Музейге кичээл "Тос чузун малымайны азыраза"
план-конспект урока (2 класс) на тему

                     Музейге  кичээл      

Темазы:        «Тос-ла чүзүн малымайны азыраза…»

Сорулгазы:  1) Предметтиг - уругларга, шаанда тывалар тос чүзүн  малдыг чораанын айтып берип, оларны  санап четчелеп,    кижээ ажык - дузазыныӊ дугайында билиндирип, оларныӊ  төлдериниӊ аттарын адап, музейниӊ экспонаттарыныӊ дузазы-биле өөредири; Проект кылырынга немелде билигни бээри.                    

2) Метапредметтиг -уругларныӊ сөс курлавырын, дыл- домаан, кичээнгейин, угаан-медерелин сайзырадыры;

3) Кижизидилгелиг -малга ынак болурунга, оларны азыраксаар сеткил-сагышты амдыгааштан хевирлээри.

Методу: беседа, тайылбыр, анализ,  карта-биле ажыл, музейниӊ экспонаттары–биле ажыл.

Дерилгези: азырал  дириг амытаннар экспонаттары,  чуруктары,  Тываныӊ картазы,  сүттен кылган чемнер, уругларда кедирген маскалар, магнитофонда ыры, танцы аялгалары.

Кичээлдиӊ чорудуу.

 1. Организастыг кезээ.

- Эргим уруглар ,бис кайда келдивис?(-БисТываныӊ Национал музейинде келдивис.) –Шын-дыр,ооӊ мурнунда 1-ги класска өөренип тургаш база келген бис. Бо чараш орду-музейлиг болганывыска аажок-ла чоргаарланып чоруур-дур мен, уруглар. А силер?(-Бис база!)  

2.  Кичээлдиӊ темазын, сорулгазын тодарадыры.

– Уруглар, силер чүлер кылдыр кеттинип алган-дыр силер?(-Азырал дириг амытаннар бис.)-Каш азырал  дириг амыттаннар силер? (-Тос) –Бо музей кичээлинден чүү билип алыр сорулгалыг бис? (Тос чүзүн мал дугайында)

  3. Чаа тема

«Тооруктуг долгай Тандым» ырынын аялгазы оожум ырлап турда:

  - «Тооруктуг долгай Тандым» деп улустун ырызындан бирги строфаны силерге номчуп берейн, уруглар!

Тооруктуг долгай Тандым

                                   Долганзымза тодар-ла мен                                                                                                                                                                                                                                          

                                  Тос-ла чүзүн малымайны

                                 Доруктурза байыыр-ла мен

- Ук ырда Тыва эрте-бурунгу шагдан бээр анчыларнын болгаш малчыннарнын чурту дээрзин база оон арыг агаары, катаптаттынмас ховар чараш бойдузу, хөрзүн – довураа тыва кижиге эӊ-не эргим бооп турарын чажындан тура тайга-таӊдыдан аӊын аӊнап, тос чүзүн малын малдап тодуг-догаа, бай-шыдалдыг чурттап чоруурун ырлаан.

Тос чүзүн мал-биле тываларныӊ ырлары, тоолдары, тоолчургу чугаалары холбашкан

- Чажындан ада-иезинге дузалажып, мал кадаржып өскен болгаш малчынныӊ  чымыштыг ажыл-ижин шилип ап, кызымак күш–ажылы-биле төрээн Тывазын алдаржыдып, ат-сураглыг апарган кижилер хой. Театр чанында муӊ хой өстүрген малчыннарныӊ чуруктарын сактып келиӊер. Малчын чоннуӊ уруглары 3 хардан эгелеп өг ажылынга дузалажы бээр, 5 харлыындан эгелеп өшкүнү уруглар саай  бээр, оолдар хураганны кадара бээр.

Карта-биле ажыл.(1-ги зал,2-ги этаж)- Эрес-кежээ малчыннарлыг Тыва чуртувустуӊкартазынче корээлинер. Соӊгу чүгүн тайгаларлыг Тожу кожуунда иви бар. Мөнгүн-Тайга,Бай-Тайгада сарлык бар. А теве колдуунда Эрзинде, Улуг-Хемде бар. Хой,өшкү,аът,инек шупту кожууннарда бар.  

Ыт, иви, аът. (Зал7, 2-ги каътта)

  Ыт

    Ыт думчуу борбаӊнатпа

    Уруг караа кылаӊнатпа.

Делегей төөгүзүнден көөрге дириг        амытаннардан

кижиге бир дугаар эш, өннук  болуп  келген    дириг амытан ыт болгай.

Ытты тыва кижинин азыраан малы азы мунар хөлгези кылдыр тоолчургу чугааларда  чугаалап турар. Ыттыӊ угааны кижи ышкаш дижир. Ыт кижинин хорадаанын база хомудаанын эндевес амытан, кандыг-даа чытты ылгап билир. Шаандагы чугааларда ыт тыва кижиге мал бооп чораан болза, амгы уеде ыт чугле мал-маган болгаш бажыӊныӊ, ээзиниӊ камгалакчызы бооп арткан.

Кулаа дыыжы,

Думчуу чытчы.         (Ыт)

Ыттыӊ оглу-эник. Эник дугайында шүлүк.

Өөреникчи (Темучин):  - «Номчугашта чүнү      бижээн?

Номчуп берем, эникчигеш»

                                          Берген номум чыттап көргеш,

Yр-ле менче элдепсинди.

- Yжүк – бижик өөренмээн мен.

Yлүүм база ында эвес.

Орай дүне коданымга

Оорлар келзе, сывыртаар мен.

                                     Арга-дашче ээм-биле

                                     Аннар истеп чоруп каар мен.

                                    Эзирек дег өзүп келир

                                    Ээмнин шынчы өннүү-дүр мен.

Иви

Иви малдыӊ сөөгу быжыг

Иви – кончуг бедик, харлыг тайгалыг черниӊмалы. Ол Тожу кожууннуӊ бедик-бедик тайгаларында аӊнар,эзириктиг элик,дырбактыг,бөрү ,черлик хаван, адыг, буур, сыын,тооргу,кара кундус,киш,дииӊ, янзы-бүрү куштар- биле дөмей чоруп турар. Тываныӊ оске девискээринде ындыг мал чок. Иви кончуг арыг-силиг мал. Ол кажан-даа бок чивес, бок коптарбас, кайы хамаан чок оът-сиген оъттавас. Иви чаат, шулун, чекпе чиир. Бо үнүштер чугле тайга черге өзер. Ивиге чүък чүдүрер. Чүктүг иви хнде 60 километр хире черни эртип шыдаар. Иви даштыг, козургай черлерге чоруп чанчыккан. Оон сугжузу база кончуг, шапкын хемнерни сыылады эштип кеже бээр. Ивинин судун-даа ижер, эъдин-даа чиир. Кежинден тон, дожек, чадыр шывыы кылыр, а бышкаандан идик даараар. Ивиниӊ чаш төлүн  анай дээр.

Алажындан унуптерге,

Аалче көрнур,

Тайгадан чаныптарга,

Тайгаже көрнур. (Иви)

Өөреникчи (Янгзом): - шүлүк «Иви мал» (С. Сарыг-оол)

                                          Сыннар хөрээ кара ыяшта

                                        Сыын, мыйгак, аӊнар ышкаш,

                                        Өөренмээн, көрбээн кижи

                                        Өскелеп боор иви мал бар.

Душпужа-ла оът чивес,

Тускай оъттуг, хырны  бичии.

Чаагай чечек, аржаан бүрү,

Чаат чулун чекпе-даа чиир.

        Аът

Кижи болуру чажындан,

Аът болуру кулунундан.

Аът – тыва кижиниӊ идегелдиг чөленгиижи, улуг дузалакчызы. Чуге дизе ону мунуп алгаш мал кадарар, аӊнаар, чүък чүдүрер, чарышка мунар дээш чүнү кылбас дээрил!

Эки аът ыдыктыг боор. Ыдыктыг аътты өгнүӊ эр ээзи мунар, өске кижиге берип болбас. Аъттыӊ чаш төлү-кулун.

           Ыракты ырак дивес-

Ылап чоруктуг.

Берт черни берт-бежел дивес-

Бедик мербегейлиг. (Аът)

Өөреникчи (Дажы-Дамба)  :-шүлүк «Кулун» С.Сарыг-оол

                                                    Кулун чорда хөлчек хөктүг,

                                                    Кудуруу таан чаптанчыг мал:

                                                    Содуӊайндыр шырбанмышаан,

                                                    Сокуланып ойнап чоруур,

                                                    Дешкилээрде оозун мырай

                                                    Дээр шаар аскаш, сыдырт кынныр.

Адам өгбем төөгүзүнде

Аът хөйнү кылып чораан:

Аӊнап мунар, кош тыртар,

Андазынын, шанаан сөөртүр

Сарлык, хой,өшкү,теве,элчиген,инек.  (1-ги зал 2-ги этаж)

Сарлык

Сарлык-малдыӊ чаӊы дошкун

Сарлык – даг болгаш тайга черниӊмалы. Сарлыктыӊ даштыкы хевири кайгамчык: бажы инектии дег, улуг делгем мыйыстарлыг, кудуруу узун салбагар, дүгүнүн элбээ кончуг. Сарлыктыӊ дугу кадыг, кончуг узун   халайып бада берген болур. Кыжын дуюглары-биле харны каскаш, оъттаар.

Сарлык ховар мал. Ынчангаш Тываныӊ кызыл дептеринче киир бижиттинген. Сарлыктыӊ эъдин чиир, судун ижер, кежинден идик-хеп, янзы-буру херекселдер кылыр. Сарлыктыӊ чаш төлү- бызаа.  

Кончуг семдер, хоюг дуккур ,

       Кужур семдер, кузун суткур.(Сарлык)

Өөреникчи (Алдар):-шүлүк «Сарлык оглу» с.Бюрбю

                                        Сарлык оглу чаптанчыг,

                                        Чаштан тура чарашпай.

                                        Туруг, хая, дагларга

                                         Тура дүшпес кашпагай.

Семдер чучак кеткензиг ,

Сеглеӊ улуг дүктүгбей.

Шуурган, соокка  торулбас

Чуӊма ышкаш эреспей.

                                                         Хой

 Хойлуг кижи каас.

Хойну тывалар хөйу-биле азырап чоруур. Хой дугу -биле  чылыг уктарны хөйлеӊнерни аргып кедер, кежи биле тыва тоннарны идиктерни даарап турар. Хой эъди кончуг амданыг. Оон изиг хан кылыр. Бичии уруглар чүрек, дыл, баарныӊ чымчак эъттерин чиир. «Чарын эъдин чааскаан чивес» деп тыва улустуӊ улегер домаа бар. Хойнуӊ чаш төлү-хураган.

Өөреникчи (Шуруу):-шүлүк «Хураганым» О.Делгер-оол

Аа сүдүн ханып эмгеш,

Авазынга эргеленип,

Кулактарын делбиӊнеткеш,

Кудуруун-даа ходуӊнадыр.

Хараганым чаражын аар!

        Борбак хырны тоткан соонда,

                Бодаар сактыр чүвези чок,

                                            Оюн ээреп, ол-бо шурап,

                                    Опа   ӊнады дешкилээр-даа.

Өшку

           Өдек чокту өдек чазаан

Өшку,хой деп эртинени…

Өшку кончуг өзуген шээр мал. Алыс боду аажок шимченгир, хая-даш кырлаар, бедик черлерже унер.

Өшку агаарныӊ өскерлирин эндевес, шагар-оът чип турар болза, агаар соор, чаъс чаар.

Ол малдыӊ эъдин чиир, судун ижер. Ылаӊгыя сүдү кайгамчык хоюг болгаш амданныг, ынчангаш ону бичии уругларга ижиртир. Өшкүнуӊ ханы эм шынарлыг.   Өшкүнүӊ чаш төлү-анай.

Мыйыстыг-аӊ эвес,

Салдыг-ашак эвес.

Сыргалыг-кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес.(Өшкү)

Өөреникчи (Ксения):- шүлүк «Анайжыгаш» К-Э. Кудажы

Дыка-дыка маӊныг-даа бол,

Өөрүнге мактатынмас,

Дагыр-дагыр мыйыстыг бол

Өөскелерге көөргеттинмес.

Аккыр дүктүг анайжыгаш,

Аттыг чараш анайжыгаш.

                                                      Теве

Малында тевезинге ынак.

Теве шуут онзагай мал. Ол элезинниг болгаш хараганныг черлерге чурттаар. Тевени чыттырып алгаш, чүък чүдүрер, шанактап база тергелеп болур, мунуп ажыглаар, ооӊ сүдү хоюг, дүгү чымчак болгаш эъди чаагай.

Теве тускай онзагай мал- бедик, ийи могенниг, улуг карактарлыг, думчуктуг, кезээде кегженип, дайнанып чоруур. Кол чиир чеми – хараган. Сугну бир ижип алгаш, каш-даа хондур тоовас. Аштаачал эвес. Изиг болгаш элезинниг ховуга- ол шыдамык мал.

            Тевени кочулап болбас. Тевениӊ  чаш төлү- бодаган.

Тудуш эзерлиг,

дуга мойуннуг.(Теве)

Өөреникчи (Деден-Доржу):-шүлүк «Бодаган» С.Сарыг-оол

Хавыындан  чаа үнүп келген       Дүгү мырай хөвеӊ дег чөөк,

Кара дуруяа оглузуг-даа                Дүрзүзү-даа айбаангызыг,

Чаа төрээн бодаган дег,                Ынчалза-даа ийи караа

Чаптанчыг мал дыка ховар           Ындынныг-ла чассыг, чассыг!1

                                       Элчиген

Тыва чоннуӊ төөгулуг чугааларында элчиген деп малдыӊ ады кирип турар, оозун бодаарга, Тыва чуртунга элчиген турганы билдингир. Тыва дээрге, Моол, Кыдат курунелер- биле кызыгаар кожа чурт. Ынчангаш шаанда элчигенниг кыдат садыгжыларныӊ Тывага кээп турганын база Кунгуртуг, Сүт-Хөл, Теве –Хаяга элчигенниг тывалар турганын төөгу  херечилеп турар.

 Амгы уеде элчигенни арат ажыл –агыйында өстуруп эгелей берген.  Кызыл кожууннуӊ Ээрбек сумузунда Монгуш Алаш-оол деп муӊ ажыг хойлуг кежээ малчынга Россияныӊ көдээ ажыл-агый сайыды шаӊнал тыпсып тура  «-Силерниӊ мал талазы-биле күзелиӊер чүл?» деп  айтырган.

 «-Шупту малды өстүрүп көрдүм чүгле элчиген өстүрбедим.» деп харыылаан. Элээн үе эрткенде Россияныӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ сайыды самолет-биле элчигеннер чорудуп берген.Ынчаар-ла Тывавыста элчиген мал бар апарган. Бистиӊ клазывыстыӊ өөреникчизи Ачыты Элчиген дугайында проектини кылырда оон ыӊай немелде дыӊнадыгдан тып алыр боор деп идегеп турар бис. Ынчангаш сеӊээ сөс Ачыты.

Өөреникчи (Ачыты)

 Тос-ла чүзүн малга кирген

Төөгүлүг элчигеним

 Арат-ажыл агыйынга

 Ам-даа өзүпкөвүдезин!

Инек

Инектиг кижи тодуг.

Инек мыйыстыг бода малга хамааржыр. Инек сүдү-ол тываларныӊ  эӊ-не  шынарлыг, хундулуг ак чемнериниӊ дээжизи. Сүтте кижиниӊ кадыкш ылынга дузалыг кончуг хой витаминнер бар. Ак чемден тыва кижи чуну кылбас дээрил: хойтпак, тарак, ааржы, курут, чөкпек, саржаг.  Сүттүг шайны тывалар кончуг хүндүлээр. Ол могаан-шылаан кижини күш киирер, суксаан кижиниӊ сускунун хандырар болгаш аараан кижиниӊ  ниити байдалын сергедир . Инектиӊ чаш төлү

Самдар эвес хирезинде,

Чамашкызы ковей.(Инек)

Өөреникчи (Чойгаана): «Бызаа» С.Сарыг-оол

Кулактарын делбийтипкеш,

Кудуруун шуут өрү сунгаш,

Тенектенип өрү шурап,

Дескилежип чаржып ойнаар.

        Үргүлчү-ле ойнаар ойну-

        Үскүлежип күжүн көржүр.

                                                        Бажын каӊнап алыр дээнзиг

                                              Бар-ла шаанче дедир итчир

4. Быжыглаашкын.

Викторина.

1. Каш азырал мал бар турган деп өөрендивис?(9)
2.  Ыт биле элчигенни кажан мал деп санап турганыл?(Шаанда)
3.  Элчиген ам Тывада бар бе?(Бар)
4.   Сүттен кандыг чемнер үнүп кээрил?( хойтпак, тарак, ааржы, курут, чөкпек, саржаг.)

                        -Тывавыста «Один продукт-одно село» деп программада сүттен кылган чемни болбаазырадып үндүр садып турар.

Чаш малдыӊ  оюну чараш

                        Чаш уругнуӊ чаӊы чараш

  1) Ивилерниӊ самы.(Өөреникчилер танцылаар.)

  2) Ыры «Шилги бызаам»(Башкызы ырлаар)

-Тываныӊ бойдузу кайгамчык тускай болганындан ооӊ үнүжү ,аӊ –меӊи, азырал малы янзы-бүрү.Бистиӊ улуг чуртувус Россияныӊ Президентизи В. В. Путин  «…Мен делегейниӊ хой черлерин көрдүм,бардым-даа, ынчалза-даа бо дег бойдусту бир дугаар көрүп тур мен» деп чугаалааны ону херечилеп турар.

5.Рефлексия.

     -Музейге кичээлдээрге солун-дур   бе? (Адыш часкаашкыннары)                                                      

Ажыглаан  литература:

1. Тыва чанчыл-М Кенин-Лопсан-1999ч Кызыл

2.Улусчу ужурлар Г.Д.Сундуй-2003ч Кызыл

3.Литературлуг номчулга.2кл.Л.С.Кара-оол2002чКызыл

4.Сонуургакпай . «Башкы» сеткүүлүнге капсырылга №1  1999ч.

 5.Башкы. №5-6,  1999ч.

    6. Холу чемзиг авам сөӊү.Э.Х.Намзал Кызыл .1995ч.