"Аажы-чан культуразы"
статья (2 класс) на тему

Аажы-чан  культуразы.

        Культурлуг аажы-чан деп чул?  Кандыг кижини бис культурлуг кижи дээр бис? Кижи бодун ниитилелге, кудумчуга, бажынга канчаар алдынар ужурлугул? Кижизиг кижи деп кымыл?

        Кижи бодун чараш алырда, культурлуг аажы-чанга ооредирде, ол чанчылдарнын канчап тыптып келгенин билип алыры чугула.

        Ужуражып келген улус чуге боргун уштуп мендилежирил? Ол чанчыл уе-дуптен 1000 чыл  бурунгаар  тывылган.  Ынчан кижилернин чер кырынга чурттаары айыылдыг, олуруушкун суг болу бээр турган.  Ынчангаш эки сеткилдиг, бак сеткил чок мен дээринин демдээ кылдыр боргун уштуп, могеери чанчыл апарган. Ол дошкун шаг эртсе-даа, ол эки чанчыл ам-даа арткан.  Бистин шаандакы ак баштыг адаларывыс хынныг бижекти ургулчу астып алган чоруур. Ынчалза-даа огже кирерде, астып алган бижээн курундан адыргаш, салып бадырыпкаш, огже кирер. Ол дээрге ош-ожээн чок дээн, хундуткелдин демдээ-дир. Амгы уеде хой-ниити черлеринге, бажыннарга, ажыл-албан черлеринге борту уштуру кайда-даа чанчылчаан. Ындыг-даа болза чамдык аныяк-оскен борттерин ужулбайн ажыл-албан черлеринге олурары багай чанчыл.

        Аныяк кижи улуг назылыгларнын мурну-биле эртпези – тыва кижилернин эки, онзагай чанчылдарынын бирээзи. Ол дээрге бодун оору кордунуп, догдунмаан, хундулээчел чоруктун демдээ-дир.

        Мун-мун чылдарнын дургузунда кижи торелгеттеннин харылзааларынын дугайында тускай дурумнер тургулаан.

        «Чараш аажы-чан» деп билигнин утказын ажыдар дээншенээшкиннер кайы хой. Чижээ: Петр 1 хаан  «Чалыы назыннын корунчуу, азы ажыл-амыдыралды коорунун херечилери» деп номунун эге созунде «кижизиг кижиде уш чуул бар: ол чул дээрге, эвилен-ээлдек, томаанныг, чазык-чаагай чорук каастап турар» деп бижээн.

        Чамдык таварылгаларда, даштындан коорге бугу талазы-биле культурлуг костур, а херек кырында сагыш-сеткили, бодалдары арыг эвес улус база чоргулаар. Оларга алыскак, дужаалзырак, хоп-нугулчу, каржы-дошкун улус хамааржыр.

        Ынчангаш А.П.Чеховтун кайгамчык состери-биле тондуруп каайн. «Кижиде бугу-ле чуве чараш болур ужурлуг: арны-даа, хеви-даа, сагыш-сеткили-даа.»