"Тоогу-тураскаал даштары"
план-конспект занятия (5 класс)

Класс

5

Башкызы

Оюн Сайзана Бивижиевна

Кичээлдиӊ темазы

Тоогу- тураскаал даштары

Кичээлдиӊ хевири

Чаа тема тайылбыры.

Кичээлдин сорулгалары

Ооредиглиг: Тоогу-тураскаал даштар дугайында билиин ханыладып, торээн черинин даштарын ооренип билип алыры.

Сайзырадыр: торээн чуртунун дугайында билиин делгемчидер, бижимел болгаш аас чугаазын сайзырадыр

Кижизидикчи: Торээн чуртунга камныг, хумагалыг болурун кижизидер.

Кичээлдиӊ планнатынган түӊнелдери

Эртемге хамаарыштыр билип алган турар ужурлуг билиглери: Тыва кижинин амыдыралында ужур дузазын чугаалап, оореникчилерге тоогу-тураскаал даштары дээрге бистин тоогувустун бир кезии деп билиндирери.

Метапредметтиг: бот –угланыышкынныг кичээлдин сорулгазын тодарадыр, башкы-биле ажылын кады унелеп билир, туннелдерин амыдырал-биле холбаарю . Чаа чувени билип алыр чуткул сонуургалын улам сайзырадыры.

Предметтиг: уругларнын аас чугаазын, боданыр чоруун сайзырадыр.

Бот хамаарылгалыг: ооредилгени медерелдиг, сорулгалыг болгаш амыдырал-биле харылзаалыг кылдыр тургузары,  бөлүкке ажылдап билирин өөредир.

Кичээлдиӊ дери-херекселдери

техниктиг херекселдер ( проектор, колонка),презентация,  карточкалар, ном, кыдырааш,

Кичээлге ажыглаан аргалар, методтар

беседа, тайылбыр, айтырыг-харыы, бөлүктерге (группаларга) ажыл, оюн, дыннадыг, ном-биле ажыл.

№

Кичээлдиӊ этаптары

Өөредилгенин бүгү талалыг кылдыныглары

Башкыныӊ ажыл-чорудуу

Өөреникчилерниӊ ажыл-чорудуу

Арга-методтар

Уези

1

Организастыг кезээ

Өөреникчилер кичээлге идепкейлиг ажылдаары-биле шулукчугештин номчулгазы

Уруглар-биле мендилежир.

- Экии, уруглар. Шупту туруп кээр.

(слайд 2)

Конга шагда эткен,

Коридорда шимээн читкен.

Кичээливис эгелеп,

Кичээнгейлиг оорениили.

- Оожум олуруп алынар!

Боттарынын олуттарын белеткепкеш, туруп кээр, мендилежир.

Аяныг номчулга.

1мин

2

Катаптаашкын

Оореникчилер эрткен кичээлде ооренген билиин сактып, айтырыгларга харыылаары.

(слайд 3)

-Сактыптаалынар, уруглар. Эрткен теманы кайы-хире шингээдип алганынарны хынаптаалынар.

-Кандыг даштарны ужурлуг даштар дээр болганыл?

-Эр-хейлер!

-Даштарнын болуктерин адап корунерем, уруглар!

-Кижинин ажыл-агыйында, чудулгезинде, оюн-тоглаазында болгаш тускай тоогулуг, ужур-уткалыг, чажыттыг даштарны ужурлуг даштар дээр.

(слайд 4)

-Даштарнын болуктери:

эдилел даштары;

торел болук улустун даштары;

тоогу-тураскаалдыг даштар;

чурт-девискээр даштары;

ойнаар даштар;

кодурер даштар;

суг даштары;

каасталга даштары.

Айтырыг-харыы.

3мин

3

Кичээлдин темазын, сорулгаларын тодарадыры

Уруглар бот-тускайлан кичээлдин темазын тодараткаш, сорулгаларын салып турарлар.

-Эр-хейлер, уруглар!

(слайд 5-7)

- Дараазында чуруктар  дузазы-биле богунгу кичээлде чунун дугайында чугаалажырын тыптаалынар, уруглар.

- Эр-хейлер! Ынчангаш бо кичээлде тоогулуг-тураскаал даштар дугайында теманы ооренир бис.

(слайд 9)

-Теманы ооренип эгелээр беттин кичээливис сорулгазын салып алыылынар, уруглар!

-Чуну ооренип, билип алыр бис, бо кичээлден?

- Даштар.

(слайд 8)

-Тоогу-тураскаал даштары.

-Тоогулуг-тураскаал даштар дугайында билиивисти ханыладып, торээн черивистин даштарын ооренир бис.

Чурук-биле ажыл

Айтырыг-харыы

5мин

4

Чаа билигни шингээдири

Уруглар билиглерин бедидип, бот-тускайлан ажылдаар, будун класс-биле ажылдаар. Эштерин дыннап билирин сайзырадыр.

- Номувустун 44 дугаар арынын  ажыткаш, бирги болгаш ийиги  абзацты номчуп корээлинер.

(слайд 10)

Словарь биле ажыл.

- Кандыг билдинмес состер бар- дыр?

-кожээ, кижи кожээ, сиилбээн, ора-сомазы, нуруузунда, Култегин.

-Корээлинер че.

 - Ам кыдырааштарынар ажыткаш, богунгу ай хунун бижээш, теманы бижип алыр. Словарь- биле ажылдаан состерни кыдыраажынарже дужуруп бижип алыр силер, уруглар.

-Шупту тондур дужуруп бижип алдынар бе?

Башкынын тайылбыры.

-Ынчап келгенде уруглар, бистер чуу деп Республикада чурттап турар бис?

-Эр-хейлер?

- Тыва дээрге даглыг ораннарнын бирээзи.

Кижинин торээн чуртунда шупту чуве эргим болгаш сузуглелдиг: одек-кыштаа,  хемнернин даажы, торээн чери, дагылгалыг Тандызы, даглары, хаялары, даштары.  Бисте кандыг онза тоогулуг даштар чок дээрил.

-Даштар база ангы-ангы болур: хем сугнун даштары, чернин даштары, тайга-сыннын даштары, дагларнын даштары дээш база турар.  

-Богун кичээлде бистер чугле тоогу-тураскаал даштары-биле таныжып коор бис.  Тыва чурта- тураскаалдыг черлер, ада-огбелеривистин артырып каан тураскаалдары байлак онзагай черлернин бирээзи.  

(слайд 16)

-Тоогу- тураскаал даштарынга кол нуруузунда кожээ даштар, кижи кожээлер, хаяларда бижимелдер болгаш дурзулер, даш овур-хевирлер хамааржып турар.  Ол-ла бугу тураскаалдыг черлер-бистин тоогувус, тыва чоннун эрткен уези болуп турар.

(слайд 17-18)

-Бо чурукта чуну коруп тур силер, уруглар? Кайда ындыг даштар турар ийик?

-Шын-дыр, уруглар!

(слайд 19)

-Эр-хейлер! 1881 чылда билдингир археолог Александр Васильевич Адрианов Тыванын хаяларында бижимелдерни болгаш дурзулерни шинчилеп эгелээн.

 (слайд 20-21)

-Археологтун  бир дугаар ажыдыышкыны Барыын-Хемчик кожууннун Бижиктиг-Хаяда хая дурзулери болуп турар.

(слайд 22)

-Ол-ла девискээрде Бижиктиг-Хая ховузунда база онзагай кижи кожээзин шинчилеп корген. Кижи кожээзи болза эртеги турк бижиктин тураскаалдарынга  хамааржып турар.

 (слайд 23)

-Бо кожээ дээрге холунда донга  тудуп алган дайынчы кижини коргузуп турар. Кижи кожээнин назы-харын 1200 харлыг деп эртемденнер илередип турар.

(слайд 24)

-Амгы уеде, Кижи кожээге, тыва чон бодунун кузелин будуруп сымыранып чоруур.

(слайд 25)

- Ол-ла чылын (1881ч.),  база 2 хая бижимелдерин ажыткан:

1) Хая-Бажы деп кадыр дагда  дурзулерни бижимелдерни тыпкан.

(слайд 26)

2) Улуг-Хемнин он талакы  эриинде Баянкольчик деп девискээрде ажыткан. Ында болза узуну –биле 15 км черде 300 хире хая бижимелдерин болгаш те, чунма, иви дурзулерин шинчилеп илереткен.

-Ам, коруп корээлинер че, уруглар! Бистин кожуунда кандыг тоогу-тураскаал даштар барын  сонуургап дыннанарже. Немээр чуулдер  бар болза, биске солун кылдыр чугаалап берип база болур силер.

(слайд 27)

- Амгы уеде, бистин кожуунда , Эйлиг-Хем суурдан 12 км. ырак эвес черде Куйлуг-Хем деп девискээрде «Шолде-Тей» деп хаяда бижимелдерин болгаш дурзулерин  2001чылда Александр Данилович Грач деп археолог эртемден тыпкан.

(слайд 28)

-Ол хаяларда колдуунда те, чунма, аът, аът мунган кижини, буурну, бугаларны, ыт азы боруну  коргускен болуп турар.

-Хаяда чуу деп дириг амытанны чуруп коргускен –дир, уруглар?

- Бо бугу  тоогу-тураскаал даштарын Тыва Республиканын тоогулуг болгаш тураскаалдыг  черлерин камгалаар тускай организациянын  санынче кожээлер болгаш хаяларда бижимелдер, дурзулер  кирип турар.

(слайд 29)

-Оон оскеде, бистин суурувустун девискээринде, Улуг-Хемнин он талакы эриинде, Буура даанын эдээнде, шуптувустун билир кандыг кожээ бар ийик, уруглар?

-Шын-дыр, уруглар! Шупту «Ак баштыг кожээни» корген  силер бе?

-Силер, уруглар, бо кожээнин дугайында кандыг тоолчургу чугаалар, тоогулер дыннаан силер?

(слайд 30)

-Эр-хейлер, оолдар, уруглар!  Ак баштыг кожээни чылдын-на Улуг-Хем кожууннун чону дагып чоруур.

-Дагылгаже барган уруглар бар бе?

-Даш кожээлерни кайы хамаанчок уреп, бузуп болбас. Ол ёзулуг келир уенин  салгалдарынга арттырган тоогулуг тураскаалдар болур, уруглар!

-Шын-дыр бе?

Ном -биле ажыл.

Айтырыгларга харыылаарлар.

(слайд 11)

Кожээ дээрге ыдыктыг даш тураскаалдар.

(слайд 12)

Кижи-кожээ дээрге ыдыктыг, даш тураскаалдар, кижинин овур-хевирин домейлеп кылганы.

(слайд 13)

-Сиилбээн-чараштаан

-Ора-сомазы – турар чери

-Нуруузунда – колдуунда.

(слайд 14)

-Култегин дээрге сурлуг дайынчы, шериг баштынчызы, маадарлыг кижи. Маадырлыг дайынчы Култегинге тураскааткан кожээ бар.

-Марттын 14

 -Тоогу-тураскаал даштары.

 -Словарь-биле ажылды дужуруп бижиири.

(слайд 15)

-Бистер Тыва деп Республикада чуртап турар бис.

-Суг даштары, даг даштары, хая даштары.

-Хая даштарда бижимелдер болгаш дурзулер.

-

-Инек деп азырал амытанны коргускен

-Эъжимде «Ак баштыг кожээ» бар.

-Ак баштыг кожээнин бажы андарылгаш- даа дедир турар черинге кээр.

-Ак баштыг кожээнин бажын бир музейже чедире бергенде, ол кожээнин бажы дедир турар черинче эглип чедип келген,- деп кырган-ачазы хоореп бергенин чугаалаан.

-Ийе. Дыка солун чорду.

-Ийе.

Башкынын созу

Словарь- биле   ажыл

Беседа.

Дыннадыг

Чурук –биле ажыл

10мин

5

Сула-шимчээшкин

Уруглар кадыын камгалап, ажыл уезинде дыштанып алыр

- Шылай берген боор силер, уруглар. Дыштанып, сула-шимчээшкинден кылыптаалынар.

(слайд 31)

- Силерге аялга салып бээр мен. Кажан, аялга доктаай бээрге, кандыг бир дурзуну коргузуп, кожээ ышкаш (шимчевейин) туруптар силер. Кандыг-даа дурзу хевирни коргузуп болур силер, уруглар.

-Эр-хейлер!Кичээливис уламчылаалынар!

Уруглар кандыг-даа дириг амытаннар дурзузун оттунуп, кожээлендир турганнар (аът, эзир кушкаш, мажаалай…)

2мин

6

Билиглерни быжыглаары

Уруглар чугле бот-тускайлан эвес, а группага ажылдап билирин сайзырадыр ажылды чорудары

-Уруглар, богун бистер кандыг даштар дугайында билип алдывыс?

(слайд 32)

-Тоогу-тураскаал даштар кандыг хевирлерлиг болур-дур?

-Бистин кожуунувус девискээринге кандыг-тоогу тураскаалдар даштарнын хевирлерин тыпкан ийик?

-Амгы уеде, чуу деп кожээге кузел будуруп сымыраныр ийик?Чуу дээр суур чанында?

Группаларга (болуктерге) ажыл (уругларны баш удур 2 болукке чарып каан)

-Силерге даалга оюн. Ол-ла олурар олуттар аайы-биле 2 болук болур силер. 1ги ряд 1 дугаар болук,

2ги ряд 2 дугаар болук.

-Ам оюннун дурумун тайылбырлап берейин. Мурнуку партада чуруктар салып каан. Бо чуруктарны 2 ангы болук кылдыр ангылай салыр силер.

(слайд 33)

1ги болук – кожээлер чыпшырар силер;

2ги болук – хаяларда бижимелдер болгаш дурзулерни чыып чыпшырар силер.

-Болук бурузунден 3 киржикчи болур.

-Кымнар ажылдаарын  дугуржуп, сумележип алыр силер, болуунер иштинге.

-Чуну канчаары билдингир –дир бе?

-Оюнну эгелептээлинер.

-Эр-хейлер! Дыка дурген болуктер шынын салып тыпканнар.

-Ам уруглар, салып алган чуруктарынарны, эштеринерге бичии тайылбырлар беринер. Кандыг тоогу-тураскаал даштарнын хевирин тайылбырлап берип тур силер? Кайы девискээрде турар даштарыл?

-Кым эгелээрил? Сумележиптинер уруглар.

 (Башкы оюн соонда туннээр, шынын хынаар).

-Тоогу-тураскаал даштарынын дугайында билип алдывыс.

-Кожээ даштар, кижи кожээлер, хаяларда бижимелдер болгаш дурзулер.

-Хаяларда бижимелдер, дурзулер, ак баштыг кожээ.

-Бижиктиг-Хая суурда,  «Кижи кожээ» барып сымыранып турар.

Группаларга чарып каан уруглар группалары-биле ажылдаар.

Айтырыг-харыы

Чангыстап, болук –биле ажылдаары

10мин

7

Туннел

Боттарынын кичээлге ажыл-чорудуун туннеп билирин ооредири

Айтырыглар салыр.

- Богун кичээлде чуну билип алдынар? (Каш уругну айтырыптар).

-Кичээл эгезинде салып алган сорулгавысты чедип алдывыс бе, урглар?

- Эр-хейлер, уруглар! Богун кичээлде тоогу-тураскаал даштар дугайында чугаалаштывыс.

(слайд 34)

- Кызылдап чорааш Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинде, тургузуп каан кожээлерни сонуургап коорунерни кыйгырдым, уруглар! Бистин тоогунун тураскаалдарын камгалап-кадагалаары кижи бурузунун хулээлгези деп чуулду утпаза чогуур.

Кичээлди туннээр.

Айтырыг-харыы

5мин

8

Бот-унелел (рефлексия)

Уругларнын кичээлге шингээдип алган бидиглерин боттарынын унелеп билирин тодарадыры

(слайд 35)

- Силернин парталарынарда каттырып, хулумзуруп, мунгарап алган оннуг арыннар чуруу салып каан мен. Теманы эки шингээдип алган кижи ногаан каттырып алган арынны коргузер силер, шала билбээн кижи – сарыг хулумзуруп алган арынны кодурер, а бергедээшкиннерге таварышкан кижи- ягаан оннуг мунгараан арынны коргузер.

Бот-унелелди кылырлар.

2мин

9

Онаалга

Бот-тускайлан ажылды кылып шыдаарын сайзырадыры

(слайд 36)

Онаалга кууседиринге инструктаж эрттирер.

- Бажынга чогаадыкчы онаалга. Даш, кожээ,  тоогу,чурт  деп состернин кайы бирээзин шилип алгаш «Синквейн» тургузуп экээр.  Чугаа кезектери- биле ажылдаар бис.

1ги одуруг-1чуве ады (чуу?)

2ги одуруг-2 демдек ады (кандыг?)

3ку одуруг- 3кылыг созу (канчанган? чуну канчаар?)

4ку одуруг- домак чогаадыр

5ки одуруг- чоок уткалыг созу.

Онаалганы бижиирлер.

Чогаадыкчы ажыл.

2мин