Су - табигать күрке
классный час на тему

Кәүҗияк төп гомуми белем бирә мәктәбе

Су – табигать күрке.

(Ачык класс сәгате)

Үткәрде: башлангыч сыйныф укытучысы Фахрисламова З.Ф.

Тема. Су – табигать күрке.

Максат. Табигатьтә сулыкларның әһәмияте белән таныштыру.

                        Су, елга, чишмәләрне карау, саклауның  яхшы, күркәм  

                        эш икәнлегенә төшендерү. Укучыларның күзаллау, фикерләү

                         сәләтләрен үстерү. Табигатькә сакчыл караш тәрбияләү.

Материал.     “Көч һәм рух тамырлары” 75-83 бит;

                                     “Легендалар һәм риваятьләр” 23 бит;

                                    “Елгалар дөньясына сәяхәт” Ф.Г.Гарипова, 3-13 бит.

Җиһазлау: мәкальләр, әйтемнәр язылган плакат,

                          Татарстан картасы; рәсемнәр; фотолар.

                                                    Оештыру.

-Хәерле көн, укучылар!

Бүген бездә кунаклар. Кунаклар килү – зур шатлык ул. Кунаклар булгач, дәресебез тагын да матуррак узар.

Бүгенге тәрбия сәгатенең темасы “Су – табигать күрке” дип атала. Бүген без табигать һәм аны саклау турында сөйләшербез.

Сезнең белән “Су – табигать күрке” дигән тема астында телдән журнал чыгарырбыз.

-Әйдәгез, дәресебезне башлап җибәрик.                

Тема буенча эш

1. Халыкара һәм дөньякүләм табигать көннәре.

Табышмаклар әйтү.

• Таудан туа, диңгезгә куа.

Тау куенында анасы,

Чыгып кача баласы.

Күзеннән өзлексез тама яшь,

Аккан яше илгә аш. (Чишмә)

• Башы – тауда,

Аягы – диңгездә. (Елга)

• Кыш буена тик тора,

Яз җиттеме – котыра.  (Елга)

• Аты юк, тәртәсе юк,

Көне- төне бара, юлы кала. (Елга, чишмә)

• Бертуктаусыз көн – төн ага,

Бөтен кеше рәхмәт әйтә аңа.

Нәрсә соң бу?    (Чишмә).

-Елга, чишмә, диңгез, океан. Бу сүзләрнең барысы өчен дә уртак бер исем бар. Нинди атама бирербез икән бу сүзләргә? Әйләнә - тирә дәресеннән таныш инде бу атама .

-Сулыклар.

-Сулыклар ике төрле була: табигый сулыклар һәм ясалма сулыклар.

-Чишмә,елга, диңгез, океан – нинди сулыклар булыр инде?

-Табигый  сулыклар.

-Барыбыз да игътибар белән картага карыйк әле. Анда нинди төсләр күбрәк? Зәңгәр төс нәрсәне аңлата соң?

Бүгенге сөйләшүебез су турында булыр. Кешене туендырган, киендергән, суларга һава, сусаганда су биргән Табигать бүген ярдәм көтә. Шушы нисбәттән Халыкара һәм дөньякүләм табигать көннәре билгеләнгән. Әйдәгез, шул көннәр белән танышып үтик.

Халыкара һәм дөньякүләм

табигать  көннәре:

22 Март – Су көне

1апрель – Кошлар көне

22 апрель – Җир көне

5 июнь - Әйләнә-тирәне саклау көне

26 сентябрь –Диңгез көне

4 октябрь – Хайваннарны

саклау көне

-Су көне кайчан инде? Ни өчен су көнен билгеләп үтәргә булганнар соң? Сез ничек уйлыйсыз?

-Су көнен билгеләп үтүнең максаты:

• Эчә торган суның аз булуы һәм көннән – көн кими баруы;
• Су чыганакларын дөрес һәм сакчыл рәвештә куллана белүнең зарурлыгы, кирәклеге.

        2. Су – яшәү чыганагы

-Яңадан бер кат картага күз салыйк әле.Сулыклар күбрәкме, әллә коры җирме?

-Ә нигә соң шулкадәр сулыклар булгач борчылырга?

Бу сулар барысы да эчәргә яраклымы? Елга, инеш суларын ни өчен эчәргә ярамый?

Диңгез һәм океан сулары ни өчен эчәргә яраксыз?

-Диңгез һәм океан сулары тозлы сулыклар. Ә елгалардагы сулар пычрак. Без эчә торган су төче һәм чиста булырга тиеш. Җир шарындагы суның

97 % ы – тозлы диңгез сулары, бары тик 3 % ы гына төче сулыклар. Ягъни 100 л суның 3 литры гына эчәргә яраклы. Без эчә торган су запаслары артмый, ә аны куллану көннән көн үсә, арта бара.

2.Су нәрсәгә кирәк соң?

Хәзер без шул сорауга җавап эзләп, акыл штурмы үткәреп алырбыз. Башта аның кагыйдәләрен  искә трөшереп китик. Сез берничә вариант уйлап куегыз. Мин сездән тәртип буенча сорап барам, сез уйлап торыгыз. Сезнең фикерләр тактага язылып барыр. Бер – беребезне кабатламаска, бер – беребездән көлмәскә. Димәк, су нәрсәгә кирәк икән?

А к ы л      ш т у р м ы .

Нәтиҗә: димәк, су – яшәү чыганагы. Кеше өчен дә, үсемлек, хайваннар,балыклар, кош – кортлар өчен дә, гомумән, бөтен тереклек өчен яшәү чыганагы.

3. Гаиләдә суның роле.

-Балалар, суны яшәү чыганагы дип атадык. Һәр гаиләдә дә суга ихтыяҗ зур. Сезгә “Судан башка тормыш юк” дигән темага мини инша язып килергә, бер – ике фикер җиткерергә кушылган иде. Әйдәгез, укып күрсәтик әле.

Нәтиҗә : судан башка тереклек юк. Су һәр кешегә кирәк. Су – дөньяның иң кыйммәтле байлыгы.

4. Халык авыз иҗатында – су.

-Балалар, менә сез санап үттегез: су юынырга, мунча керергә кирәк дидегез. Сезне әниләрегез, әбиләрегез мунча коендырганда әйтенүләр ишеткәнегез юкмы?

Коендырганда әйтенүләр:

• Суы сарыксын,                        Таза, көр булсын,

Үзе калыксын,        Мал таба торган булсын.

• Дәү бул, бай бул,

Тәүфикълы, талигалы бул,

Чыршыдай озын бул,

Нараттай кызыл бул,

Суы сарыксын, үзе калыксын.

-Балалар, сез су коенырга да яратасыздыр. Йөзә белмәсәгез дә җәйге эссе көннәрдә су керә торгансыздыр. Суга чумганда, су коенып чыкканда әйтелә торган әйтенүләр дә бар икән.

                      Суга чумганда:

• Исәнлеккә - саулыкка,

Тазалыкка – байлыкка.

Бакаларга ярлыкка,

Үзебезгә байлыкка.

• Арулыгым, барулыгым,

Исәнлегем, саулыгым,

Пәригә - яулыгым,

Үземә - саулыгым.

Су коенып чыкканда:

• Авырлыгым ташка,

Җиңеллегем үземә,

Су анасы, сукыранма,

Миңа – саулык.

Сиңа- җаулык.

• Су анасы, су бакасы

Миңа ияреп чыкмасын!

2.- Мин сезгә су анасы турында искә төшердем. Су иясе, Су бабасы, су анасы турында мифологик хикәятләр дә бар. “Миф” атамасы – грек теленнән алынган. Аны “дөньяны, чынбарлыкны хыялый – фантастик рәвештә гәүдәләндергән”  хикәятләр дип аңлатырга мөмкин.

    Бик – бик ерак заманнарда гомер иткән кешеләр күк йөзендә, җир өстендә, җир астында, тауларда, урман–кырларда, елга–күлләрдә яши торган яхшы һәм явыз ияләр бар дип ышанганнар.

    Су бабасы, Су иясе, Су анасы – суда ия булып, су астындагыларга башлык булып торучылар икән.Су бабасы суларның барына да баш булып, боерык кына таратып тора икән. Ул инде картайган, бүтән су ияләре аны зурлыйлар, ни кушса шуны эшлиләр икән.

• Бер судан яңа башлап су ала башлаганда, я булмаса бер судан беренче тапкыр су эчсәң дә, Су иясенең күңелен табарга кирәк. Моның өчен ир кеше булса – сакалыннан бер төк йолкып, хатын– кыз булса – толымыннан бер чәч йолкып, шул суга ташларга тиеш.

Болар турында “Риваятьләр һәм легендалар” китабында бик матур итеп язылган.(20-23 бит).  

-Укучылар, су турында сез нинди мәкальләр  беләсез? (Уку, анализлау)        

1.Тамчыдан күл җыела.

2.Коега төкермә суын эчәрсең.

3.Су – яшәү чыганагы.

4.Агар суның кадере юк.

5.Кечкенә чишмәләрдән зур елгала була.

6.Кул пычранса, су белән юарсың,

   су пычранса, ни белән юарсың?

7.Су күрмичә интеккәнеңне онытма.

8.Агым судан чиста булмассың.

9.Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең.

Су турында табышмаклар

1.Болыт мин һавада,

   Яңгыр мин яуганда,

   Җылынсам, пар булам,

   Туңганда, кар булам.

2.Исе юк, төсе юк,

  Аннан башка тормыш юк.

3.Нәрсә йөгерә аяксыз?

   Нәрсә оча канатсыз?

   Нәрсә үсә тамырсыз?

4.Җәен җәелә,

   Кышын ката;

   Көмеш сандыкка

   Керә дә ята.

5.Булмаган җире сирәк,

   Үзе һәрвакыт кирәк.

6.Башы – тауда,

   Аягы – диңгездә.

7.Аты юк,тәртәсе юк,

  Көне –төне бара, юлы кала.

8.Кыш буена тик тора,

   Яз җиттеме – котыра.

9.Бертуктаусыз көн –төн ага,

   Бөтен кеше рәхмәт әйтә аңа.   Нәрсә соң бу?

5. “Сусыз җиргә йорт корма,

Утсыз җиргә ил корма.”

-“Сусыз җиргә йорт корма,

Утсыз җиргә ил корма”, - диелә халык мәкалендә.

-Балалар, әйтегез әле, безнең авыл кайда, нинди урында урнашкан?

-Ни өчен икән? Тирә-яктагы кайсы авылны алсак та,алар да шулай ук елга буенча урнашкан. Димәк, безнең элекке бабаларыбыз елга, су буйларына урнашырга тырышканнар. Ни өчен? (Кешегә тормыш итү өчен иң мөһиме – су кирәк.)

-Безнең авыл читеннән нинди елга ага?

-Тагын нинди инешләр, кечкенә елгалар бар?

(Үртәм, Илләт)

-Алар бүгенге көндә нинди хәлдә?

(Басу – кырларга төрле химик ашламалар, агулар сибелә.  Алар барысы да суны нык пычрата. Балыклар күпләп юкка чыга, суүсемнәр һәлак була.)

-Елганың суы тирәнме?

-Элек безнең Ашыт елгасында су тегермәне булган. (Алексей бай) Аны эшләтү өчен суның киң һәм тирән булуы кирәк. Димәк, элек елга тирән булган. Аның озынлыгы 130 чакрым. Ул - Мари Эль җирлегендәге Илләт елгасының сул кушылдыгы. Уң ягыннан Ашытка Оры, Шашы, Өлә, Күәм һәм башка исемдәге, озынлыклары 15 чакрым чамасы булган вак елгалар кушыла. Сул ягыннан аңа Симет суы ялгана. (“Елгалар дөньясына сәяхәт”

Ф.Г.Гарипова, 39 бит). Ашыт елгасы ярында Иске Ашыт, Яңа Ашыт һәм Ашытбаш авыллары урнашкан. Бу авылларның исемнәре Ашыт елгасы атамасыннан алынган.

      Бу урында ниндидер шәһәр булган, анда хан яшәгән. Ашыт елгасын Кала асты елгасы дип тә атап йөрткәннәр.

    Кызганычка каршы, хәзер Ашытның суы, элекке еллар белән чагыштырганга караганда, бөтенләй азая. Җәйнең эссе көннәрендә аерым урыннарда аның суы кибә дә. Кайчандыр балык үрчегән, мул сулы Ашыт ярдәмгә мохтаҗ.

   Елганың суы елдан-ел саега бара, бу чиста суның кимүенә китерә.Ә нигә су саега икән?

(Аңа килеп кушылучы инешләр, чишмәләр юкка чыга, кибә, күмелә)

-Безнең авылда нинди су чыганаклары бар?

Без эчәргә суны кайдан алабыз? (Коедан. Кое суы - төче су. Ул җир астыннан бәреп чыккан. Авылда ике кое бар. Берсеннән су алабыз, ә икенчесе әле эшләнеп бетмәгән).

-Инешнең суын эчәргә ярыймы?

Суын эчәргә яраклы чишмәләр бармы безнең авылда? (Авылдагы чишмәләр турында сөйләү)

                                          6. Сез беләсезме?

-Кайбер төбәкләрдә чиста су булмау сәбәпле, чиста суны цистерналарда ташып кулланырга мәҗбүр булалар. Мондый урыннарда яшәүчеләр суның кадерен беләләр, билгеле.

• 1941 нче елда Харьков шәһәрендә Су музее ачылган. Музейдагы экспонатлар олысын–кечесен суны сакларга өйрәтә;
• Организмдагы су тәннең температура режимын җайга сала; су ярдәмендә организмдагы шлаклар (утырымнар) бүленеп чыга. Су кан басымын контрольдә тотарга ярдәм итүче бөерләр өчен дә бик кирәк;
• безнең организмыбызның 80% диярлек судан тора;
• суны ашаганнан соң түгел, ә ашаганчы эчәргә кирәк;
• укучы тәүлеккә 1,5–2 л суын югалта һәм ул аны кайтарып алырга тиеш;
• су эчмичә иң озак тора ала торган хайван – күсе; (аннан соң – дөя)

-Менә, укучылар, без әле су турында бик күп нәрсәләрне белеп тә бетермибез икән.

7.Су – табигать күрке

 Ләкин шуны онытмаска кирәк: Су, аның чыганаклары булган чишмә, елга, инеш, күлләр – табигать бизәге, матурлык, гүзәллек билгесе дә. Димәк, табигатьне, аның сулыкларын сакларга кирәк. Без дә үзебезнең өлешебезне кертергә тиеш.

     Су – табигать  күрке. Үсемлекләргә, хайваннарга, кешеләргә тереклекне ул бирә.