Шаг чаагай! Шагаа чаагай!
классный час (1 класс)

                       Класс шагы:  «Шаг эргилдези –Шагаа чаагай!»

Сорулгазы:

1. Торээн чурттунга, дылынга база чоннунга  ынак, хумагалыг болурунга;  ада-иезинге, огбелеринге хундулээчел, ог-булезинге камныг, эки-бакты ылгап  билиринге Тыва чонувустун чаагай чанчылдарынга даянып алгаш кижизидери;

2. Чонувустун шаандан тура ойнап чораан оюннарынга даянып, уругларны сагынгыр, тывынгыр чорукка ооредири;

3. Тыва дылывыстын эртинези болур алгыш-йорээлдерни ажыглавышаан, уругларнын аас-чугаазын сайзырадыры; ог-буле кежигуннеринин аразында харылзаазын быжыктырары.

Дерилгези:

12 чылдын дириг-амытаннарынын чуруктары, кадак, артыш, тос-карак, суттуг шай бажы, аъш-чем, Шагаа дугайында состер.

Өршээ, өршээ!

Хаван чылывысты үдеп,

Чаа чылывыс,
Куске чылывыс-биле
Амырлажып,
Чолукшужуп тур бис!.
Чаа үнген Куске чылывыс
Арат чонумга, аал-оранымга
Чаартылганы сөңнээр болзун!
Ажы-төлүвүстүң,
Аныяк-өскенниң
Аажы-чаңы топтуг болзун!
Аргажок чаш ажы-төлүвүс
Аарыг-аржык чок,
Амыр-шөлээн
Доругар-ла болзун!
Кайгамчыктыг тодуг хаван дег
Карактары көскү,
Кулактары дыыжы болзун!
Коъданда малывыс
Кажаа сыңмас көвүдеп,
Кокай-дайзындан чайлазын!
Бак чүве ыңай,
Эки чүве бээр турзун!
Курай, курай, курай!  ( слайд 3)

Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,

Хамык чоннун чыглып келгеш, байырлаары

Шагаа келди, курай-курай!

Шагнын   чаагай     эргилдези,

Шагаа   хуну   унуп   келди.

Чанчыл    ындыг – артыш, саннын

Чаагай    чыдын   айдызаалы!

Шагаа — улус чонун тоогуден байырлалы.

Шагаа — эргилип кээр чаа — чылдын байырлалы.

Шагаа — чемзиг чемнин дээжизинин байлакшылы

Шагаа — чечен состун, уян ырнын байырлалы.

Шагдан  тура  манаанывыс

Шагаавысты  уткуп   алыыл

Каткы-хоглуг   адыш  часкап

Чылдарывыс   алгап-йорээл!

Куске  чылы (слайд 4 куске чуруу)

Куске боду хензиг-даа бол

Кучуттени   ажып   тиилээш

Узун чылдар   эргилдезин

Ужур ынчаар  баштай  берген

Инек чылы (слайд 5 инек чуруу)

Инек  чылы  идегелдиг

Ижер сут-даа элбек болур

Саржаг-ааржы, курут, чокпек

Сава-санга долуп  келир

Пар чылы(слайд 6 пар чуруу)

Пар чыл  дээрге  ушку чыл-дыр

Бараанындан улус коргар

Ынчалза-даа   ажылгыры

Ырма-сынчыг  амытан  боор

Тоолай  чылы (слайд 7 тоолай  чуруу)

Тоолай чылда  ийистер  хой

Тодуг-догаа онер болур

Хонук- быдаа, хонак- тараа

Ховартавас аш-чут  болбас

Улу чылы(слайд 8 улу  чуруу)

Чаа чуулге  чараш   онге

Чаштар  ышкаш  сонуургак мен

Чаагай  сеткил   кадыкшылдын

Чаяакчызы Улу чыл мен

Чылан  чылы(слайд 9 чылан  чуруу)

Ужар  чалгын  менде  чок бол

Улу-биле   торел   чыл мен

Чылбыртып   союп  чоруур

Чыргал   ооштаан   амытан мен

Аът   чылы(слайд 10 аът   чуруу)

Арат кижи   чуртталгазы

Аът   чокта утка чок  дээр

Хей-аът   сору   ажыл-ижи

Кезээде-ле   аът-биле холбашкан   боор

Хой  чылы(слайд 11 хой чуруу)

Хой  дег  чаагай  сеткилдиг мал

Ховар  дээрзин   боданарам

Хөӊну  биче, чаны кортук

Хөөкуй  мени  кээргенерем

Мечи чылы(слайд 12 мечи чуруу)

Ажыл-ишке   кызымак бол

Аажы-чаны  турум  эвес

Алдарзырак, былдамыш  деп

Атка кирген Мечи чыл мен

Дагаа  чылы(слайд 13 дагаа  чуруу)

Данны   баштай   уткууру   дег

Дагаа   чылы  эрте  келир

Тарааа     арай   хирелиг бол

Тайбын   ууле   будунгур   чыл

Ыт   чылы(слайд 14 ыт   чуруу)

Ыттыг   кижи  эштиг  ышкаш

Ынанышты  гдидим  чоруур

Эрес, эрги   ыттын   чылы

Эгээртинмес  эжин   ол-дур

Хаван   чылы(слайд 15 хаван  чуруу)

Эргилделиг   чылдарывыс

Эн-не   соолу   хаван  чыл мен

Кеми-даачок, багы-даачок

Кээргенчиг   амытан мен.

Тывызыктар     мөөрейи

Ийи тала болуп   алгаш, тывызыкка   маргыжар-дыр! 

 1)  «Тывызыым   дытта, тоолум   дошта» (дош, балык)

2)  Ийи   тончулуг, ийи    билзектиг, ортузунда    кадаглыг (хачы)

3) Амдан киирер ак чемим (сут)

4) Тейи   дежик, ишти   курттуг (ог)

5) Мун кижи  чангы   скурлуг (ширбииш)

6) Чырык    көргенде   чунуӊ-даа   артынга    чаштынар (хөлеге)

7) Чаӊын  билбес   кижи  чагдап   болбас   чашпан (шагар-оът)

 8)  Чангыс   ыяш   чайганды, чаланак хол хөлзеди (хойтпак, бышкы)

9) Санап   четпес   хойлар, хемчээп   четпес   шөл (дээр   болгаш  сылдыстар)

10) Унген бурузу 365 (чыл, айлар, хонуктар)

11) Тейлеп-ле  турар, тейлеп-ле   турар,

      Тейлээн   соонда   теккиледир   узер (балды)

12) Ак теве он ийи бодаган төрээн (чыл, 12 ай)

13) Дөрт алышкы, дөрт чузун (чылдыӊ 4 уези).

14) Алыр бээрде аргалыг, алды янзы шолалыг (шыдыраа).

15) Дөрбелчин боттуг, дөрт чузун малдыг (кажык).

16) Чем чивес чарашпай, черге чорбас чарашпай, чучак хептиг чарашпай, чугаазы чок   чарашпай (ойнаар-кыс).

Дурген чугаа мөөрейи:

Тывызыкты  дораан   тывар

Тывынгырлар   бисте   хөй-дур .

Дужуп   бербес    маргыжарда

Дурген   чугаа  кымда   барыл?

Дурген     чугаа    чугаалаанда

Дужуп    бербес    болгай  силер

Дургеденер     келинерем

Дурген     чугаа    кымда    барыл?

Кожаннар мөөрейи:

Тыва чоннум   тывызыксыг

Талантызын   магадаар мен

Шагаавыстын  бир  мөөрейи

Кожамыкка   кончуг-ла бис

Кожа тыртып  соглээр бис бе?

Кожамыкка   кончуг-ла бис

Кожамыктап   чижип   каалынарам   уруглар?

Улегер домактар мөөрейи:

       Мен эгелеп   каарымга    билир улус бар болза    төндурер    силер. Кайы   команда   улегер   домактарны    көвей   билир   эвес    хынаптаалыӊар.

1. Үжүк   билбес    кижи…(Үнү    чоктан дора.)

2. Кижи өзер… (Кидис  шөйлур)

3. Чадаг  чорба, аьттыг   чор…(Чааскаан    чорба, эштиг  чор)

4. Эки   кижээ   эш    хөй… (Эки   аътка   ээ   хой)

5. Чадаг   кижиге     чер    ырак…(Чалгаа     кижиге чем ырак)

6. Куш уязынга    ынак…(Кулун   иезинге   ынак)

7. Шевер   кижи    мактадыр…(Чевен   кижи    бактадыр)

                                         Тыва хептин моорейи:

Богун   мында   корунер   даан,

Тыва чоннун   Шагаа-дойда

Боргун    кеткен, тоннун   кеткен

«Тывызыксыг   тыва   хевим» деп

Моорейже    чалап тур бис!

                Оюн  «Кым мурнай тыварыл?»

1. Чыл санаашкынында кирип турар 12 дириг амытаннарны чурум езугаар адаар: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой мечи дагаа, ыт, хаван.
2. Улу чылче каш дугаар амытан кылдыр кирип турарыл? (5 дугаар).
3. Кажык оюннуӊ хевирлерин адаар:

1. Дөрт берге (4 чузун мал дужурер)
2. Чыттырып адары
3. Аът чарыштырары
4. Кажык адары
5. Бодалажыры
6. Дужуруп кагары.

4. Кижиде 3 бай бар: ажы-төлу, эртем-билии, мал-маганы.
5. Ыдыктыг 7 деп санга: «7 катап арыгланыры».
   1. Саӊ салыры
   2. Чажыын чажары
   3. Йөрээл кылыры
   4. Чалама баглаары
   5. Артыш-шаанак биле айдызаныры
   6. Ак харга аӊдаштаныры
   7. Чолукшууру.
6. Эр кижиниӊ 3 оюну: аът чарыжы, хуреш, ча адары.
7.  Эр кижиниӊ 3 каазы: боргу, куру, идии.
8. Тыва идиктиӊ бажы чуге аӊдарыгыл?
9. Тос чузун малды адаар: инек, хой, өшку, сарлык, аът, иви, теве, ыт, элчиген, хаван.
10. Ижин- кырындан чем? (чөреме).

Адап-сурап   аалдап   келген

Алдар-аттыг   куске   чылы,

 Ада-чуртум   ак-көк дээри

Аяс   турзун, бургетпейн   көр!

Ажы-төлум, арат-чонум

Аразында   найыралдыг

Ажыл-херээ     уламчылап,

Амырап-ла чурттазыннар.

Чажыым    чажып    чалбарыыйн. (чажыын  чажар)

Өршээ, Хайыракан! Курай-курай!