – 1915], турм[ен], 5 кл., б/п, Турк.АССР, Аджипулакский р-н, д.Артизан, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Ордж[енекидзевский] [ныне Ситавропольский],  край, Турменский р-н, Чурский с/с, д.Чур [правильно - Чур аул], из плена.

11. Горшков Семен Федорович, 1917, тат., м/гр. [в другом списке -  3 кл.], б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан], Красноарм[ейский] [Кзыл-Армейский, ныне Чистопольский]  р-н, д.Чувьялтан [правильно - Чувашский Елтан]   [в другом списке  – г.Краснодар],  Туапсе, рабочий с окладом в 550 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл., Красноарм.р-н, д.Чувьялтан [в другом списке  – г.Краснодар], из плена.

12. Чеботарев Шавкет Абдулович, 1918 [в другом списке -  1919],  тат., 2 кл., б/п, Куйб[ышевская] [ныне Ульяновская] обл., Барышевский [Барышский] р-н, д.Ст.Тимошкино [правильно – Старотимошкино],  [в другом списке – Ст.Ильюшино], Ст.Тимошкино, грузчик с окладом в 300 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Куйб[ышевская] обл., Барышский р-н, д.Ст.Тимошкино, из плена.

13. Сибагатуллин Гатав, 1917, тат., 2 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Атнинский р-н, д.М[алая] Атня,  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Атнинск.р-н, д.М.Атня, из плена,пропал вести 6.03.43.

14. Насардинов Васбий Насардинович,  1913, тат., 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Илишевский р-н, д.Итаевск.(?) [Итеево?], Илишево, лесник, с окладом 110 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Илишевс.р-н, д.Итаевск., из плена, пропал вести 6.03.43.

15. Беляков Илья Алексеевич, 1915, мариец, 6 кл.. Мар[ийская] АССР [ныне Республика Марий Эл], Йошкар-Олинский [ныне Медведевский] р-н, д.Тарханово, в колхозе, завхоз, мл.серж[ант], 26.02.43 г., рядовой, Мар.АССР, Йошкар-Олинск.р-н, д.Тарханово, из плена.

16. Гареев Рамай Сахипович, 1913, тат., м/гр. [в другом списке - 1 кл.], б/п, НСО [Новосибирская область, ныне Кемеровская ], Юрга [город Юрга], в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, НСО, ст.Юрга, из плена, пропал вести 6.03.43.

17. Шафиков Абдулхан Шафикович, 1914, башкир, среднее [образование], ВЛКСМ, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Белокатайский р-н, д.Учашово [Верхнее Утяшево?], д.Учашово, фельдшер, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Белокат.р-н, д.Учашово, из плена,пропал вести 6.03.43.

18. Магдеев Наби Хадыатович, 1914,  башкир, среднее [образование], ВЛКСМ, Челяб[инская] обл., Кр[асно]арм[ейский] р-н, д.Таукаево, Кунашак, педагог с окладом 420 рублей, рядовой, 26.02.43 г., рядовой, Челяб.обл., Кр.арм.р-н, д.Таукаево, из плена, пропал вести 6.03.43.

19. Валеев Абдулхай, 1920, тат., 4 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Алькиевский [Алькеевский] р-н, д.Ст[арые] Ургагары, Средняя Азия, жест[янщик] с окладом 350 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Алькиевский р-н, д.Ст.Ургагары, из плена, пропал вести 6.03.43.

20. Ахмадулин Ениет Нигаматович, 1918, тат., 4 кл., б/п, БАССР [ныне  Республика Башкортостан], Стерлиб[ашевский] р-н, в колхозе,  колхозник, мл[адший]  сер[жант], 23.02.43 г., рядовой, Стерлиб.р-н, Бузатов.с/с, д.Асанай [Учаган Асаново?], из плена, пропал вести 6.03.43.

21. Латыпов Мубарак, 1914 [в другом списке - 1909], тат., 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Ленин.(?)р-н, д.Урмада(?), РОМ, машин[ист] с окладом 285 рублей, рядовой, 26.02.43 г., рядовой, БАССР, Ленин.р-н, Сулеймбеков.с/с, д.Урмада, из плена, пропал вести 6.03.43.

22. Нурзалов (Нурзипов?) Фатхулла, 1909, тат., 4 кл., б/п, Стал[инградская] обл., г.Астрахань, Астрахань, рабочий с окладом 300 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Сталин.обл., г.Астрахань, Урыманск. (Нариманоский?) р-н, д.Балянка, из плена, пропал вести 6.03.43.

23. Сибагатуллин Ибрагим С., 1922, татар., 7 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Дубъязский [ныне Высокогорский] р-н, д.Б[ольшой] Сулабаш,  в колхозе,  колхозник, лейтенант, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Дубъязский р-н, д.Б.Сулабаш, из плена.

24. Рязяпин Кашаф Зарипович, 1921, татар., 7 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Кугарчинский р-н, д.Кугарчин [правильно - Кугарчи],  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Кугарчинский р-н, д.Кугарчин,  из плена.

25. Махмутов Фо(а)яз Кутузович (Кутдусович), 1914, татар., 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Янаульский р-н, д.Истяково [правильно - Истяк], в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Янаульский р-н, Истяковский с/с, д.Таш-Елга, из плена.

26. Ахмадеев Манур О(А)рсланович, 1919, татар., 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Кандр.[Кандринский - ныне Туймазинский] р-н, д.Кандракуль, зав[едующий] маг[азином] с окладом 350 рублей,  рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР,  Кандр.р-н, д.Кандракул.с/с, д.Кандракуль, из плена.

27. Хайбулин Ма(и)фтах Ф., 1912, татар., 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Ушалинский [Учалинский] р-н, Ушалинск. [Учалинский] с/с, д.Молдашево [правильно - Мулдашево], шахта, забойщик с окладом 800 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР,  Ушалинск.р-н, Ушалинск.с/с, д.Молдашево, из плена.

28. Калимулин Яро(у)лла  Гарифович, 1916, татар., 2 кл., б/п, Казанская обл. [ТАССР -  ныне Республика Татарстан], Буинский р-н, д.Серки-Гришино [правильно - Черки-Гришино],  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл., Буинский р-н, д.Серки-Гришино,  из плена.

29. Кабиров Касим Шакирович, 1917, татар., 5 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Ворошиловский [Мензелинский? Сармановский?] р-н, д.Народкино [название деревни точно не идентифицировано, возможно – д.Наратлы-Кичу Мензелинского р-на РТ или Нарат Асты Сармановского р-на РТ],    в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казань, Ворошиловский р-н, д.Народкино, из плена.

30. Калимулин Хазис Хайбулович, 1921, удмурт, 4 кл., б/п, Уфимская обл. [БАССР - ныне Республика Башкортостан], Янаульский р-н, Орлянский [Орловский?] с/с, д.Наркан [Карман-Актау?],  в колхозе,  колхозник, рядовой, 22.02.43 г., рядовой, БАССР, Янаул.р-н, Орлянский с/с, д.Наркан, из плена.

31. Богапов (Вогапов) Хасян Исмаилович, 1921, татар., 5 кл., б/п, Пенз[енская] обл. [ныне Республика Мордовия], Кадушкинский [Кадошкинский] р-н, д.Латышевка [правильно - Латышовка],  Донбасс,  молотобоец с окладом 400 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Пенз.обл., Кадушкинск. р-н, д.Латышевка, из плена.

32. Мустафин Нургали М., 1909, татар., 4 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Цип(ь)инский [ныне Арский] р-н, д.Тионгир [правильно - Толонгер]  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР,Ципинский р-н, д.Толонгер,из плена.

33. Хайрулин Габдрахим Агап., 1910, татар., 4 кл., б/п, Куйб[ышевская] [ныне Самарская] обл., Н.Буянский [ныне Красноярский] р-н, д.Мулловка [относится к Елховскому району]  , в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Куйб. обл., Буянский р-н, д.Мулловка, из плена.

34. Гарипов Хатип Зарипович, 1914, татар., 2 кл., б/п, Казан[ская] обл.[ТАССР - ныне Республика Татарстан], Калининский [ныне Актанышский]  р-н, Азаевский [Адаевский?] с/с, д.Уменей [Улиманово – Олы Имән?], в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казан.обл., Калининск.р-н, с.Уменей, из плена.

35. Фазуллин Галим Зинатович, 1917, башкир, 10 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Миякинский р-н, д.Менеуз-Тамак, обл[астной] ф[инансовый] о[тдел], главный бухгалтер с окладом 715 рублей, лейтенант, 23.02.43 г., п[омощник] к[омандира] в[звода], БАССР, Миякинский р-н, д.Менеуз-Тамак, из плена.

36. Галиев Ахмет Галиевич, 1913, татар., 3 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Бондюговский [Бондюжский - ныне г.Менделеевск]  химзавод, ул.Ярухана, д47/18, химзавод,  рабочий с окладом 450 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Бондюговс.химз-д, ул.Ярухана, д47/18, из плена.

37. Танмурзин Изият Танмурзинович, 1919, мариец, 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Калтачиевский [Калтасинский] р-н, д.Коянка [правильно - Кояново], РККА, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Калтачиевкий р-н, д.Коянка, из плена.

38. Зиннатулин Саг. Зинат[ович], 1921, татар., 7 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Сарман[ов]ский р-н, д.Демет.Орлова [правильно - Димитарлау],  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Сарман.р-н, д.Демет.Орлова, из плена.

39. Гарипов Хатиб Зарипович, 1914, татар., 4 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Калинин[ский] [ныне Актанышский] р-н, д.Умань [Улиманово – Олы Имән?], в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Калинин.р-н, д.Умань(а), из плена.

40. Ахмадеев Шамал Гар[ипович], 1922, татар., 4 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Тубинский р-н, д.Туби [правильно - Тубинский] , в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Тубинский р-н, д. Туби, из плена.

41. Галеев Ахмет Зиятдинович, 1916, татар., 10 кл., ВЛКСМ, Челяб[инская] обл., г.Троицк, ул.Жукова, г.Троицк, директор школы с окладом в 600 рублей, сержант, 28.01.42 г., рядовой, Челяб.обл.,Механск. [Миасский?] р-н, д.Ишкино, из окружения.

42. Сибагатулин Г., 1921, татар., 4 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Рыбно-Слободский р-н, д.Б[ольшая] Ельга, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР Рыбнослободск.р-н, д.Б.Ельга, из плена.

43. Ильмурзин Илинбай, 1914, мариец, 3 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Калтасинский р-н, д.Кокуш, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР,  Калтасинский р-н, д.Кокуш, из плена.

44. Орскудинов Фатхуш, 1911, татар., 3 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Актанышский р-н, д.Бугазино [правильно - Буаз-Куль], в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР Актанышск.р-н, д.Бугазино, из плена.

45. Ахмадеев Ху(а)сан, 1910, татар., 3 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Агрызский р-н, ст.Агрыз, ул.К.Маркса, Агрыз, зав[едующий] складом с окладом 285 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Агрызский р-н, ул.К.Маркса,132, из плена.

46. Мухамеджанов Газис М., 1921, татар., м.гр., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Балтач(с)инский р-н, Балтасинский с/с, д.Сардыган, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Балтачинск.р-н, Балтачинский с/с, д.Сардыган, из плена.

47. Газизов Мирула (Нурулла?) Газизович, 1914, татар., 2 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Рыбно-Слободский р-н, д.Б[ольшой] Ошняк, в колхозе, весовщик с окладом 450 рублей,  рядовой, 23.02.43 г., рядовой,ТАССР, Рыбнослободский р-н, д.Б.Ошняк,из плена.

48. Аюпов Ма(у)баракша А., 1911, татар., 5 кл., б/п, Куйб[ышевская] [ныне Ульяновская] обл., Старокултинский  [Старокулатскинский] р-н, с.Н.Зеленица [правильно – Новые Зимницы], г.Баку, пекарь с окладом 300 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой,АзССР, г.Баку, Сталинский р-н, ул.Фрунзе, 181, из плена.

49. Амиров Рустам Абаз[ович], 1916, татар., 5 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Мелеузовский р-н, с.Зерга [правильно - Зирган], Самарканд, сберкасса, служащий с окладом 400 рублей, сержант, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Мелузовский р-н, ул.Смолненская, 86, из плена.

50. Базиитов Садых(к) Х., 1916, татар., 3 кл., б/п, Пенз[енская] обл., Городищенский р-н, ст.Чаадаевка, с.В.Разяп, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой,  Пензен[ская] обл., Городищенский р-н, ст.Чаадаевка, с.В.Разяп, из плена.

51. Николаев Михаил Миронович, 1918, татар., 5 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Чугарский (?) [возможно, Заинский] р-н, д.Федотово, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Чугарский (?) р-н, д.Федотово,из плена.

52. Абдуллин Габдур Абдул[ович], 1919, татар., 7 кл., б/п, Казань, Татарский р-н (?), д.Курхайбак (?), Казань, токарь с окладом в 300 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казанская обл., Татарский р-н, д.Курхайбак, из плена.

53. Газизов Хазип, 1914, татар., 3 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Азнакаевский р-н, д.Кормала [правильно - Карамалы], Саратов, шофер с окладом 450 рублей, шофер, 23.02.43 г., рядовой,  ТАССР, Азнакаевксий р-н, д.Кормала, из плена.

54. Насыров Рубани Насырович, 1910, татар., 3 кл., б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан], Сарман[ов]ский р-н, д.Н.Шавтали [Нижние Чершилы – Тубән Чыршылы?], в колхозе, колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР,Сарман[ов]ский р-н, д.Н.Шавтала, из плена.

55. Суликов Еремей Александрович, 1909, мариец, 3 кл., б/п, НСО [Новосибирская, ныне - Кемеровская область], Таштановский [Таштагольский]  р-н, д.Усть-Селезень, Усть-Селезень, зав[ведущий] маг[азином] с окладом 500 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой,б/п, НСО, Таштановский р-н, д.Усть-Селезень, из плена.

56. Мухамадзянов Абдулл Ахметович, 1909, татар., 2 кл., б/п, ТАССР [записано ошибочно: правильно - БАССР, ныне Республика Башкортостан], Бузовьязовский [ныне Аургазинский] р-н, д.Курманай [Курманаево?], в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Бузовязовский р-н, д.Курманай, из плена.

57. Бикташев Ш(М)анували М., 1919, татар., 4 кл., ВЛКСМ, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Рыбно-Слободский р-н, д.Ст[арый] Арыш, РККА, рядовой, 23.02.43 г., ком[андир] отд[еления], ТАССР, Рыбно-Слободский р-н, д.Ст.Арыш, из плена.

58. Зеядинов Садры(и) Зеядинович, 1914, татар., 4 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Наб.Челнинский [ныне Тукаевский] р-н, д.Ст.Гардале [правильно - Старые Гардали], Макеевка, шахта “София”, породчик с окладом в 400 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, г.Макеевка, ул.Карбит Колония, из плена.

59. Авдеев Александр Мабинов[ич], 1911 (1915?), тат., н/гр., б/п, Астраханский р-н, рыбзавод № 1, ул.Батуми, рыбзавод, рулевой с окладом 200 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой,Астраханский р-н, № 4, ул.Батуми, из плена.

60. Серад(з)еев Ярхан Абзалович, 1913, татар., 7 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Кулангинск[ий]  [ныне Апастовский] р-н, д.Каратон [Каратун],   г.Грозный, шофер с окладом 450 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Кулангинск. р-н, д.Каратон, из плена.

61. Ифатуллин Игенат, 1913, татар., 4 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Дубъязский [ныне Высокогорский] р-н, д.Бикнарат, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, ТААСР, Дубъязский р-н, д.Бикнарат, из плена.

62. Качалов Михаил Иванович, 1907, мордв[ин], 4 кл., б/п, Морд[овская] АССР, Атяшевский р-н, д.Селищи, Челябинск, водоканал, слесарь с окладом 700 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Морд[овская] АССР, Атяшевский р-н, д.Селищи, из плена.

63. Давлетбаев Фахардин, 1916, татар., 2 кл., б/п, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Красносольский [Красноусольский - ныне Гафурийский] д.Юлук [правильно- Юлуково],  в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой,Уфа, Красносольский р-н, Кусаадинский с/с, д.Юлук, из плена.

64. Набиулин Сафа, 1914, татар., 7 кл., б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан], Кайбицкий р-н, д.Бурундук [Бурундуки], Москва, воинская часть, шофер с окладом 450 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Казань, Кайбицкий р-н, д.Бурундук, из плена.

65. Сагитов Яляль Бадардинович, 1920, татар., 4 кл., б/п, Челяб[инская] обл., д.Куначак [райцентр Кунашак],  Челябинск, артель, рабочий с окладом 1700 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, г.Челябинск, ул.Сталина, 575, из плена.

66. Галеев Ме(у)хамед Садыкович. 1910, татар., 3 кл., б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Набер[ежные]  Челны, Центр[альная], 37, Наб.Челны, книготорг[овец]  с окладом 450 рублей,   рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Наб.Челны, Центр[альная], 37, из плена.

67. Ахметгалеев Газис, 1914, татар., 3 кл., б/п, г.Казань, Узбекистан, колбасн[ик] с окладом 500 рублей,  рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Узбекистан, г.Бухара, ул.Ленина, 38, из плена.

68. Баторбаев Касим Мус., 1916, казах, 3 кл., б/п, Го(у)рьевская [ныне Атырауская] обл.[Республики Казахстан], Денгийский [Денгизский, ныне - Курмангазинский] р-н, с.Бутахон, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Горьевская обл,, Денгийский р-н, с.Бутахон, из плена.

69. Каримов Абдул Каримович, 1922, татар., 2 кл., б/п, Омская [ныне Тюменская] обл., Ярковский р-н, д.Матмас, в колхозе,  колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Омская обл., Ярковский р-н, к-з Сталина, из плена.

70. Мирсаяков Салихьян, 1911, ТАССР [ныне Республика Татарстан],  Муслимовский  [Муслюмовский] р-н, к[олхо]з Рохматуллина, в колхозе, колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Муслимовский р-н, к-з Рохматула, из плена.

71. Шафеев Абдулл Камальд[инович], 1918, татар., 1 кл., б/п, Куйб[ышевская] [ныне Ульяновская] обл., С.Кул[атк]инский р-н, д.Кирюшкино, спиртзавод КИМ, аппаратчик с окладом 450 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Тульская обл., Ким[ов]ский р-н, Бронский с/с, из плена.

72. Андержанов Абдулбагап, 1922, татар., 7 кл., б/п, Горьк[овская], обл., Кр[асно] Окт[ябрский] р-н, д.Пица [правильно – Пильна, входит в Пильнинскеий район],   г.Москва, электрик с окладом 450 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Москва, Каланчевская ул., из плена.

73. Мухамедгалеев Хурматул, 1920, татар., 7 кл., б/п, Казанская обл. [ТАССР - ныне Республика Татарстан], Балтачский [Балтасинский, ныне Сабинский] р-н, ст.Шемордан, Ташкент, бетон[щик] с окладом в 500 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Ташкент, из плена.

74. Еникеев Гуммер Мухариям[ович], 1918, татар., среднее [образование], ВЛКСМ, БАССР [ныне Республика Башкортостан], Благовар[ский] р-н, д.Каргали [правильно 3 Верхние Каргалы], Давлекан[ово], учитель с окладом 550 рублей, серж[ант], 15,02.42 г., ком[андир] роты, БАССР, Благовар.р-н, д.Каргали, из окружения¸ в советском тылу - август 1943 г.

75. Камалтинов Заки Нургал[иевич], 1923, татар., 6 кл., ВЛКСМ, Молот[овская] [ныне Пеермкий край] обл., Бардинский [Бардымский]р-н, д.Казы(?), в колхозе, колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Кайбицкий р-н, с.Бурундук, из плена, пропал без вести.

76. Хафизов Фатхул Хафизович, 1915,  татар., среднее [образование],  б/п, ТАССР [ныне Республика Татарстан], Муслимовский [Муслюмовский] р-н, д.Муслюмово, Казань, учитель,  рядовой, 23.02.43 г., рядовой, ТАССР, Муслюмовский р-н, д.Муслюмово, из плена, пропал вести.

77. Юсупов Исхак Кальниз[ович], 1911, татар., среднее [образование], б/п, Астрахань, ул.Батумская, 8/26, Астрахань, рабочий с окладом 400 рублей, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, Астрахань, ул.Батумская, 8/2, из плена, пропал вести.

78. Афлято(у)нов Талип, 1919,  татар., 4 кл., б/п, БАССР [ныне  Республика Башкортостан], Ярнякинский [Ермекеевский?],  р-н, д.Янганаяк(?), в колхозе, колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, БАССР, Ярнякинский [Ермекеевский?],  р-н, д.Янганаяк(?), из плена, пропал вести.

79. Салимьзьянов Кадыр Хал., 1923, татар., 4 кл., б/п, НСО [Новосибирская область], Чановский р-н, д.Ч.Кушкуль[Кошкуль], в колхозе, колхозник, рядовой, 23.02.43 г., рядовой, НСО, Чановский р-н, д.Ч.Кушкуль, из плена, убит 6.03.43.

____________________

Национальный архив Республики Беларусь, ф.1450, оп.5, д.2, л.л.47-107.

Имя при рождении:Ярулла Галимуллин

Родился в 1912 г., Казанская обл., Балтасинский р-н, с. Бурбаш; татарин;

бригадир к-за "Кзыл Татарстан"..

Проживал: Казанская обл., Балтасинский р-н, с. Бурбаш.

Арестован: 28 января 1949 г.

Приговорен: Военный трибунал ПриВО 21 апреля 1949 г., обв.: по ст. 58-1б.

Приговор: 15 лет лишения свободы, конфискация имущества, поражен.прав.

Реабилитирован 0 апреля 1993 г.

Источник: Книга памяти Республики Татарстан

                                                         Республика Татарстан

Кукморский муниципальный район

муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Янильская средняя школа

“III-Республиканской научно-практической конференция

для обучающихся и педагогов

«ТУГАН ҖИР СУЛЫШЫ»

Направление: Социальное

Секция: «Төбәкне таныткан һөнәрләр»

Тема:

“Сугыш чорында тракторчы хатын-кызлар язмышы”

Автор: Молдашев Юныс, 5 класс

Бөрбаш урта гомуми белем мәктәбе

Балтачмуниципаль районы

Укытучысы: Гобәйдуллин Р. М

2019 нчы ел

Эчтәлек

I.Кереш......................................................................................................................3

II. Төп өлеш

1. Татарстан Бөек Ватан сугышында: Сугыш елларында авыл тормышы........5

2.Бөек Ватан сугышы чорында авыл....................................................................7

3.Тракторчы хатын-кызлар....................................................................................9

III.Йомгаклау..........................................................................................................11

IV. Кулланылган әдәбият......................................................................................12

V. Кушымта............................................................................................................13

Кереш

“ Сугыш чорында тракторчы хатын-кызлар язмышы” дигән теманы юкка гына сайламадым. Беренчедән, халык хәтере өчен изге көн – Бөек Ватан сугышында җиңүгә 75 ел тула, икенчедән, тормышны әнисез, гомумән, хатын-кызсыз күз алдына китереп булмый. Бөек Ватан сугышы тарихта мәңге җуелмас фаҗигале эз калдырды: уннарча миллион кешенең гомере өзелде, аннан да күбрәге гомерлеккә аяксыз, кулсыз, бер сүз белән әйткәндә, гарип калды. Гөрләп чәчәк атып утырган йөзләрчә, меңнәрчә авыллар, шәһәрләр юкка чыкты. Совет халкы хәерчелекнең соңгы чигенә җитте. Сугышның утлы өермәсе бөтен илне айкап үтте, һәр йортка, һәр гаиләгә гомерлек кайгы-хәсрәт, зур михнәтләр китерде, берничә буын кешеләренең бәгырен көйдереп, язмышларын җимереп узды. Бүгенге яшьләр бу сугышны күбрәк кинолар һәм китаплар буенча гына беләләр һәм еш кына аны солдатларның массакүләм батырлыклары рәвешендә күз алдына китерәләр. Явыз дошман белән көрәштә үз-үзләрен аямаган сугышчыларыбыз көннән көн кими бара. Алар исән чакта кадерләрен белеп калырга кирәк!

        Бөек Ватан сугышы елларында авылларда бөтен авыл хуҗалыгы эшләре, шул исәптән, ирләр башкара торган хезмәтләр хатын-кызлар, балалар, картлар җилкәсендә булды. МТСларда трактор, комбайн, машина белән идарә итергә өйрәнү курслары оештырылды. Алар бер караңгыдан икече караңгыга кадәр ачлы-туклы фронт өчен икмәк иктеләр. Бүген исән-имин яши торган апа-әбиләрнең күңелләрендә җуелмас эз калдырды.

        Максатым авылдашларның истәлекләрен туплап, алардан ишеткән мәгълүматка таянып, төрле әдәби әсәрләрдә сурәтләнгән хатын-кызларның язмышы турында укып, хатын-кызларның сугыш чорындагы авыр тормышлары турында исбатлау.

         Инде берничә ел авылдашларыбызның Бөек Ватан сугышында күргәннәре, кичергәннәре турында мәгълүматлар туплыйбыз. Шуңа күрә  үзебезгә түбәндәгеләрне бурыч итеп алдык:

• Сугышелларытурындаязган татар язучыларыныңәсәрләренуку, укылганәсәрдәгехатын-кызларязмышыбеләнчагыштырып, безнеңавылхатын-кызларыныңтормышынкүрсәтү;
• Авылдашларарасындасорашууздыру, ветераннарбелән, аларныңбалаларыбеләночрашуларуздыру;
• Фактикматериалларгатаянып, авылдашларныңсугышчорындагытормышларынкүрсәтү;

Төпбурыч: сугышелларындаүз-үзенкызганмаганкешеләргәавылдашларныңигътибарын җәлеп итү.

Тикшеренүэшенеңяңалыгытүбәндәгедәнгыйбарәт:тылда калган хатын-кызлартормышын, аларныңязмышынтирәнтенөйрәнү.

Гипотеза: тылда калган хатын-кызгасугышкакиткәнхатын-кызбеләнчагыштыргандаҗиңелрәкбулганмы?

Төпметодлар:

• Материаллартуплау (истәлекләр, фотолар)
• Әдәбиәсәрләруку, анализлау.
• Мәктәпмузеендагыматериалларбеләнтанышу.

ТатарстанБөекВатансугышында: Сугышелларындаавылтормышы

        Авыл сугышка коллективлаштыру белән башланган реформаны төгәлләмәгән хәлдә килеп керә. Моңа кадәр илне туендырып килгән хосусый крестьян хуҗалыклары бетерелгән була. Аларны алмаштырган колхоз һәм совхозлар әле ныгып өлгермәгән. Уйланылганча, алар дәүләт ихтыяҗларын гына түгел, колхозчы һәм совхоз эшчеләренең үз ихтыяҗларын да канәгатьләндерергә тиеш була. Чынбарлыкта исә, колхоз һәм совхозлар хәтта уңыш мул булган елларда да дәүләткә ашлык тапшырупланнарынзуркыенлыкбеләнүти. Колхозчыларгабүлепбирүһәм совхоз эшчеләренәтүләүөченуңышныңбик аз өлеше кала яисәбөтенләйкалмый.

       Союз хөкүмәтеколхозчыларгаһәм совхоз эшчеләренәзурбулмаганшәхсихуҗалык (өйтирәсендәгеҗиркишәрлеге, чикләнгәнкүләмдәтерлек) тотаргарөхсәтитә. Күмәкхуҗалыкта (колхозда яки совхозда) җитештерелгәнбөтенәйбердәүләткәтапшырыла. Эшчеләргәһәмколхозчыларгашәхсикуллануөченүзхуҗалыкларында җитештерелгән продукция генә кала. Шулкеремнәрдәналарәлетагынсалымтүлиләр, армиягәярдәмкүрсәтәләр, фронтовикларгабүләкләрҗибәрәләр, авылмәктәпләрен, хастаханәләрендәигътибарсызкалдырмыйлар. Башкасүзбеләнәйткәндә, сугышвакытындаавылхалкышәһәрдәяшәүчеләргәкарагандатагын да авырракхәлдәбула.Барлыкавырэшнехатын-кызларһәмбалалар башкарган. Иртәязданкычытканның, сәрдә, чөгендер, балтырган, юа, какы, алабутаныңяшьяфракларынашаганнар. Кардан ачылганҗирләрдәнчерекбәрәңгеҗыеп, аныңкрахмалынипи, күмәчпешергәндәкушканнар. Язкөннәрендәкүпләргәкырда кыш чыкканорлык, бәрәңгебеләнтукланыпторырга туры килә, һәмбухәл каты авыруларгасәбәпбула. Аларнысугышелларыныңдаимиюлдашы — ачлыксагалый. Хәер, колхозлардәүләтөченбердән-беркотылучарасыбула, чөнкиалар, елдан-ел киметепбулса да, дәүләткәавыл-хуҗалыгыпродукциясеҗибәрепторалар.

Авылдахезмәтшартларыбиккүпкәначарлана. Ирләрнеармиягәҗибәрепбетергәннәнсоң, авылдагыхезмәткәяраклыкешеләр саны бикнык кими. 1941 нче елның көзенә республика хуҗалыкларыннан 3150 йөк машинасы, 390 трактор,шактыйкүп ат фронткаозатыла. Сугыш елларында тулаем алганда,  МТСларның колхоз-совхозларның тарту көче өчтән бергә , автомашиналар саны 80 проценттан артыгракка  кими.Яңа техника, запас частьларһәмягулык-майлауматериалларыныңкилүе кими. Кулхезмәтенеңөлеше арта. Күпкенәколхозлардадәүләткәтапшырыласыашлыкныхатын-кызлар, бала-чагаларешкынакуларбаларыбеләнилтәләр. Чәчүмәйданнары, уңыш кими, җәмәгатьсекторында да, йорттирәсехуҗалыкларында да хайваннар саны азая, тулайуңышкүләме төшә. 1941нче елда Татарстан дәүләткә 656 мең тонна ашлыктапшырганбулса, 1942 нчеелдабу 412 меңтоннагакадәр кими.

        Беренче сугыш җәендә авыл хатын-кызлар кулына кала. Ул чакта укып механизатор булган 5мең кешенең 3 меңен хатын-кызлар тәшкил итә. Алар нигездә яшьләр була.

        Тракторчылар һәм комбайнчылар арасында 1945 нче елга хатын-кызлар саны  80 процентка җитә. Кырларда һәм фермаларда эшләүче хатын-кызлар саны 1,5 мәртәбә арта.

        1943 елда авыл хужалыгына тракторлар, башка авыл хужалыгы техникасы килү туктый, запас частьлар, ягулык белән тәэмин итү начарлана. Тракторларга утын белән ягыла торган газ генераторлары куя башлыйлар. Бу техника ышанычлы эшләми. Машиналарга аз тәҗрибәле хатын кыз механизаторлары утыра. Язгы чәчүдә җир сукаларга сыерлар җигү башлана.

        Авыл балалары бик тиз олыгаялар. Алар җир сукалыйлар, тырмалыйлар, печән чабалар, иген уралар, машина йөртәләр, көтү көтәләр бригадирлар булып эшлиләр.

Сугышның дүрт елында республика дәүләткә һәм фронтка 136 миллион пот икмәк, 39 миллион пот бәрәңге, 56 миллион пот ит, 200 миллион литр сөт, ярты миллион поттан күбрәк йон, уннарча  мең пот май, бал, тәмәке бирә. Шуның белән ул илнең азык-төлек фондына , җинүнең икътисади фондын төзүгә зур өлеш кертә.

Бөек Ватан сугышы чорында авыл

Илебездә өченче бишьеллык планын үтәү өчен халык тырыш хезмәт белән шөгелләнгән вакытта илебез тарихына канлы хәрефләр белән язылган 1941 ел җитә. Бөек ватан сугышы башлана. Бу аяусыз сугыш безнең җирлекне дә читләтеп үтми. Авылыбызның 224 асыл ире, тальян моңнарын чыңлатып, авылларның дәртле моңын алып, дәһшәтле сугыш эченә кереп югалалар.   

         Ир-егетләр яуга чыгып киткәч авыл, картлар, хатын-кызлар, балалар җилкәләрендә кала. Аларга бик кыен шартларда эшләргә туры килә, күп эшләр кул көче белән үгез, сыерлар җигеп башкарыла. Язгы – көзге пычракта, кышкы салкыннарда, начар өс-баштан, ач карынга зур тырышлык куеп эшлиләр алар. Аларның күңелендә дошманны тизрәк җиңеп, җиңү көнен якынайту дигән изге максат була. Хатын-кызларга оборона эшләрендә һәм урман кисү, ташу эшләрендә катнашырга туры килә. Чыдыйлар, сынатмыйлар, колхозны екмыйлар алар.Авырлыклар чиксез иде. Тылда да югалтулар чиксез булды, ачлык, ялангачлык һәм 1943 елның язында кар астында калган икмәк ашап , күпләр агуланып дөнья куйдылар.Кыска гына вакытта авызыннан, борыныннан кан китеп , авылда көненә 4-5 әр, аннан да күбрәк кеше үлә.Күп кенә гаиләләрдә барысы бергә дә чирли, су кертер кешеләре калмый.Урын өстендә ятучылар кеше ярдәменә мохтаҗ булып тилмерәләр.Колхозда язгы кыр эшләре бара, авыл халкы шулай күпләп септик ангина белән җәфалана, сугыш кырында үлеп калган яки хәбәрсез югалганнар турында килеп торган хәбәрләр-барысы да авыл авыл халкының күңелен телгәли.

Бу елларда Бөрбаш авылында да ,һәркайдагыча,бөтен эш,хуҗалыкны алып бару хатын-кызлар,карт-коры  һәм бала-чагалар җилкәсенә төшкән.Бөек Җиңүне якынайту өчен фидакарь хезмәт куйган Исрафилова Гөлчирә, Загидуллина Мәдинә, Нигаматҗанова Зәйтүнә, Гобәйдуллина Галимә ( кушымта № 1),Шакирова Рәйсә,  Шарифуллина Гөлбану кебек хатын-кызларыбызны бүген олылап телгә алабыз. Беткән атлар белән Арча кабул итү пунктына кадәр ашлык илткәннәр.Ач-шәрә булганнар, тик сынатмаганнар- сыгылмаганнар.

Аяз Гыйләҗевның “Язгы кәрваннар” повесте сугыш чоры авылы кешеләренең, аеруча яшьләрнең яшәеше турындагы әсәр. Бу повестьта Бөек Ватан сугышы чорында тылдагы халык язмышы, көнкүреше сурәтләнә. Әдипнең максаты — шул чордагы тыл каһарманнарының батырлыгын укучыга җиткерү. Хәзерге буын, якты дөньяда яшәве белән сугыш чоры каһарманнарына һәм ул елларның авыр йөген җигелеп тарткан ил кызларына бурычлы булуын онытмаска тиешлеген искәртү.

1941 елны икмәк бик нык уңа. Ләкин көз бик яңгырлы килә. Чәчүлек орлыгы өчен салган бодай юеш булып язга чери башлый. Менә шуннан башлана инде “Кызыл Татарстан” артка тәгәрәве. Атлары күпләп үлә.

1943 елдаколхозныңхәлебикавырбула. Дәүләттарафыннанбилгеләнгәнсөт планы 2% ка, йомырка 8% ка үтәлә. 74 баш сарык, 10 баш ат үлә.

1944-45 елда бөртекле-кузаклы культуралардан 5,46 ц, бәрәңгедән 24 ц уңыш алына. 1 сыердан 682 л сөт, 1 сарыктан 1,3 кг йон алына. Атлардан үрчем алу юк дәрәҗәдә.

Сугыш чорында бала-чага, карт-корыдан тыш хезмәтнең иң авыр йөге хатын-кызлар җилкәсенә төшә. Хатын-кызларның сабырлыгын, ныклыгын, түземлеген сугыш аяусыз сынады. Алар, моңарчы ирләр күтәреп барган авыр хезмәтне үз иңнәренә алдылар, ирләр өчен дә, үзләре өчен дә бар көчләрен биреп эшләделәр, ятим калган балаларны тәрбияләделәр. Кыскасы, сугыш чорында хатын-кыз искиткеч бөек булды.

Тракторчы хатын-кызлар

Мин тракторчы хатын-кызлар турында язып китәргәбулдым, чөнки хәзерге тормышта  тракторчы хатын-кызны очратып булмастыр дип уйлыйм. Яңа тормыш төзүгә дәрт белән тотынган Совет халкына фашист илбасарлары каршы төшә. Бөек Ватан сугышы башлана. Аның беренче көннәреннән үк МТСта эшләгән хәрби хезмәткә яраклы ир-атлар Кызыл Армия сафларына чакырыла. Аларны хатын-кызлар алыштыра. Сугыш чорында МТСларда эшләгән кадрларның 70 проценттан артыгын хатын-кызлар тәшкил итә.
”Кызыл Татарстан” колхозында  хатын-кызлар трактор бригадасы оештырыла. Исрафилова Гөлчирә  бригадир итеп билгелиләр. Барлык күрсәткечләр буенча күп еллар дәвамында район беренчелеген алып барган хатыннар трактор бригадасы мактау грамоталарына лаек була, кыйммәтле бүләкләр белән бүләкләнә.Ә Исрафилова Гөлчирә “СССР социалистик авыл хуҗалыгы отличнигы” (1942 ел)  билгесе белән белән бүләкләнә.

Бөрбаш кызы Исрафилова Гөлчирә  ( кушымта № 2). Кыю, булдыклы кыз була ул. МТСта 18 ел механизатор булып эшли (1939-57 еллар),  1944-1947 һәм еллар башында аны бригадир итеп билгелиләр.

         Сугыш чоры турындагы нинди хәтирәләрегезсаклана? – дигән сорауга:

        ”Сыек ягулыкны саклап кына тота идек, чөнки керосинны хатын-кызлар я балалар алып киләләр иде. Бензинны двигательны  эшләтеп җибәрү өчен генә куллана идек. Эшләребез һәрвакыт шома бармады. Кайчагында тракторны барыбыз бергә кабындырганыбыз да булды бауга тотынып тарта торган идек, берчак бау өзелде, мин бер тешемнән мәхрүм калдым. Тракторларның фаралары юк, төнге эшләр вакытында фонарь белән яктыртып берәрсе алдан бара, я тракторга элә идек. Соңрак төнлә чәчүне тыйдылар. Кыр эшләре тәмамланганнан соң Казандагы МТСка җәяү (аякларда чабата) чанага тракторның запчастьларын салып ремонтларга бара идек. “... Төшкә генә керә күрмәсен ул чордагы тормыш, хезмәт. Аяктан чабата салып йокламадык, берәр ай өйгә кайтып булмый иде. Икмәкне күп алдым, әни-әтиләр тук яшәде” – дигән җавап бирде ветеран. Бүгенге хезмәт, бүгенге тормыш үлчәмнәреннән чыгып бирелгән җавап иде ул.

Тылдагы чамасыз хезмәт тәмен татыган, сугыш юллары тузанын сулаган хезмәт кешесенең сүзләре иде бу. Бернинди гаепләүсез кабул ителә торган тормыш чынбарлыгы иде.

“СССР социалистик авыл хуҗалыгы отличнигы” (1942 ел, таныклык 2901), “ Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен медале (1946 ел) һәм юбилей медальләре белән бүләкләнә. Гөлчирә Исрафилова бүгенге көндә арабызда юк инде.

 Сугыш вакытында без кичергән михнәтләрне Ходай башкаларга күрсәтмәсен, — ди Нигаматҗанова Зәйтүнәапа (кушымта № 3). — Иң авыры — туйганчы ашарга ризык җитмәү. Икенчедән, без эшләгән техниканың камил булмавы. Әйтик, миңа беркетелгән СХТЗ-15 ( кушымта № 4)тракторында тимер тәгәрмәч, утыргычы да тимер, кабинасы юк, моторын кул көче белән әйләндереп кабызырга кирәк. Өстәвенә, смена саен двигательнең авыр картерын сүтеп алып, аның шатун подшипникларын көйләү мәшәкате бар. Күп очракта фараларның запас лампочкалары булмый иде. Шуңа күрә җир сөргәндә буразнаны яктырту өчен алдан бер кеше керосин лампасы тотып барырга мәҗбүр булды. Шушы авырлыкларны җиңеп, без һәрвакыт сменага куелган 5 гектар җир сөрү заданиесен үтәп килдек.

        Язмышлары никадәр авыр булса да, хатын-кызлар җебеп төшмәгәннәр, ир-ат эшен дә, хатын-кыз эшен дә эшләгәннәр, уфтанмаганнар.Бөек Ватан сугышы елларында халыкның хәле фронтта да, тылда да әйтеп бетергесез авыр була. Бер карасаң, күңел ачарга, җырлап-биеп йөрергә вакыт та калмый, хаҗәте дә юк кебек. Чөнки сугыш кырында көн саен уннарча-йөзләрчә солдатлар яралана, һәлак була. Тылдагы хатын-кызлар, көне-төне  эшләп, ачлык-ялангачлыктан интегә, балтырган-кычытканнан, кыш буе кар астында ятып, туңып черегән бәрәңгедән аш пешерә... Трактордагына түгел, сыер җигеп тә җир сөрә, тырмалый, иген үстерә...  Әнә  шундый коточкыч шартларда яшәвенә  дә карамастан, адәм баласы үзенең кешелеген, изге рухи дөньясын саклап кала.

Йомгаклау

Җиңүгә юл бик озын һәм авыр булган.Бөек Ватан сугышы елларында халыкның хәле фронтта да, тылда да әйтеп бетергесез кыен булганына инандым. Кая гына булса да һәр кешедән гаятъ зур рухи киеренкелек һәм фидакарьлек таләп ителгән. Җиңү исәпсез-хисапсыз корбаннар бәрабәренә яуланган. Сугыш кырларында, фронтларга тиң тылда меңләгән кешеләрнең чәчәк кебек яшь гомерләре өзелгән. Явыз дошман белән көрәштә сугышчыларыбыз үз-үзләрен аямаганнар, соңгы сулышларына кадәр изге антларына тугры калганнар. Намусларына тап төшермәгәннәр, Ватаныбыз халкын коллыктан саклап калганнар. Бу олы батырлык, тиңдәшсез хезмәтне бөтен дөнья халкы олылый, алар мәңгелеккә тарих битләренә язылган.

Кире әйләнеп кайтмаган кешеләрнең бу сугышта катнашып, безгә җиңү яулаган якты истәлеге йөрәкләребездә мәңге сакланыр. Урманда,колхоз басуларында хезмәт куйган тыл хезмәтчәннәренең батырлыгы шулай ук үлемсез.Күпне кичергән җиребезгә тынычлык һәм азатлык алып килгәннәргә мәңгелек дан!

Җиңү бәйрәме бүген дә Ватаныбыз тарихындагы истәлекле дата гына түгел, чын мәгънәсендә бөтен халык бәйрәме булып калуы белән бик тирән мәгънәгә ия. Ул яхшылыкның яманлыкны җиңүен, хаклык һәм гаделлекнең тантана итүен, имин киләчәккә якты өметләрне гәүдәләндерә. Бу бәйрәм сугышта һәм хезмәттә яулап алынган кадерле орден-медаль кебек еллар узу белән тутыкмый һәм картаймый. Ул искерми, шуңа да бүгенге җиңүле май көнен тантаналы төстә үткәрәбез. Кеше күтәрә алмаслык зур михнәтләр кичергән, соңгы көчләрен биреп безнең азатлыгыбызны, бәйсезлегебезне һәм тормышның үзен яклап һәм саклап калган фидакарьләргә карата, без йөрәкләребездә тирән ихтирам һәм олы рәхмәт хисләре йөртәбез.

Кулланылган әдәбият

1. Бөек Ватан сугышы чоры прозасы. – Казан: Татарстан Республикасы “Хәтер” нәшрияты (ТаРИХ), 2002.
2. Гыйльманов Җ.И. Без сугышта юлбарыстан көчлебез…Татарстан халкы Бөек Ватан сугышында (1941-1945 еллар), 1989
3. Мәктәп музеенан алынган материаллар
4. Утлы еллар кайтавазы: Бөек Ватан сугышы чорында татар халык иҗаты. – Казан: Татар китап нәшрияты, 2005.

Кушымта

Кушымта №1

Гобәйдуллина  Галимә Сәләхетдин кызы

Сугыш чорындагы авыр хезмәте өчен 1981елда медаль «за доблестный труд» в великой отечественной войне 1941-1945 гг  белән бүләкләнә.

Кушымта № 2

Тракторчы Исрафилова Гөлчирә ( 1921 елгы)

Кушымта № 3

Тракторчы Нигаматҗанова Зәйтүнә апа ( 1926 елгы)

Кушымта № 4. Данлыклы СХТЗ-15

Мәктәп музеенда сакланган материаллар