Шүлүк мѳѳрейи «Тыва дылым—торээн дылым»
классный час (3 класс) на тему

Шүлүк мѳѳрейи «Тыва дылым—торээн дылым»

               Сорулгазы: Тыва дыл дугайында уругларнын билиин улам сайзырадып, торээн дылынга сонуургалды, хандыкшылды, хундуткелди оттуруп, оске дылдар-билехолувайн, тыва дылга арыг чугаалап, тыва ужук-бижикти хандыр ооренип, сайзырадып чоруурунга чагып ооренир, билиндирер.

              Дерилгези: Тыва дугайында чуруктар, тыва чогаалчыларнын чуруктары, чогаалдары, шулуктери.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.
2. Сорулгазын дыннадыры.

- Класс шагында торээн тыва дылывыс дугайында чугаажыр бис. Тыва

Тыва дылывысты хундулеп, камныг эдилеп, ону бокталдырбайн, арыг чараш ажыглап чорзувусса эки.

Шулук моорейи «Тыва дылым – торээн дылым»

2016 чылдын январь 18-те Тыва Республиканын Чазак даргазы Ш.В.Кара-оолдун айтыышкыны-биле ноябрь 1-нин хунун – тыва дыл хуну кылдыр болза чарлаан. Ынчангаштын ноябрь 1-нин хуну бистерге болза байырлал боор, байырлал таварыштыр шуптунарга изиг байыр.

  Бо онзагай болуушкуннуң дугайында Ш.Кара-оол бодунуң блогунда мынча деп бижээн. 

 «Чаңгыс чер чурттуглар, чылдың-на ноябрь 1-де демдеглээривис Тыва дыл хүнүнүң дугайында чарлыкка атты салдым. Төрээн дылды сайзырадырынга, байлакшыдарынга болгаш чугаа культуразын бедидеринче угланган хемчеглерни ол хүнге тураскаадып эрттирер. Ол хүннү тургузар дугайында эгелекчи саналды Улустуң чогаалчызы, хүндүлүг шүлүкчү Александр Александрович Даржай киирген. Силерге солун болуушкун-биле байырны чедирип тур мен» - деп бижээн. 

 Тываның Улустуң чогаалчызы А. Даржайның төрээн дыл дугайында шүлүү: 

 Тыва дылым 

 Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш, 

Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас, 

Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп, 

Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

Кырган-ачам уран-мерген тоолундан 

Кыштың узун кежээзинде сени танааш, 

Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп, 

Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен. 

Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың 

Өжээн килең доюлдурар түрлүг ырын 

Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг 

Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан. 

Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым, 

Ыым келип, баарым адаа ажыш диген - 

Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдың 

Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен. 

Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан. 

Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда, 

Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда, 

Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым. 

Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш, 

Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.

 Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен, 

Одум чырык, даңны атсы кывар болду. 

Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен, 

Өртээр эвес, баглаар эвес - хоржок чорду: 

Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап, 

Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр-дыр мен. 

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

 Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

Оглуң менден эртинеңни харамнанма, 

Тыртым болба, дээжизин хайырлап чор. 

Сен чок черге - сеткил-чүрээм куруг - хоозун, 

Сен чок черге - хову кезээн каңмыыл-дыр мен. 

Чаагай чолум, алдар адым сенде тудуш, 

Чалгын-чакпам болуп чор сен, тыва дылым! 

    Башкы: - Торээн тыва дылынын дугайында тыва чогаалчылар элээн хой чогаалдарны бижип, орта боттарынын хамаарылгаларын илереткилээн. Тыва дыл оларнын чогаалдарынын тынгарыкчызы, сеткил-хоннунун илередикчизи. Тыва дыл чок болза, тыва чогаал турбас. Улустун аас чогаалы, тоолдар, улегер домактар, ырылар, тывызыктар-даа турбас.

       Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хоннун илередир, чону-биле чугаалажыр кучулуг чепсээ.

Моорейивистин 1-ги кезээ. Беседа «Тыва дыл».

Тыва дыл - тыва чоннуң ук дылы, Түрк дылдар бөлүүнге хамааржыр. 4 аңгы диалектилиг: төп (ниити национал чугаа болгаш литературлуг дылдың таваанда чыдар), барыын, тожу болгаш мурнуу-чөөн. Моол, орус болгаш төвүт дылдардан үлегерлеттинген сөстер хөйү-биле ажыглаттынып турар.

1927 чылда латинчиткен алфавитке үндезилеттинген национал бижик тургузарының дугайында доктаалды Тыва Арат Республиканың девискээринге үндүрген. Герман үжүктерде үндезилеттинген тыва национал бижикти лама-башкы Моңгуш Лопсаң-Чиңмит чогааткан бооп турар. Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин 1930 чылдан бээр хоруп каапкан.

1930 чылга чедир Тывага моол бижикти база идекпейлиг ажыглап турган. 1930 чылдан бээр орус дыл шинчилекчилери боттарының чогааткан "Чаа түрк алфавитке" үндезилээн бижиин тывага нептередип эгелээн. Бо-ла чылдарда бижик чок чорукту узуткаарынга солуннар база улуг рольду ойнаан дээрзин демдеглээр апаар

1941-1944 чылдарда латин хевирлиг тыва бижик СССР-ниң көвей чоннары ышкаш кирилл бижимелче шилчээн.

1990 чылдың декабрьда «Тыва АССР-ниң дылдарының дугайында» хоойлузу-биле тыва дыл күрүне дылы апарган.

1990 чылдарның эгезинде республикага национал-регионалдыг компонентилер киирип турда, национал школаларны тургускан. Оларга төрээн дыл — 1-ден 6 класска чедир өөредилге дылы, 1-ден 11 класска чедир өөренир эртем кичээли апарган.

Тыва кижи, боду, төрээн дылының онзагайын билбес болур чүве. Бир эвес эртем билиглиг кижи тыва чоннуң чугаазын өске улустуң чугаазы-биле деңнептер болза, шак ынчан чүгле, тыва чугааның өске дылдардан ылгалып турар онза чүүлдери көстү бээр. Тыва дыл кижи ышкаш, боду тускай чаңныг. Тыва чугааның аажызын тодаргай көрүп көрээли. Алфавитте 36 үжүк бар.

Моорейивистин 2-ги кезээ. Викториналар

1.Тыва бижик каш чылда тургустунганыл? (1930, июнь 28)

2.Латин дылга ундезилээн алфавиттин толевилелин кым чогаатканыл (М.Лопсан-Чимит, 20 чыл.тонч)

3.Эн-не баштай ужук-бижикти Тыва араттар каяа ооренип турганыл? (кызыл оглерге, чайлаг школаларынга 6 хардан 60 харга чедир ужк-бижик чок чорукту узуткаар дээш ооредип эгелээн)

4.Тыва дылдын орус дылдан ылгалы чул? (тыва дыл- турк дылдарга хамааржыр, а орус дыл- славян, алфавит 33, 36, у, н, н)

5.Каш класстан эгелеп тыва дыл эртемин ооренирил? (2 класс)

6.Тыва дылда каш чугаа кезектери барыл? Болуктери. (10 чугаа кезектери, тускай, дузалал)

7.Домак деп чул? Хевирлери (Тонген утканы илередип турар состер болгаш сос каттыжыышкыннары, бодуун, нарын)

8.Тыва дылдын стильдери (эртем стили, ном стили)

9.Тыва дылда домак кежигуннери.  (5 домак кежигуну, чугула, 2ги черге кежигуннер)

10.Стилистика деп чул? (дылдын стильдерин ооренир бир адыр)

11.Тыва литературада баштайгы тоожу (Степан Сарыг-оол «Белек»)

12.Тыва литературада баштайгы шулуглел (Сергей Пюрбю «Чечек»)

13.Очерк деп чул (Херек кырында бар боттуг чуулдерге ундезилеп бижээн жанр)

14.Роман деп чул? (Улуг хемчээлдиг чогаал)

15.«Хайыраан бот » деп шиинин автору (Виктор Кок-оол)

16.Тыва литератураны каш уе-чадага хуваарыл? (1 ги чада – тыва литературанын тывылганы болгаш баштайгы базымнар (30 чылдардан 45),  2 чада – тыва литературанын Россияга каттышкаш хогжээни 45-70 чылдар, 3 чада – 70 чылдардан амгы уеге дээр хогжулдези).

17.Бирги салгалдын чогаалчыларын аданар. (Степан Сарыг-оол, Салчак Тока, Виктор Кок-оол, Сергей Пюрбю, Байкара Ховенмей, Олего Саган-оол).

18.Бир дугаар тыва дыл дугайында шулук бижээш репрессиялаткан чогаалчы (Сергей Пюрбю).

I-ги кезек: «Торээн дылын билир сен бе?»

Онаалгазы: Бердинген диалект состерни литературлуг дылда канчалдыр адаарын тып бижиир.

1. Суге / Балды/
2. Шон /Чагы/
3. Донгуу /Хонек/
4. Ченгей /Чаавай/
5. Сокур копеек /Согур копеек/
6. Чанчаныр /Аттынар/

II-ги кезек: Капитаннар мѳѳрейи

Айтырыгларга холун кодургеш, шын харыыны бээр.

1. Кым? Чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар тускай чугаа кезээ (чуве ады).
2. Кылыг созу деп чул? (чугаа кезээ)
3. Домактын чугула кежигуннери (кол сос, соглекчи)
4. Сан адынын айтырыглары (каш, чеже)
5. Тодарадылганы домакка демдеглээри (дыйлагар шыйыг)
6. Тыва дылда чеже падеж барыл? (чеди)

Моорейнин 3-ку кезээ: Шулук моорейи.

Туннел.    - Бодунун торээн дылын эки билири—оске чоннун дылын

ооренип алырынга дулгуур болур. Оске дылды билири кижиге кажан-даа артык эвес. Ол оске чоннун культуразын, чанчыл-ёзулалын хандыр билип, амгы уенин болбаазын эртем-техниказын шингээдип алырынга улуг ужур-дузалыг. Ылангыя орус дылды бодунун торээн дылы дег ооренип алыр болза, амгы уеде эн-не ажыктыг. Орус дыл дамчыштыр оске даштыкы дылдарны белени-биле ооренип ап болур. Хой дыл билир кижи хойну билир.

        Тыва дыл—тыва кижинин ишти-хоннун илередир, чону-биле чугаалажыр кучулуг чепсээ.

       Торээн тыва дылывысты хундулеп, арыг чараш ажыглап чорзувусса эки.

       Тыва дылывыска ынак болуулунар!

  Жюрилернин ажылы.

Шанналдар.

Бижиттинген үлегер домактар.

1. Υлегер сөсте нүгүл чок, үер сугда балык чок.
2. Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.
3. Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.
4. Шын сөске чон ынак, шык черге үнүш ынак.
5. Багда доң быжыг, сөсте шын быжыг.

«Тыва дылым—торээн дылым» Ш.Ч.Сат.

    Тыва дылым—торээн дылым! Улуг-Хемнин агымы дег күштүг сен. Тыванын ак-кѳк дээри дег арыг сен. Бора-хектиң эдери дег откут сен. Алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг сен.

       Тыва дылым—Тѳрээн дылым! Хову шѳлдер дег делгем сен. Тайга-тандылар дег бедик сен. Кылаң хѳлдер дег маажым сен.

      Тыва дылым—тѳрээн дылым! Оран-делегейниң оът-сигениниң эмзиг чыды сенде сиңген. Ан-меңниң алгы-кышкызын ол олчаан ѳттүнүп турар сен.

     Тыва дылым—тѳрээн дылым! Бо турган ѳртемчейде ѳргүн кѳвей улустарның хамык дылдарынын аразында хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор. Ырак-чоокта кижилерниң аразынга мѳңге шагда ыяңгылыг ырлап чор.

Тѳрээн дылым—тыва дылым! Ѳлчей-кежиктиг дылым сен. Хайыралыг дылым сен. Хувулгаазын дылым сен.