«Тыва – Ада-чурттун Улуг дайынынын чылдарында»
презентация к уроку (3 класс) на тему

                                           Улуг тиилелгенин 70 чылы

Класс шагы:  «Тыва – Ада-чурттун Улуг дайынынын чылдарында»

Сорулгазы:  Ада-чурттун Улуг дайынынын чылдарында Тыва эки турачыларнын   эрес-маадырлыы-биле киришкенин, тыва чоннун Кызыл Шеригге улуг материалдыг дузаны коргускенин, Ада-чурттун Улуг дайыны доозулгандан бээр бо чылын 70 чыл оюн демдеглеп турарын уругларга билиндирип тайылбырлаар.

Класс шагынын чорудуу:

I. Организастыг кезээ

II. Башкынын кыска беседазы

           1941 чылдын июнь 22-де каржы болгаш куштуг дайзын – фашистиг Германия Совет чоннун тайбын амыр-дыжын уреп, оор ёзу-биле халдаан. Олар дег дерзии коргунчуг дайзын тоогуде турбаан. Фашистер совет чонну белени-биле тиилеп алыр бодаан. Ынчалза-даа бугу чон чуртун камгалап кирипкен.

        Ам таптыг-ла 2 хонгаш, май 9-та 70 чыл бурунгаар – 1943 чылдын сентябрь 1-де кучулуг Улуг-Хемнин паром аксындан Тулуш Кечил-оолга баштаткан 206 тыва эки турачыларны тыва чон  дайынче удээн. Дайынчылар марштавышаан, кызыл тугун киискидир туткаш базыпкан. (Слайд №2)    

      -Капитан Тулуш Кечил-оолга баштаткан дайынчылар.  (№3 машинада уделге)

      206 эки турачылардан 11 танкист эрес-маадырлыы-биле киришкен. (Слайд №4 оореникчилерге номчудар)

Х. Чургуй-оолду таныштырар.

       - Ада-чурттун Улуг дайынынын чылдарында Т-34 дээр танкынын чолаачызы бооп тулчуп чораан бистин чангыс чер чурттуувус-Хомушку Чургуй-оол эн-не шылгарап, кайгамчыктыг дидим чоруун коргузуп, Совет Эвилелинин маадыры деп бедик атка толептиг болган. (Слайд №5 чуруу)

10 дайынчы кыстар

-Ол-ла 206 тыва эки турачыларнын аразынга 10 чараш, чалыы кыстар база дайылдажып чораан.

 (Слайд №6)

Вера Байлакты таныштырар

- Тыва эки турачы, фронтучу Вера  Чульдумовна Байлак бистин чангыс чер чурттуувус. Чоон-Хемчик кожууннун Хайыракан сумузунга торуттунген. Ол 2014 чылда мочээн, ам бистин аравыста чок.

Шумов алышкылар (6 кижи)

  - Тыва оолдар фронтуже болук-болуу-биле аъттанып турган. Чангыс ог-буледен 4-5 болгаш оон-даа хой алышкылар дайынче чоруп турган. Алдар ады бугу чуртта алгаан 6 - Шумов алышкылар эрес-маадырлыы-биле киришкеннер.  

Ада-чурттун Улуг дайынынга чоннун ачы-дузазы

- "Бугу чувени фронтуже!" -деп дайынчы кыйгырыгны ундургеш, чон ол кыйгырыгнын адаа-биле  чуну-даа харам чокка фронтуже чорудуп турган.

  - Тыва Арат Республиканын чону 390 вагоннар ишти белекти - ол дээрге хой санныг лыжалар, чылыг хоректээштер, тоннар, 15 мун эжеш кидис идиктер хой-хой посылкалар, 19 мун эжеш хол-хаптары,

100-100 тонна саржагны, далганны. 11 миллион акшаны, 50 мун дайынчы аъттарны болгаш оон-даа оске хой-хой белектерни фронтуже чорудуп турган.

Тыва эки турачыларнын дайындан ээп келгени

     - Ниитизи-биле 206 тыва эки турачылар дайынче чоруткан, олардан 69 кижи дайын шолунге маадырлыы-биле олген.(Слайд №10)

     Тыва эки турачы аъттыг эскадрон Украинанын Деражно, Сурмичи суурларын болгаш Ровно, Дубно хоорайларын маадырлыы-биле немец

фашистиг эжелекчилерден хостаан. Дайын шолунге маадырлыы-биле олген тыва эки

турачыларны ол хоорайларда орнукшуткан. Оларнын аттары-биле ол хоорайларда кудумчуларны адаан.

Фронтучу чангыс чер чурттуувус - Серге-Байыр Оргеевич Куулар

- Ол Чыргакы чурттуг оон ады-биле бир кудумчуну адаан, ол дээрге №1 арбан-дыр, уруглар. Ол дайындан ээп келгеш, дарганнап-чазанып, тудуг тудуп ажылдап чораан. Оон чевег-хоорун Элдиг-Хем школазынын адаанда Арыг-Хем деп черде дон кырында салган. Уруглары, торелдери чылдын-на май 9 - Тиилелге хунунде анаа барып чечектер салып, сактыышкынны кылып турар.

Дайынчыларны уткуп алганы

- 1944 чылдын июнь 17-де маадырлыг  эки турачыларны торээн Тывазы байырлыг уткуп алган. (Слайд №11)

Шулуктер "Майнын 9"

Частын хуну, Майнын тозу -

Чаагай кежик - буян хуну.

Чаачы дайзын дунчу-угээн,

Чаза шапкан шуулде хуну.

Частын хуну, Майнын тозу -

Чаяакчы хун, ачылыг хун.

Чамбы дипти халап-хайдан

Чарып алгаш, камгалаан хун.

Частын хуну Майнын тозу -

Сактып четпес унелиг хун,

Сая-сая бодуун чоннун

Салым -чолун камгалаан хун.

Частын хуну майнын тозу

Чалгыг ышкаш оорунчуг хун

Салют, Ураа, хоглуг ырлар

Чангыланып куттулар хун.

Класс шагынын туннели.

- Тыва эки турачыларнын Улуг Тиилелгеге киирген улуг-хуузун кайы=хире билиривисти хынап, тунептээлинерем, уруглар.

1) Тыва эки турачылар каш чылда Ада-чурттун Улуг дайынынче чорутканыл? (1941ч)

2) Тыва эки турачыларнын саны.  (206)

3) Тыва эки турачыларнын командиринин ады кымыл? (Тулуш Кечил-оол)

4) Тыва эки турачы танкистернин саны? (11)

5) Тыва эки турачы санитар кыстарнын саны кажыл? (10)

6) Шумов алышкылар каш кижил? (6)

7) Тыва эки турачылар каш чылда торээн Тывазынче чанып келгенил? (1944ч)

8) Бистин чангыс чер чурттуувус фронтучу кымыл? (Куулар Серге-Байыр)

9) Оон ады-биле суурувуста чуну адааныл?  Каш дугаар арбаныл ол? (кудумчуну адаан, 1 дугаар)

10) Тыва эки турачыларнын фашист эжелекчилерден хостаан хоорайларын болгаш суурларын адап корунерем?

Чыргакы ортумак школазы

Башкы: Донгак Алена

Олеговна

Чыргакы-2017ч