Тыва национал хол-шыдыраазы.
учебно-методический материал на тему

Кичээлдин темазы: «Тыва национал хол - шыдыраазы»

Сорулгазы: Тыва национал холл шыдырааны кылырын коргузуп таныштырары.

Кылыр чуулдер:

1. Оореникчилернин тывынгыр – сагынгыр, уран – шеверин сайзырадырынга таарымчалыг, чогуур байдалдарны тургузары.
2. Делегей ужур - уткалыг унелиг чуулдерни онзагайлап, унелеп билиринге оларны чанчыктырары.
3. Бичии уругларны болгаш элээдилерни бодунун тыва чонунун уран чуулдерин, тоогузун билип алырынче кичээнгейин хаара тудары.

Кичээлдин чорудуу: Кичээл 35 – 40 минута иштинде ортумак болгаш устуку класс оореникчилериге эрттирер кылдыр тургустунган. Шыдырааны кылырынын практиктиг кезээ 2 шактап 86, 43 кичээлдерге кылып чоруттунар.

Шыдырааны канчаар кылырынын дугайында кичээл оореникчилернин уран – шевер, чогаадыкчыаргаларын сайзырадып башкарарынче угландырып кордунген болуп турар.

Планы:

1. Организастыг кезээ.
2. Шыдыраанын тоогузу ( оон иштинде тыва хол – шыдыраа дугайы)
3. Белен кылдынган чуулдерни коргузери (эскизинден эгелээш белен кылдыр хоюглап кылырынга чедир)

Практиктиг ажылдар:

1. Эскиз.
2. Дашты шилип алыры.
3. Кезектерге хирээлээри
4. Баштайгы ажылдар (грубая обработка)
5. Кол кезектерин илередири (выявление основных деталей).
6. Декорировка
7. Чондурары (шлифовка)
8. Хоюглаары (полировка)

Кичээлдин коргузуг материалдары:

Самбырада:

1. Шыдыраанын эскизтери.

2. Он талазында – чонар даштын хевирлери.

3. Солагай талазынза – шыдыраа чазап кылырда ажыглаар херекселдер болгаш материалдар

4. Даш чонарынын хевирлери (Виды резьбы из камня)

5. Айыыл чок чоруктун тайылбыры.

6. Хол – шыдыраа (белен кылдынганы)

Материалдар болгаш херекселдер.

1. Чонар – даш (бора болгаш ак ону)
2. Ыяш (стол чазап белеткээринге)
3. Саазын
4. Карандаш
5. Демир хирээзи (ножовка по металлу)
6. Резак.
7. Рашпиль.
8. Напильники
9. Наждачная бумага
10. Электрилиг дрель
11. Кидис

Шыдыраанын тоогузу.

Оске ойнаарактарга бодаарга, шыдыраанын бичежек дурзулерин чонуп кылыр тыва мастерлер оларнын бичи-даа деталь – кезектерин дыка кичээнгейлиг чонуп кылыр турган, чамдык дурзулерни чанчыл езугаар-даа кылыр-даа турган болза, уран-шевер, алдын холдуг кижилернин кылган шыдыраалары онзагай чаражы – биле улустарны кайгады бээр. Даштан чоннуп кылырындан ангыда, ыяштан чазап, оон ангыда демирден шуткуп база турган.

Сибирьнин болгаш топтун элээн каш музейлеринде тыва холл – шыдыраазынын XIX – XX чус чылдарда кылдынган коллекциялары шыгжаттынган. Шыдыраа дурзулеринин узун хемчээли 3 – 4 сантиметрден ында – хаая бичи улуг-даа болгулаар.

Уран – шевер мастерлернин даштан, ыяштан, демирден кылганы холл – шыдыраалар кайгамчык чараш, бот – тускайлан, езулуг тыва чанчылдарга дууштур кылдынган болур. Оолдарнын (пешкаларнын) дурзулерин кастар, коданнар, хойлар азы ыттар хевирлеринге база кылып турган. Чаанны теве солуп турган (солуп-даа турар). Мерзе арзылан хевирлеринге, терге (ладья) – мифтерде куш – кижи Хаан – Херети (Гаруда), улу азы 2 удурланышкак талаже кордунген хой азы аът баштарынын дурзулеринге хевирлеттинип турган.

Ноян (король) буттарын баскактандыр  (база арак олуруп алган) олуруп алган эр кижи кылдыр дурзулеттинип кылдынган. Оон кеткен хеви, кыдыглары ору кодуртунген, лентазы ооргазынче баткан, шиштегер баштыг дошпулуг боргу безин тодазы-биле чазаттынып коргустунген болур. Терге (ладья) кылдыр дорбелчиннин кырында турар Гаруданын дурзузунун узун шойбек бажы, аскы угулза хевирлиг кылдыр база кылдынган болур.

Шыдыраанын оске дурзулери дириг амытаннар – 2 могенниг теве, ыттар, арзылан, узун челдиг болгаш кудуруктуг аъттар-даа хевирлиг болгулаар. Ыттар хевирлиг оолдарнын (пешкаларнын) узун дурту 1 см-даа болур-ла.

Тывада шыдыраа ойнаарынга сонуургалдыг улус хой болгаш, уран-шевер кижилернин чазап каан азы кудуп, шуткуп каан шыдырааларын садып алыксаар кижилер хой болуп турар.

Тываларнын болгаш Моолда Кобду дорбеттернин шыдыраа ойнаарынга сонуургалдыын Азияга аян-чорук кылып чораан Грумм-Гржимайло безин эскерип, демдеглээн.

Чамдык чогаалдарда шыдыраа дурзулеринин кылырынын аргалары Кыдаттан улегерлеп алдынган деп турар. Феликс Кон шак ындыг бодалды деткип турган. Ынчалза-даа ол ындыг эвес. Кыдатка уе-дупте-ле шыдыраа оюну Индиядан келген, ынчалза-даа ол оюн Кыдатка улуг-ла нептеревээн. Ынчангаш Тывага шыдыраа оюнну болгаш ону чазап кылыры Кыдаттан улегерлеттинип келген дээри шын эвес.

Тываларга бо оюн Тибеттен Моол таварты келген дээрзи черле чоптуг, шын болуп турар.

Индияга чогааттынып кылдынган шыдыраа оюну сорту тибетке келген. Оон кадында черле ынчаш шыдыраа дурзулерин чонуп кылырында тыва уран-шевер мастерлернин бот-тускайлан, чогаадыкчы тывызык онзагай талаларын демдеглевес аргажок.

Прак тиктиг ажылдар

1. Эскиз
2. Даштын шилилгези.
3. Дурзулерни шилип хуваап алыры. (32 определение фигур)
4. Кезектерге хирээлээри (распиловка)
5. Эге кылыглар (грубая обработка)
6. Озек (детальдарны) кезектерни тодарадыры (выявление основных деталей)
7. Декорирование
8. Шлифовка (чондурары)
9. Полировка (хоюглаары)

1. Эскиз.

Шыдыраа дурзулерин кылып эгелээрин корээлинер. Практиктиг ажыл кылырынын мурнунда эскизтерни, бугу чугула бичи-даа кезектерни (детальдарны) кичээнгейлиг корунер.

2. Дашты шилип алыры.

Шыдыраа дурзулерин кылып эгелээр мурнунда дашты шын шилип алырга эки. Даштын онун, ында бойдустан кылдынган чурукту (шыйыгны) кичээнгейге ап коору чугула. Дашта багай (дефектилиг) чулер барыл база коор. Ол дээрге:

1. Кадыгланып кары – дорт дегген хун херелдеринден даш кадыгланып каар.
2. Даштын иштинде артык чуулдер – бир эвес шокар даштын иштинде оске даш кезиндектери азы элезин бар болза, ол ажыглаттынмас. Бо таварылгада бижектин азы оске-даа херекселдернин бизи урелип болур.
3. Даштын чымчак болуру – бир эвес чонар – даш чугай ышкаш чымчак болза, ол дурзулер чонарынга таарышпас, чуге дээрге уурмектелгеш, дурзулер болдунмайн баар.
4. Азыглары шиш болза – ол база-ла саадавайн када бээринин демдээ.
5. Даш иштинин чарыктары – бир эвес чонар – даштын иштинде чарыктар бар болза, база-ла чонарынга таарышпас, чуге дээрге кылдынган дурзу чарлып каап болур. Чонар-даш эмин эртир чымчак-даа, кадыг-даа эвес, ойунде чымчак болур болза эки.

Ынчангаш,  чонар-даш ажыглаттынар бе дээш ону бижек – биле хынап, чонуп коруп алыр. Бир эвес чонар –даш уурмектелбейн чондунуп турар болза ажыглап болур.

3. Хирээлээри (распиловка)

Чонар-даштын катташкак хевирлиг болурунче кичээнгейни салыр, ынчангаш ону хирээлээрде, катташкак черин доора эвес, дургаар хирээлээр.Чурукту (дурзуну) баштай карандаш – биле дашка чурааш, оон бижек-биле мону шыйып алыр, мону кылыр ужуру, ажыл уезинде карандаш – биле чурук арлып чиде бербезин дээш, оон хирээлээр. Ножовка –биле чуруттунган дурзуну долгандыр хирээлээр. Даштын артынчыларын ап кааптар.

Дараазында этапче кирер бис.

4. Дашты чондурарда эге ажылдар.

Эге ажылдарга мындыг херекселдерни ажыглаар: рашпиль, резак и напильники.

5. Кол кезектерни тодарадыры.

Эге ажылдарнын кылдынганынын соонда кылыр ужурлуг кол кезектерни тодарадып алыр. Бижек, резак чидиг болур ужурлуг. Чонар бижектин дузазы-биле дурзунунун кол кезектерин чондурар

6. Каастаары.

Чидиг бижек- биле каастап сиилбиири.

7. Хывыт- биле хоюглаары.
8. Кидис-биле кылайтыыры.