Ада-иелерге болгаш башкыларга суме. Уругнун дыл-домаан сайзырадыры
классный час

Уругларнын дыл-домаан сайзырадыры

   Долгандыр амыдырал болгаш бойдустун дугайында билиглерни уруглар төрээн дылын дамчыштыр шингээдип алыр. Төрээн дылынын үннерин, сөстерин, домактарын хүнден хүнче олар өөренип албышаан, сөс курлавырын байыдып турар. Оларнын чугаазы чоорту сайзырап, уруглар бодалдарын, сагыш-сеткилин сөс-биле тода, билдингир илередип турар. Сөс-домаа сайзырангай уруглар эртемнерге болгаш чаа чүүлдерге сундулуг, сонуургалдыг болур.

   Бичии уруглар 4-5 харлыындан эгелеп төрээн дылынын үннерин шын, тода адай бээр ужурлуг. Чамдык 5-6 харлыг-даа, школачы-даа уругларнын дыл-домаа чедир сайзыраваан. Чугаазы билдинмес, үннернин хөй кезиин шын адай албас база болгулаар. Ындыг уругларнын чугаазын школа назыны четпээнде-ле эдип-чазаары чугула.

   Уругларнын сөс-домаанын өй-шаанда сайзыравайн баарынын чылдагааннары хөй болгаш янзы-буру болур. Оларнын бирээзи уругнун чажындан тура үннерни, сөстерни тода адап өөретпээнинден болур. Ынчангаш, уругларнын чугаазы ада-иезинден, төрелдеринден, башкыларындан база хамааржыр болур. Бир эвес улуг улустун чугаазы тода, билдингир, үннерни шын адаар болза, уруг база дорт, шын чугаалаар болур.

   Чамдык ада-иелер бичии уруглары-биле эмин эрттир чассыжып чугаалажыр, ындыг таварылгада уругнун дыл-домаа өй-шаанда сайзыравайн барып болур.

   Ада-иелернин чамдыызы уругнун чугаазынче шуут кичээнгей салбас. Боду чоорту чугаалай бээринге идегээр. Ындыг уругнун чугаазы сайзыравас, төрээн дылынын үннерин, сөстерин дыннап, ылгап өөренмээн уругларнын чугаазы база сайзыравайн барып болур. Уругнун  чугаа сайзыралы оон кадык-шыырак өзулдезинден база хамааржыр.

   Бичии кижилернин дыл-домаанын сайзыравайн турарынын чылдагааннарынын бирээзи оларнын төрээн дылынын  үннерин шын, тода адай албазын көрдувус. Берге адаарынга хамааржыр бөлуктер мындыг: сыылааш үннер /с, з, ц/ , шыылааш үннер /ш, ж, ч. щ/, аяар адаар ажык эвес үннер /р, л/, өк-биле адаар үннер /к, г, х/, ыыткыр ажык эвес үннер /б, в, г, д,  ж, з/.

   Чамдык уруглар ол бөлүктернин чугле бирээзин  адай албас болур. Чижээ, чугле сыылааш – «шандай» /сандай/, «манжа» /манза/, «шаажын» /саазын/.

   Бир чамдыктары ийиги-үшкү бөлүктүн сөстерин адай албас. Чижээ, «шалыг» /сарыг/,  «тогаат» /согааш/, «кыжын» /кызыл/, «чалат тетек» /чараш чечек/.

   Үннерни адай албазынын үш хевири бар:

- үннү шын эвес азы бир янзы хевирлиг  адаар. Чижээ, р-ны өк-биле адаар.

- үннү шуут адавас, ынчангаш ол үннү чугаазынга ажыглавас. Чижээ, «алаа» /салаа/, «андай» /сандай/, «күкү» /күскү/, «каа» /каас/.

- адаары берге үннү өске үн-биле солуп чугаалаар. Чижээ, «кала» /кара/, «чолуул» /чоруул/, «тандай» /сандай/, «сак» /шак/, «күш» /күс/.

   Үннү бир янзы адаарынын чылдагааны уругнун дылынын, эриннеринин шимченгир эвезинде. Дылды каяа, канчаар эптештирип алырын билбес азы дылы шимченгир эвес. Сөсту ынчаар чугаалаарга, сөстүн утказы өскерилбес, ынчалза-даа оон дынналыры бир янзы болур.

   Бир үннү өске үн-биле солуп чугаалаарынын чылдагааны уругнун ол ийи үннүн ылгалын дыннавайн, эскербейн турарында азы баштайгы үннү адап билбес болганындан. Чижээ, «тылдыт» /сылдыс/, «хал» /хар/, «тогаат» /согааш/.

   Үннерни шын эвес адаарынын хевирлерин тодарадып алырга, ол үннү эдип-чазаар ажылдын аргаларын шилип тыварынга ажыктыг.

   Үннерни шын эвес адаарынын хевирлеринден ангыда үш ылгал база бар.

   Биргизи. Үннү шуут адавас: «аанчы» /саанчы/, «кадачы» /кадарчы/, «кола» /школа/.

Ийигизи. Үннү шын адап билир, ынчалза-даа чамдык бөдүүн, кыска сөстерге, домактарга адай албас. Чижээ, с-ты адап билир уругнун чугаазындан: сан, салаа, «шаашкан» /сааскан/, «шериин шалгын» /сериин салгын/. Оон чылдагааны уруг ол үннү чугаазынга чедир ажыглап өөренмээни, чедир  быжыглаттынмааны азы ол үннү чоокта чаа чугаалап өөренип алганы болгаш чугаазынга ажыглап өөренмээни-дир.

   Үшкүзү. Уруг үннү шын адап билир, сөстерге, домактарга база адап турар болур, ынчалза-даа болганчок өске үн-биле солуй чугаалай бээр. Ынчаар солуштур адаттына бээр үннер мындыг: с-ш, с-з, з-ж, с-щ, ц-ч, л-р, б-п, т-д, к-г, г-к, ш-ж. Бо  үннерни чугаазынга солуштур адаар уруглар бижимел  ажылга база ол үжүктерни солуштуруп бижиир. Чижээ, «хажаа» /кажаа/, «зандай» /сандай/, «дараа» /тараа/, «жкола» /школа/, «ойнаал» /ойнаар/. «мажина» /машина/, «зумка» /сумка/.

   Баштайгы бөлүкке хамааржыр уругларга /үннерни шуут адай албас/ үннү шын, тода чугаалап өөредир.

   Ийигизинге хамааржыр уруглар-биле/ адап билир үнүн сөстерге, домактарга адай албас /ол үннү слогтарга, сөстерге, домактарга чугаалап өөредир. Баштай с деп унну слогтарга: са, со, су, сы. Оон сөстүн эгезинге: сан, саанчы, солун, соок, сүт, суг. Ортузунга деспи, күске, часкы. Сөстүн сөөлүнге: диис, хомус, час, күс, кас.

   Үшкүзүнге хамааржыр уругларны /шын адап билир үнүн сөстерге, домактарга өске үн-биле солуп адаар /үн бүрүзүнүн адаарын дыннап, ылгап өөредир болгаш үннерни өске үн-биле солуп чугаалаарга, сөстүн утказы өскерли бээрин азы билдинмес болурун тайылбырлаар, чижектерге көргүзер: /кыс-кыш, сал-тал, балык-барык, час-чаш, кус-куш, аал-аар/.

   Уругларны кичээнгейлиг дыннаарынга өөредири: янзы-буру дааштарны, дириг амытаннарнын эдерин, алгырарын дыннаары, оларны ылгаары.чижээ, кандыг ойнаарак канчаар дагжаарын дыннап өөредир. Эштерин, чижээ. Шолбан биле Мергенин үннеринден таныыры.

   Үн адаар аппаратты сайзырадыры /эриннернин, дылдын шимченгир болурун чедип алыры/.

   Дылдын шимченгир болурун чедип алыры- дылды адаккы диштернин дөзунче чажырары, үстүкү диштернин артынче көдурери дээн ышкаш мергежилгелер-дир.

   Эриннернин шимченгир болурун чедип алыры – хүлүмзүрээш, эриннерни төгериктей тудары, хүлүмзүрээш, диштерни көргүзери.

   Манаа ажыглаар болгаш оюннар болгаш мергежилгелер мындыг.

Херим деп мергежилге: хулумзурээш, диштерин кргузер.

Хоолайжыгаш: эриннерин шөйбейтир тудары.

Амданныг варенье: дылы-биле устуку эринде чаап каан вареньени чылгаары.

Сонга: аасты ажыдары.

Хуурек: дылды адаккы эринге калбартыр салыры.

Ине: дылды чингеледир тудары.

Шак: чинге дылды аастын он, солагай талаларынче шимчедири.

Ындыг янзылыг оюннар, мергежилгелер ам-даа хөй.

   Ун адаарынын уезинде тыныжын быжыглаар болгаш шын тынып өөредир. Уругларны кыска киир тынгаш, узун ундур тынып өөредир. Кыска киир тынгаш, домакты азы шулуктун бир одуруун төндур чугаалаар.

   Салаалар-биле оюннар болгаш мергежилгелер. Чинчи дизери, бичии хемчээлдиг ойнаарактарны салааларынын баштары-биле чыый салыры дээн ышкаш тыва улустун салаалар-биле ойнаар янзы-буру оюннарын ойнадыр. Өөктерни өөктээри, чежери, идик шидиири, чаш өөрүүрү, от ыяжы-биле янзы-бүрү чүүлдернин хевирлерин кылыры дээн ышкаш.

   С деп үннү адап өөредири. Баштай белеткел ажылын чорудар. Үннү адап өөредип эгелээрде, ону дыннап. өске үннерден ылгап өөредир. Чижээ, «Бо уругнун ады Саида, а бо Аида. Уругларнын аттарын кичээнгейлиг дынна»- дээш, катаптаар. Оон «Саида кайыл? Аида кайыл?» - деп айтырар.бир эвес шын көргузер болза, уруг үннү адавас болза, дыннап билири ол. Уругларнын аттарын солуур болза, с-ты кичээнгейлиг дыннап өөредир. Үннү дыннап, өске үннерден ылгап өөрени бээрге, ол үннү катаптадыр /өттундүрер/. Чамдык уруглар ынчаар катаптап тургаш,  адай бээр.

   Ынчаар өөренмес болза, өске аргалар ажыглаар. Баштай үн адаар тыныжын быжыглаар. Калбак дылды диштер аразынга туткаш, дылче күштүг урер. Дылды диштер-биле ызырып болбас деп чугаалап каар. Уругнун үрери күш чок болза, үн адаттынмайн баар. Ынчангаш дынзыг үрдүрер. Үрерде чаактар иштинче үрбес, аастан ундур үрер. 5-6 катаптааш, уругну дыштандыргаш, уламчылаар. Ынчаар катаптап турарга,  уруг дылдын туружун тодарадып, быжыглап алгаш, шын тынып өөрени бээр. Ол адап өөренип алган  үнүн чоорту слогтарга, сөстерге, домактарга чугааладыр. Ажыглаар слогтар: са, со, су, сы.

   Үннү сөстун эгезинге ададыры: сан, саанчы, сандай, садыг, соок, согун, сула, сыын, саван.

Сөстүн ортузунга: күске, деспи, часкы, күскү, чапсар.

Сөстүн сөөлунге: час, күс, пөс, каас, маас, чаъс, мыйыс, тос, кортпас, класс.

Сөсте ийи үн дынналып турда: сааскан, суглаар, сылдыс.

Оон соонда бөдүүн домактар чугаалап өөредир: Саян тос класста. Күскү чаъс соок.  Адак соонда ол үнүн уруг адап өөрени бээр.