Рабочая программа по бурятскому языку 1 класс
рабочая программа (1 класс)

                                                 ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

Тус программа гүрэнэй Федеральна стандарт, Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын туршалгын программа дээрэ үндэhэлэгдэнэ. Буряад эхин hургуулида буряад хэлэн hуралсалай предмет болгогдожо, үзэгдэжэ байдаг гээшэ.

    - Федерального  перечня учебников, рекомендованных (допущенных) к использованию в образовательном процессе в образовательных учреждениях, реализующих программы общего образования на 2022 - 2023 учебный год;

    - Учебного плана МБОУ «Харбятская ООШ им.В.Б.Саганова» на 2022 – 2023 учебный год;

    - Положения о рабочей программе МБОУ «Харбятская ООШ им.В.Б.Саганова».

    - Стратегии развития и воспитания в РФ на период до 2025 года.

 Программа реализована в учебнике  Буряад хэлэн : 1 класс: учебник /Е.Б.Очирова, В.Н.Очирова;Улаан-Удэ: «Бэлиг», 2018

Буряад хэлэнэй  программа. Р.С. Дылыкова, Т.Б. Базаргуруева, Д.Б. Дугарова.,              Буряад хэлэн: Һуралсалай методическа хүсэд суглуулбари. 1-дэхи класс.-Улаан-Үдэ: Бэлиг хэблэл, - 2013.

Буряад хэлэ үзэлгын удха

Ямаршье арадай хэлэн өөрэ байдалаараа, ниитэ үүргээрээ онсо удхатай. Хэлэн гээшэ хүнүүдэй хоорондоо харилсаха, бэе бэедээ нүлөөлхэ, эрдэм ухаа үзэхэ, ойлгожо абаха хэрэгсэл, арадай соёл болбосорол хадагалаад байһан гуламта, хүн бүхэнэй, арад бүхэнэй, өөрэ һанал бодол харуулһан түхэл болоно, тиихэдэ арад бүхэнэй уран зохёол түрэл хэлэн дээрэ бэшэгдэнэ. Тиимэһээ һургуулида үзэгдэдэг предмедүүд соошье хэлэн өөрын һууритай.

Эхин һургуулида үзэгдэдэг буряад хэлэн хадаа бүхэлиин нэгэ хубинь, нүгөөдэ шатада үзэгдэдэг буряад хэлэнтэй холбоотой. Дунда һургуулида буряад хэлэ үзэхэдөө һурагша бүхэн түрэл хэлэн дээрэ аргагүй һайнаар уншажа, зүбөөр бэшэжэ, сэбэр ульгамаар хэлэжэ, хүнэй хэлэһые абаһаар хүнгэнөөр ойлгожо абаха шадабаритай, тиихэдэ буряад хэлэнэй теори мэдэхэ болоод гараха аргатай.

Эхин һургуулида үзэгдэхэ буряад хэлэн дунда һургуулиин буряад хэлэнэй удхатай тааруу, эндэ нэрлэгдэһэн шадабаринуудай үндэһэ һуури хүгжөөхэ уялгатай, тодорхойлбол, үхибүүн түрэлхи хэлэеэ мэдэхэ, буряад хэлэтэй буряад хүн гээшэб гэжэ бэеэ мэдэрхэ, хэлэлгэеэ хүгжөөхэ зорилготой.

Эхин шатын классуудта үзэгдэхэ буряад хэлэнэй программа гол шухала хоёр бүлэгһөө бүридэнхэй:

1. Грамотада һургаха шата, хэлэлгэ хүгжөөлгэ.
2. Грамматика, бэшэгэй дүрим үзэхэ шата, хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

Энэ буряад хэлэнэй программа мүнөөнэй эрилтэдэ харюусамаар, үхибүүдэй наһанда, хүгжэлтэдэнь таарамжатайгаар зохёогдоһон байха. Эхин шатада шэнэ эрилтэнүүд табигдана. Тэдэ эрилтэнүүд үхибүүдые хүмүүжүүлхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэ гүрэн түрын харасын ондоо болоһониие харуулна. Тус программын гол шэглэлнүүд гээшэ хадаа иимэнүүд:

1. Бэшэхэ шадабаритай болгохо.
2. Харилсаха шадабаритай болгохо.

Эхин һургуулиин буряад хэлэнэй программын харасаар үхибүүдэй бэелүүлхэ гол үйлэ хадаа бэшэлгэ (письмо) болохо. Энэ ажаябуулга гурбан гол онсо байдалда тааруу: нэгэдэхеэр, бэшэлгэ эхин һургуулиин үхибүүдтэ урдань дайралдаагүй, шэнэ үйлэ хэрэг болоно; хоёрдохёор, бэшэжэ байхадаа, һурагшад лингвистическэ ойлгосонуудтай танилсана, тэдэниие һайнаар ойлгожо, хэрэглэжэ һураха аргатай болоно; гурбадахяар, бэшэжэ байха үедөө  буряад хэлэнэй теори баримталан, ойлгосонуудыень хэрэглэн, даабаринуудые дүүргэхэ, тиихэдээ юрэнхылһэн үйлэ шадабаринуудтай болохо.

Хоёрдохи шэглэл баримталхада, иимэнүүд онсонууд анхарал татана: нэгэдэхеэр, үгэ, тэрэнэй удха, үгын олон ондоо мэдэрэл харуулдагынь,ү гын стилистикээрээ илгаралынь ойлгуулха; хоёрдохёор, аман ба бэшэгэй хэлэлгэтэй, аман хэлэлгын янзануудтай: диалог, монолог, бэшэгэй хэлэлгын гол янзатай – текст (бодомжолго, зураглал, домоглол) танилсуулха, хэрэглэжэ һургаха; гурбадахяар, харилсаанай этикедтэй (буряад арадай заншалта харилсаха аргануудтай) танилсуулха.

Грамотада һургалгын үе буряад хэлэ үзэлгын бэлэдхэлэй үе гээд нэрлэхэдэ болоно. Энэ үедэ үхибүүд түрэл хэлэнэйнгээ абяануудай системэтэй, тодорхойлбол: үзэгтэй зэргэсүүлэн абяантай танилсана, аялган болон хашалган абяануудые, хонгёо, бүдэхи, хатуу, зөөлэн хашалган абяануудые, эрэ ба эмэ абяануудые илгаруулжа, уншажа һурана, тиихэдэ хөөрэһэн, асууһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдэй аянга ойлгожо абана. Yхибүүд абяануудые үгүүлжэ, үзэгөөр харуулжа, бэшэжэ, үгые үенүүдтэ, үенүүдые абяануудта хубаажа һурана, үгүүлэгдэжэ байһан үгэ сооһоо абяануудые илгажа һурана.

Тиихэдэ грамотада һургалгын үедэ үхибүүд зүб бэшэжэ һурана: буряад хэлэнэй гол дүрим болохо аялганай тааралдалай практическа аргануудаар танилсана, тэрэ зуураа үгын бии бололгые ойлгожо абаха боломжо баһа үгтэнэ.

Yгэ гэһэн ойлгосо үзэхэдөө, тэрэ гансашье үгүүлэгдэнэ бэшэ, үшөө  юумэ, тэмдэг, үйлэ нэрлэнэ,үгэ бүхэн ямар ба даа удхатай байна гэжэ ойлгоно.

Yгэнүүдтэ асуудалнуудые табихадаа, хоорондонь холбон харилсуулхадаа, һурагшад морфологиин талаар түрүүшын ойлгосонуудые мүн лэ практическа аргаар олоно.

Грамотада һургалгын үедэ мэдүүлэл, текст гэһэн ойлгосонууд үгтэнэ. Һурагшад мэдүүлэл бүхэн бэшэг дээрэ хоорондоо точконуудаар илгагдадаг, эхиндэнь ехэ үзэг бэшэгдэдэг гэжэ ойлгоно, мэдлэлнүүдые үгүүлжэ байхадаа, тусхай аянга хэрэглэнэ, тэрээн сооһоо үгэнүүдые илгажа һурана, мүн мэдүүлэлнүүдые дэлгэрэнгы болгохо шадабаритай болоно.

Текст уншажа эхилхэдээ, үхибүүд уншалга гэжэ тусхай ажаябуулгын онсо журамуудтай танилсана, зүбөөр уншажа һурана.

Нэгэдэхи класста буряад хэлэ үзэхэ гол ба тодорхой зорилгонуудые бэелүүлхын тулада зохёогдон хэблэгдэһэн  тусхай комплект: номууд («Yзэглэл», «Мүшэхэн»), ажалай дэбтэрнүүд, методическа заабаринууд, шалгалтын хүдэлмэринүүд, диктантнуудай суглуулбари г.м. хэрэглэгдэнэ.

Грамотада һургалгын болон хэлэлгэ хүгжөөлгын программа

1. Бэлэдхэлэй үе

Нэгэдэхи класста буряад хэлэ үзэхэ программын гол шухала зорилгонь хадаа хэлэлгэ хүгжөөлгэ ба грамотада һургалга болоно. Грамотада һургалга хэлэлгэ хүгжөөлгэтэй нягта холбоотойгоор, тэрэнэйнгээ үндэһэ һуури дээрэ эмхидхэн ябуулагдаха ёһотой.

Зургаа наһатай үхибүүд олонхи ушарта һургуулида ерэхэдээ, үгэ хэлээршье тулюур, һанал бодолоо гүйсэд дамжуулха дадал багатай байдаг ха юм. Тиимэһээ тус хүдэлмэри саг үргэлжэ, тусхай системэтэйгээр, нягта гуримтайгаар ябуулагдажа, түрүүшын үдэрһөө литературна буряад үгэнүүдэй удхыень нютагай үгэтэй сасуулан ойлгуулха, хэшээл бүхэндэ шэнэ үгэнүүдтэй танилсуулгын хүдэлмэри хэгдэхэ.

Хэлэлгэ хүгжөөлгэ үхибүүдэй ухаан бодолой хүгжэлтэтэй нягта холбоотой юм: тиимэһээ түбхын түрүүн үхибүүдэй хараһан мэдэхэ юумэн тухай хэлүүлжэ, мэдүүлэл зохёолгохо, һүүлээрнь гурба-дүрбэн мэдүүлэлһээ бүридэһэн хэлэлгэ зохёохо дүршэлтэй болгохо. Тус хүдэлмэри үри дүнтэйгөөр ябуулхын тула элдэб янзын гоё зурагууд, техническэ хэрэгсэлнүүд, аман зохёолһоо: оньһон ба жороо үгэнүүд, таабаринууд, шүлэгүүд, дуунууд үргэнөөр хэрэглэгдэхэ.

Багшын урда иимэ зорилгонууд табигдана:

- үхибүүдэй аман хэлэлгэ үдэр бүри  хүгжөөхэ, баяжуулха;

- үнгэтэ сюжетнэ зурагуудые хэрэглэжэ, үхибүүдэй аман хэлэлгэ, ухаан бодолыень хүгжөөхэ;

- шэнэ  үгэнүүдэй удхатай  танилсуулха, тэдэниие хэлэлгэдээ  хэрэглэхэ дадалтай болгохо;

- багшын табиһан асуудалда гүйсэд харюу үгэжэ шадаха;

- хэлэлгэ сооһоо мэдүүлэл, мэдүүлэл сооһоо үгэ илгажа һураха;

- үгэ юумэ нэрлэнэ ба үгэ олон удхатай гэжэ ойлгохо;

- үгэнүүдэй хоорондохи холбоо оложо һураха;

- богони үгые үенүүдтэ һалгааха, үеһөө абяа илгаха  дадалтай болгохо;

- аялган болон хашалган абяануудай илгаае модель дээрэ харуулжа шадаха;

-мэдүүлэл схемэ дээрэ харуулха шадабаритай болгохо;

- багшын аманһаа шүлэг, оньһон үгэнүүдые, жороо үгэнүүдые сээжэлдэхэ, таабаринуудые тааха дадалтай болгохо;

- бэшэлгын дэбтэр соохи үзэгүүдэй хубинуудые, дүрсэнүүдые бэшэхэ, мүн элдэб юумэнүүдые зураха дадалтай болохо.

Бэлэдхэлэй үедэ иимэнүүд темэнүүдээр хөөрэлдөө үнгэргэхэдэ болоно: «Минии гэр бүлэ», «Манай һургуули», «Буряад һайхан оромни», «Манай класс».

Бэлэдхэлэй үеын түрүүшын хэшээлһээ эхилжэ, бэшэлгэдэ бэлэдхэл хэгдэхэ ёһотой.  Yзэгүүдэй элементнүүдые бэшүүлжэ һургаха. Дэбтэр соохи даабаринуудые түрүүн багшын хүтэлбэри доро, удаань өөһэдөө бэшэжэ шадаха ёһотой. Дэбтэрэй түрүүшын нюурнуудта үгтэһэн жэшээнүүдые дүүргэхэдээ, түрүүн багша самбарта бэшэжэ харуулха. Уридшалан багша самбарта эли тодоор зуража, жэшээ харуулха ёһотой, хаанаһаа эхилээд, хаана хүрэтэр яажа бэшэхэб гэжэ ойлгуулха.

Энэ мэтээр грамотада һургалгын бэлэдхэлэй хэшээлнүүдые хэжэ дүүргээд, саашадаа үзэглэлэй үедэ хэгдэхэ ёһотой грамотада һургалгын болон хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэри ябуулагдажа эхилхэ болоно.

2. Yзэглэлэй үе

Фонетикэ сооһоо:  абяанууд; тэдэнэй хоорондохи илгарал: аялган  ба хашалган абяанууд, тэдэниие тэмдэглэһэн  үзэгүүд. Түргэн,  удаан, дифтонг аялган абяанууд ба үзэгүүд. Yе, үе бии бололгодо аялгануудай үүргэ.  Эрэ, эмэ, эрсэ  аялганууд. Йотированна аялган үзэгүүд.

Хашалган абяанууд ба үзэгүүд. Хатуу ба зөөлэн хашалганууд. Хонгёо ба бүдэхи хашалганууд.  Зөөлэн хашалган абяануудай тэмдэг(и, ии, ю, юу,  е, еэ, ё, ёо, я, яа, ь) Зөөлэн ба хатуу тэмдэгүүд.

Yзэглэлэй үедэ багша уншуулжа, бэшүүлжэ һургана, хэлэлгэ хүгжөөнэ, уншаха дуратай болгоно.

Лексикэ сооһоо – үгэ бүхэн юушьеб даа нэрлэнэ, олон удхатай байдаг, тиин нэгэ юумэн ондо ондоо үгөөр нэрлэгдэдэг гэжэ ойлгоно. Yгэ хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ, алибаа юумэн, үзэгдэл, байдал тухай хөөрэнэ.

Морфологиһоо – үгын удха дээрэ үндэһэлэн, үхибүүдые «юумэн», «шанар», «үйлэ» гэһэн грмматическа шанарнуудтай танилсуулна.

Синтаксис болон пунктуациһаа -  нэн түрүүн үгэнүүдэй хоорондохи холбоо харуулагдана. Мэдүүлэл тухай ойлгосотой болоно. Асууһан, идхаһан, хөөрэһэн, шангадхаһан аянгатайгаар мэдүүлэлнүүдые үгүүлнэ, уншана, тусхай аянга харуулһан тэмдэгүүдтэй танилсана (?!.).

Бэшэлгэдэ һургалга

Бэшэлгын хүдэлмэри грамотада һургалгын хэшээлдэ хэгдэхэ. Партадаа  зүбѳѳр һууха, дэбтэрээ зүбѳѳр табиха, ручкаяа ба крандашаа зүбѳѳр бариха дадалтай болохо. Гараһан үзэгүүдээ, тэдэнэй хоорондохи холболтые нэгэ жэгдээр ниилүүлэн бэшэхэ. Ехэ ба бага үзэгүүдые , тэдэнэй холболтонуудые зүбѳѳр бэшэхэ дадалтай болохо. Багшын хүтэлбэри доро үгэнүүд ба мэдүүлэлнүүдые (3-4 үгэһѳѳ бүридэһэн) зүбѳѳр бэшүүлжэ һургаха. Дарамал ба бэшэмэл үгэнүүдые болон мэдүүлэлнүүдые уншуулаад, алдуугүйгѳѳр буулгажа бэшүүлхэ. Хүнгэн үгэнүүдые багшын уншалга доро зүбѳѳр бэшэхэ дүршэлтэй болгохо. Мэдүүлэлэй эхиндэ, хүнэй  болон гэрэй амитадай нэрэдэ ехэ үзэг бэшэхэ дүрим ойлгожо, зүбѳѳр бэшэжэ һургаха.

1 классай һурагшадай шадабаринууд

Yхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты) –өөрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно (хэлэнэй аргаар хажуудахи хүнтэеэ харилсанаб, бэшэмэл текстын удха үзэнэб гэжэ ойлгоно).

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

• Багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;
• Хэшээлдээ юу хэһэнээ хойно хойноһоонь  тоолохо;
• Юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ (прогнозировать);
• Өѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ ажал багшатаяа сугтаа урид  зохёогдоһон тусхай критеринүүдээр шалгаха;
• Багшын үгэһэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.

          Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

• Номоор хүдэлхэ (номой гаршагай, тусгаар тэмдэгдэй үүргэ ойлгохо);
• Зураг хаража гү, али текст уншажа, асуудалнуудта харюу олохо;
• Багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха;
• Yгѳѳр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;
• Текстын удха дамжуулха.

Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

• Өѳрынгөө һанаа бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгээр харуулха;
• Хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэһэниие ойлгохо;
• Уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;
• Классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;
• Хоёр хоёроороо, бүлэг бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха: ударидагшын, даабари дүүргэгшын, бэшээшын г.м.

Буряад хэлээр шадабари (предметные результаты):

• Мэдүүлэл болон текст илгаруулха;
• Уншаһанайнгаа удхаар багшын асуудалнуудта харюусаха;
• Yгын абяануудые нэрлэхэ, илгаха, абяан ба үзэг гэһэн ойлгосонуудые бусайдуулхагүй,үгэ үенүүдтэ хубааха;
• Аялган абяануудай гол үүргэ ойлгожо абаха, тэдэнэй тааралдаха, һубариха ёһо ойлгохо, тэрээн дээрэ үндэһэлэн уншаха;
• Мэдүүлэл бэшэг дээрэ харуулха;
• Мэдүүлэлэй һүүлдэ сэгнэлтын тэмдэг табиха;
• Буулгажа бэшэхэ.

                                                         ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ