классный час
классный час (4 класс)

Муниципалдыг бюджет ооредилге албан чери

Бай-Даг суурнун ортумак ниити билиг школазы

Класс шагы. 4 класс.

Темазы: «Шагаа - ыдыктыг байырлал. Тыва улустун ак чемнери».

Тургускан башкы: Мунзук А.А.

Бай-Даг суур - 2019ч.

Класс шагы. 4 класс.

Темазы: «Шагаа - ыдыктыг байырлал. Тыва улустун ак чемнери».

Сорулгалары:

- уругларга Шагаа дээрге тыва улустун Чаа чылды байырлаар байырлалындан ангыда ак чолдуг, ак ошту оштаар байырлал деп билиндирер; уругларны сут аймаандан кылган тыва чемнер-биле таныштырары, суттун болгаш суттен кылган чемнернин кижинин организминге ажыктыы; янзы-буру аарыгларны эмнээр салдарлыы;

- уругларнын угаан-медерелин, дыл-домаан сайзырадыр, сагынгыр-тывынгыр болурунга чанчыктырар.

- башкынын болгаш эштеринин чугаазын дыннап билиринге, бот-боттарынга хундуткелдиг болурунга кижизидер.

Дерилгези: Шагаа дугайында шулуктер, ак кадак, чажыг чажар тос-карак, артыш, шудунзе, тыва чемнер дээжизи.

Чорудуу:

1. Орг.кезээ.

- Шупту дорт чараштыр туруптар, уруглар. Кончуг кичээнгейлиг самбырада шулукту номчуп мендилежип алыылынарам.

Сагыш сеткил доюлдурар

Шагаа - Чаа чыл моорлап келди!

Сандан кыпсып, йорээл салып

Чажыг чажып, чалбарыылынар!

«Шаг чаагай, Шагаа чаагай !»

- Амыр-менди уруглар! (башкы уруглар-биле чолукшуур).

-Амыр-менди аалчылар! (уруглар аалчыларже корнуп келгеш, холдарын чолукшаан ышкаш кылдыр сунгаш, могеер).

- Эр-хейлер! Олуруптунар, уруглар. Мени Камзарова Мила Николаевна дээр. Бай-Даг ортумак школазынын 4-ку класстарынын башкызы мен.

- Богун биске онзагай класс шагы болур. Удавас чуу деп улуг байырлал чоокшулап орар ийик? (Шагаа байырлалы).

- Шын-дыр. Ынчангаш бистин богунгу клазывыс шагынын темазы чуу деп бодап тур силер?

- Эр-хейлер! Шагаага тураскааткан класс шагы болур.

Дараазында эжинерни кичээнгейлиг дыннаптаалынар.

2. Класс шагынын кол кезээ:

Шулук: «Шагаалаалам» Чап Чульдум (бир оореникчи кууседир).

Шагнын чаазы келди,

Шагаа хуну унду.

Саӊывысты салыыл,

Чаламавыс баглаал.

Чамбы дипке чалбарыыл,

Чажыывысты чажаалы,

Артыжанып, айдызанып,

Арыг кузел сузуглээл.

Салгын-хатка аныяктар

Чарыштырып чунгулаал.

Хорек-чурек холзедир

Хоглеп ойнап алыылы.

Чаагай чолдуг кузел

Чайгаар будуп турзун.

Шагаа белээн солчуулу

Чанчыл сагып чолукшуул.

- Удавас Шагаа байырлалы болур болгай. Чогум ол чуну байырлаар байырлал ийик, уруглар? (уругларнын харыылары).

- Шагаада кижи бурузу арыгланып, артыжаныр. Мен база силерни класс шагында эки ажылдап, эки чуулдерни синирип ап, мага-бодунарга арыг-чаагай сеткил бодаразын деп кузээш, артыжаар езулалды кууседир-дир мен. (Уругларны артыжап, айдызаар).

Шагаа дугайында башкынын беседазы:

Шагаа – Чоон чук улустарынын чаа чыл байырлалы. Ол эӊ солун болгаш чараш байырлал.

Тыва улус Шагаа байырлалын бурун шагдан бээр эрттирип чораан. Ол дугайы тоолдарда безин бар. Бо уеде Шагааны хоорайларда, суурларда-даа, малчын коданнарда-даа байырлап эрттирип турар. Ол байырлалга тыва улус кустен эгелеп белеткенир. Аъш-чеминин дээжизин уужелеп, шыгжап алгаш, Шагаада моорейлежип ойнаар, тиилекчилерин шаннап мактаар. Шанналдарны безин аалдар баш бурунгаар чугаалашкаш, белеткенип алыр. Шагаа эрттиреринин тускай чанчыл-ёзулалдары бар. Ол чанчыл-ёзулалдар аныяк салгалга солун, чараш, ооредиглиг.

 «Шагаа – ак чолдуг».

Шагаада шупту чуве ак оштуг, ында ак он колдаан. Бир-бир бодаарга «Шагаа» деп сос «шаг агы» дээн ышкаш сагындырар. Шаг шаандан бээр ындыг келген чаа (ак) чылды кижи бурузу ак чолдуг, ак оштуг байырлал деп санаар. Ынчангаштын бугу-ле чувени менди-чаагай болуп, ак чуве кара чувени базар, тиилээр болзун деп кузээр.

Ол чаагай кузел бутсун дээш дараазында сузуглерни кылыр. Шагаанын санынга ак сут(шай) чажар, ак чаламаларны азып баглаар, ак суттен унген саржаг, чокпекти, оремени салыр, «тос аржааннын» эн арыг, эм-дом унуштери-артыш – шаанакты кыпсыр, арыг ак харга андаштанып арыгланыр, аалдын улуг улузунга ак кадак сунуп, чолукшуур.

Шагаанын база бир онзагай улус-чончу ужур-утказы база ында.

Шагаа дээрге ак оштуг деп турар ышкажыл, уруглар. Шупту чуве ак деп турар. Чуге ак оштуг деп турардыр, харыылаптынарам чаа!!

- Шындыр! Чуге дээрге ак сутту, суттуг шайын оргуур, ак кадаан баглаар, ак чемин делгээр, ак харга андаштанып, кактаныр ышкажыл. Ынчангаш бис богунгу клазывыс шагында болза тыва улустун ак чемнеринин дугайында билбес чуулдеривисти билип ап, билир чуулдеривисти немеп алыр ышкажыл бис.

- Дараазында бо чуудур? (Башкы сутту шилге куткаш коргузер, ону кандыгдыр?) Делгээн аъш-чемнин аразында сутту болгаш суттуг шайны коргузер. Канчаар, кайыын алырын баштай уруглардан айтыргаш, немей тайылбырлаар.

Сут дээрге тыва улустун хундуткелдиг чемнеринин бирээзи-дир уруглар. Сутту бис азырал дириг амытаннарывыстан саап ижип турар бис: инектен, хойдан, ошкуден, теведен, ивиден, беден (кыс аъттан), сарлыктан. Олар оолдарын база суду-биле эмзирип остуруп турар. (Уруглардан айтырып болур).

- Кым харыылаптарыл, уруглар, чуге ак чем деп адаар бис. Кандыг-кандыг ак чемнер билир силер? (уруглар адаар, санаар). Оларны канчаар кылырын билир силер бе?

-Эр-хейлер. Ам дараазында экранче коор силер (слайдылар-биле ажыл).

- Сут дээрге эн-не хундуткелдиг чемивистир деп чугаалаштывыс. Сут-биле шайны суттеп алыр бис. Ону суттуг шай деп адаар. Сутту бис ыдыктыг оран-чурттувусту алгап, йорээлди салып, чажыывыс чажар болгай бис. Шайны азы сутту херээжен кижи тос-карак дузазы-биле оргуур (оореникчи оргуп кууседир).

III. Физминутка.

Ынчангаш дараазында бичии дыштанып, физминуткалаптаалынарам уруглар,

Ыры «Шайывыс» шупту ырлавышаан, танцылай аарак шимченип кууседир.

IV. Быжыглаашкын кезээ.

- Кымда ак чемнер дугайында шулуктер барыл?

- ам кайы хире билип алганывысты хынаарда бот-ажылдs кылыптаалынарам, уруглар.

Айтырыгларны кончуг кичээнгейлиг номчааш, харыылаар силер чаа.

(куусеткеш, чанында эштери-биле солчупкаш хынап, демдектерни салыптар).

Уе четтиге бээр хире болза, кроссвордту тыптырыптар.

IV. Туннели.

- Кым кандыг ак чемге ынагыл уруглар? Чуге?

- Кымга кайы ак чемни кылыры солун болду, уруглар?

- кайыын бистин ак чемнеривис тыптып келгендир?

- кандыг езулалдарны бо класс шагында кордувус? (чолукшуур, артыжаар, чажыг чажар).

Шулук «Шагаа хуну»

Шагаа хуну уругларга –

Шагнын чаагай байыры-дыр.

Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

Шагаа коруп ойнап турда

Шаа безин узулбес-тир.

Чанчыл сагып, аъш-чем оргуп,

Чалажып-даа тургулаар-дыр.

Кажык, даалы, тевек, шанак –

Хамык оюн оларда-дыр.

Маргылдажып, моорейлежип

Мага хандыр хоглеп кээр-дир.

Хавак черде чунгузундан

Караннадып бадыптар-дыр.

Харга чуглуп ыймактажып

Харын ооруп тургулаар-дыр.

Уругларга Шагаа хуну –

Уттундурбас байырлал-дыр

Улуг улус ону деткип

Улам солун болдурунар!

(шулукту оореникчилерге номчудуптар).

- Эр-хейлер! Ынчангаш моон-биле клазывыс шагы адакталды, эки Шагаалаарынарны кузедим. Бот-ажылда эшетринерден алган демдектеринерни кээп салдырып алырынарны диледим.

Тыва чемнерни кээп амзап коорунче шуптунарны чалап тур мен, уруглар.

Уурак

    Уурак – кандыг-даа малдын торээн соонда бир дугаар суду. Ол онзагай бот-шынарлыг. Чаш малдын озуп-доругарынга эргежок чугула будумелдер ында бар.

Тывалар ууракты хамык ак чемнин дээжизи кылдыр санаар. Ону токпес, ыт-кушка бербес. Инек торээн соонда баштай бызаазын эмзиргеш, арткан уураан саап, оран-чуртурче чалбарып оргуур. Инек кышты хур ашкан, эки чемнээн болза, ол аанын суду кыскыл-сарыг, холга чыпшынып турар, хоюг бот-шынарлыг болур. 2-3 хонарга, уурак чидип, анаа чалан сутче шилчиир.

Уурак-биле суттээн тыва шай

    Сарыг шайнын чемин шала арбыдадыр каггаш, дус чокка хайындырар. Шай хайны бээрге, ууракты хымыштап куткаш, уун дорже кылдыр туткаш, холуй саарар.ону шай-биле узук чокка быжыр сааргаш, ам дузап алыр. Бир эвес дусту баштай каар болза, аа-биле суттээрге, щай итпектели бээр, ынчангаш дус чок кылырынын ужуру ол. Аа-биле суттээн шай кайгамчык амданныг, чаагай, чымчак суксун болур.

Хайындырган уурак

    Инек судун пашче хирези-биле куткаш хайындырар. Хайнып келген сутче ааны бичи-бичиилеп кудар болгаш узук чокка саарар. Ууракты хоюг кылдыр азы арай суук кылдыр хайындырары анаа сутче хой азы эвээш ууракты кудурындан хамааржыр. Узук чокка саарып тургаш, быжыр хайындырып алырга, сут ышкаш суук эвес, шала хоюг, чаагай амданныг чем болур.

    Аанын бодун чааскаандырзын хайындырып болбас, итпектели бээр.

Уурактан кылган ээжегей

   Шой пашче ууракты куткаш, улуг эвес отка хайындырар. Оон чоорту сарыг-сут ылгалыр болгаш итпек унуп келир.

    Сарыг-суттун чартыын оске саваже кудуп кааш, артканынга итпекти кызыл-сарыг оннуг болгуже улуг эвес отка сыргырадыр хайындырар. Сарыг-сут тонуп, ак итпек кызыл-сарыг апаар. Ээжегейнин болганы ол.

    Ээжегейни сооткаш, кадырбайн-даа чип болур. Эмин эрттир чаагай, чигирзиг тыва чем. Бир эвес ээжегей хой болза, кадырып алыр.

    Ээжегйни оремеге холуп чиирге, кедергей амданныг.

Сут

    Сут – бойдустун чайгаар будуруп бергени кайгамчыктыг чеми-дир. Сут чемиштиг кандыг-даа дириг амытанга иези, оон суду дег эргим чуве чок. «торуттунген черинин довураа – алдын, торээн иенин суду – эм» дижир. Оон «ак чем» аймаан шуптузун кылыр, ол эм шынарлыг. Чижээ, ошкунун чаа саган чиг судун ижин-шойунду аараан бичи уругларга ижиртир чораан.

Теве суду

   Теве судун хой кезиинде чаланга ижер, шай суттээр. Ургулчу теве судун ижип чораан бичи уруглар кадык-шыырак, хорекке дегдириишкин, ижин-щ=шойунду аарыглары деп чуве билбес озер. Оон хымыс баэа кылыр. Ол хымысты сарыы улуг кижилер тоолга орнунга ажыглап чораан.

Сарыг-сут – сарыг-суг

    Быштак ксканда, сутке тарак ирткенде, ааржы шуггенде сарыг-сут ылгалыр. Оон бетии чижээ бо: аякта тарак кырынче изиг сутту кудуптарга, сарыг-сут ылгалып, тарак итпектели бээр. Сарыг-сутту уругларга аартаткаш, итпээн чиртир. Ол-шыктан камгалаар. Чамдык улус быштак кыскан соонда оон сарыг-суу-биле баш-даа чуур чораан.

Ореме

    Ореме – хой, ошкунун, инек, сарлыктын судунден кылыр чем. Сут устуг, хой болган тудум, ореме чаагай, кылын болур. Ону кылырда шой пашка сутту долдур куткаш, отка хайындырар. Хайны берген суттун ковуун хымыш-биле ускаш, оске савага чыыр. Сутту ковуктелдир саарар. Суттун ковуу хой болган тудум, ореме чаагай болур. Ковук чоорту озуп, сут арай сооп кээрге, ол оремелеп турар суттун адаанга отту катап кывыскаш, чоорту чылыдар. Оремеленип турар суттун ортузу арай опайып олурда, отту чоорту ожурер. Эртен оремелээн суттун оремезин кежээ, кежээ саган суттуун даартазында эртен сойгаш, тускай савага чыыр.

Сут ковуунден кылган ус

     Оремеден ангыда хайындырган суттун баштайгы ковуун савага долдур чыып алыр. Кажан ковук сава дола бээрге, ол-шык душпес, кургаг черге ажыдыр салыр. Дудуп, урели бербезин дээш ургулчу карактаар. Ажый берген сут ковуун арыг холл-биле азы калбак ыяш булгааш-биле ус борбакталгыже чедир былгаар.бобакташкан сутту часкааш, шой пашка чоорту отка хайындырар.

    Ылгалып келген усту тускай савага кудар. Сут ковуунден алган ус аксымаар оннуг, саржагдан дудак чок амданныг. Бир эвес ковук дудук болза, ус ажыксыг амданныг апаар. Ынчангаш ковукту кургаг черге тургузуп, хайгаараары чугула.

Тарак

   Таракты инек, хой, ошкунун бышкан судунден кылыр. Ошку судунден кылган тарак кайгамчык чаагай, хоюг болур. Таракты кылырда ыяап-ла хоренгилээр. Хоренгини кузун эн соолгу тарактан арттыргаш, урелбес черге шыгжап алыр.

    Бышкан сутту чугле чылбай кылдыр чылыткаш, аргалыг болза баалынныг савага хоренгини куткаш, хоюдур былгаар. Хоренги борбактар чок, хоюг болза, тарак база ындыг болур. Ынчангаш тарак хоренгизинден улуг хамаарылгалыг.

    Чогум улус кол нуруузунда хоренгини чазын чаа карттаан тал шылбазындан кылыр. Аргазы  устундээзи-биле домей, ол чуулдерни дес-дараалай кууседир.

    Хоюдуп, белеткеп алган хоренгиже чылбай сутту саара куткаш, ковуктелдир сааргаш, шуглап каар. Кежээ тарактаан сут эртен белен тарак болур азы дуъш соонда шуглаарга, кежээ белен турар. Сутту изидер болза, тарак хорей бээр азы хоренги ажыг болза, тарак ажыг болур. Чаа хоренгилиг, изиг эвес суттен амданныг тарак унер. Таракка бичи уруглар кончуг ынак. Шаанда уругларнын мындыг ыры бар:

Таагылыг хойлуг авам

Тарактап-ла олур-ла боор.

Тараанын-на хоюг черин

Менээ салып олур-ла боор.

Итпек

   Сутту хайындыргаш, оон кырынче хоюдур былгап каан ажыг эвес таракты кудуптар. Элээн болганда сарыг-сут кырынга итпек унуп кээр. Чиг суттун итпээ чымчак, амданныг болур. Ол дугайында улус мынчаар ырлажып чораан:  Инек малдыг мээн авам

              Итпектеп олур-ла боор.

             Итпээнин-не хоюг черин

             Менээ салып олур-ла боор.

Чалан суттен кыскан быштак

   Чаа саган сутту улуг шой пашка хайындырар. Сут кодурлуп келирге, хоюдуп каан ажыг эвес таракты кырынче кудар. Элээн болганда сарыг-сут кырынга итпек, а оон кырынга ак ковукчугеш унуп келир. Ол итпекти тускай белеткеп каан быштак кызар хапка изии-биле каггаш, калбак ыяш кырынга салгаш, ол-бо талазындан аян-хевир киир иткилээш, кайы хире, кандыг хевирлиг быштак кылып алыр кузелдигил, ынчалдыр хапты сый тудар, азыгларын аянчыдар. Оон соонда база бир калбак-ыяшты кырындан салгаш, аарзымаар даш-биле базырып каар. Шоолуг эвес уе эртерге, быштакты хавындан ужулгаш, калбак ыяшка салгаш, быштак хавы-биле шып каар.

   Быштак амданныг, унелиг чем.

Тарактан кылган ааржы

     Таракты ыяш савага ковудедир чыыр. Сава долуп келирге, шой пашка куткаш, отка элээн ур хайындырар. Тарак хайынгаш, божаже шилчиир. Божаны оске савага куткаш соодар. Соой берген божаны ааржы таарынга куткаш, сарыг-судун ылгалзын дээш, 2 ыяш орген аразынга азып каар. Сарыг-суду ылгалып тогулгеш, таарга ол ааржызы артып каар. Ол аржыыны калбак 2 ыяштын аразынга салгаш, аар чуък-биле базырып каар. Ол базырыгга будун чартык хонук хире чыдып болур. Оон ынай урели бээр. Ол ааржыны чуъгунден адыргаш, ааржы кадырар тускай хомге каггаш, бичииледир ууреткеш кадырар. Бичии болгаш булгап каап турар. Ол ааржыга, аргалыг болза, шык дужурбес, амданы баксыраар. Кургаан ааржыны пос ийикпе, азы шээр малдын кежинден даараан хапка ургаш шыгжаар. Ындыг хаптар шык тыртпас, ааржы урелбес.

      Ааржыны оремелеп-даа, кыжын шайга-даа каап чиир. Чайын чокпек кутканда, анаа холуур. Ааржы чемден ангыда, эм бот-шынарлыг. Хей соокка алысканда, баш аараанда, шайга каггаш, дериттир аартаар, чылыгланыр. Дериткеш, аараан кижи сегиир.

Оремелиг ааржы азы ээжегей

    Ааржыны азы ээжегейни улуг тавакка ургаш, кырынга чаа эскен оремени аянныг кылдыр салыр. Ону улус аяктарынга каггаш, холуй былгап чиир ийикпе, азы кырынче суттуг шайны куткаш аартаар.

Хуруут (курут)

    Ол ааржыны чуъгунден адыргаш, калбак ыяшка салгаш, дорбелчин-дорбелчин, тлгерик-тогерик аза узун чинге хевирлиг чугажак кылдыр кезип алыр. Кезип алган ол ааржыны ааржы кургадыр савана эвиредир (кургадыр). Озээ шала кургавйн чорда, удазынга дискеш, огнун хана бажынга, бедик ынаазынга азып каар. Ол чоорту аажок кадыг кылдыр кадып каар. Ону курут дээр. Бо тыва чемни колдуунда бичи уруглар хемирип чиир ажыгзыг амданныг чем.

Сутке хоюткан ол ааржы

    Ол ааржыны савага ууреткеш, кырынче соок сут куткаш, экидир хоюдар. Сутке хоюдуп каан ол ааржы чаагай суксун болгаш чем болур. Шаанда тыва улус тевелерге, шарыларга кожуп чоруур уеде орук узун, чайын изиг, ынчангаш бо суксунну орукка ижери-биле белеткээр. Чамдык таварылгада сут орнунга соок, кылан кара булак суун-даа ажыглап чораан.

Тигер хойпак (билемек)

    Ажый берген таракты тигер хойтпактын хоренгизи кылдыр алыр. Оон кырынче инектин чиг-даа, бышкан-даа судун кудуп болур.

    Шаанда тигер хойтпакты инек, теве кежинден кылган тускай когээрлерге ажыдып ап чораан. Когээрде хойтпакче сут азы ажый берген тарактв куткаш, бышкы-биле экидир быжар. Изиг хунге азы огге ур тургаш, хойтпак ажыыр. Ажый берген суук хойтпакты билемек дээр. Билемекти хайындыргаш, оон шиме арагазын, божаны, ол ааржыны, шууруун (булгээр) итпээн алыр.

Тигер хойтпактын узу

   Когээрде хойтпакты бышкы-биле ур быжарга, оон кырынга ак ус борбактажып эгелээр. Ол усту тускай идишке чыыр. Сава дола бээрге, экидир былгааш часкаар. Часкап каан хойтпактын узун шой пашка чоорту хайындырар. Чокпктен ус ылгалып эгелээр. Ол усту шуур дамчыштыр оске саваже кудуп алыр.

   Тигер хойтпактын узу онзагай амданныг. Бирде бодаарга, хойтпак, тарак амданы келир, шала ажыгзымаар ол усту кандыг-даа чемге, ол-шыкка удур эм кылдыр ажыглаар.

Божа

Арага тиккен соонда пашка артып калган изиг хойтпакты савага куткаш соодар, ону божа дээр. Божаны шуггеш, оон ааржы кылыр, ону кадырган ааржы дээр. Ажыг божаны алгы-кеш идээлээринге ажыглаар.

Ээжегей.

Ээжегей дээрге Эрзин-Тес чонунун эн ынак ак чеми болур. Ээжегейни белеткээрде сут биле тарак херек. Шой пашка 2 кочал сутту хайындырар. Хайнып келген сутче чартык кочал хире хоюдуп каан таракты кудуптар. Элээн уе эрткенде сарыг-сут кырынга унуп келир. Пашта сарыг-суттун уштун ийи кезии хирезин узуп кааш, оске артканынга итпекти оожум отка кызыл-сарыг болгуже хайындырар. Сарыг-сут чидип, итпек кызыл-сарыг оннуг апаарга, ээжегей болганы ол. Ээжегейни тускай хомге ууреткеш, кадырар.

        Ээжегей- чаагай чем.

Саржаг.

Ажый берген хой оремени шой пашка каггаш, хол-биле мажывышаан, чоорту отка эзилдирер. Элээн хайнырга, ус ылгалыр. Ылгалган усту саржаг дээр. Оремеден саржаг ур ылгалбастай бээр болза, чартык адыш хире сарыг-шайны кааптар. Элээн болгаш ус элбээр. Саржагны шаанда улус уруп каан сыныйга, моонге куду пап чорааннар. Саржаг – унелиг болгаш шынарлыг чем. Ореме саржаан чаш уругнун быжылгаанга чаар турган.

Чокпек.

Оремени эргискеш, саржаан ылгап алган соонда артып калган кезээн чокпек дээр. Чокпекти шала устуг кылдыр кылгаш, анаа кадырып каан ааржыны азы ээжегейни холааш, хой хырнынга изиг турда эки дыгыыр. Хырынга кудуп каан чокпети сериин болгаш кургаг черге шыгжаар.

Чодураалыг чокпек.

Кадыргаш дээрбелеп каан чодурааны, чокпектин ааржызын шала эвээжеткеш, холуй былгаар.амгы уеде чокпек чаагай болзун дээш чигир немеп болур. Чодураалыг чокпекти инек моонунге кудуп алырга аянныг. Сериин кургаг черге шыгжаар. Оон ынай уургенелиг, айлыг дээш чокпектин хевирлери ангы, ангы.

Хымыс.

Хымыс дээрге кайгамчыктыг эм шынарлыг суксун. Ону бе судунден кылыр. Бени саггаш, оон судун тускай савага куткаш, сериин черге чартык хун хире тургузар, ой-ойлеп быжар. Ынчаар белеткээн ажыг эвес бе судун ижер хымыс дээр. Ол тываларнын хундуткелдиг чеминге хамааржыр.

Суттуг шай.

        Суттуг шай тываларнын эн ынак чем шынарлыг суксуну, хундуткел суксуну. Суттуг шай кижинин суксаанын эки чандырар, куш киирип сергедир. Инек судунден ангыда, хой, ошку суду-биле суттээн шай кайгамчык чаагай. Теве суду-биле суттээн шай онзагай амданныг.

Хымыраан шай.

        Хайындырган дустуг сугже хой сутту куткаш, кады хайындырар. Хымыраан – бичи уругларга шай орнунга ижиртир суксун.