Рабочая программа по бурятскому языку 3 класс
рабочая программа (3 класс) на тему

1. Тайлбари бэшэг

Хүнүүдэй дундын харилсаанда ниигүүлэсхы нимгэн сэдьхэл, урин дулаан ханндалга хүмүүжүүлгэ, уран һайханда хамжуулгаһаа, тэрэнэй тоодо ура зохёолдо дурлал хүмүүжүүлгэһээ болоно. Тиимэһээ нигүүлэсхы сэдьхэл, арюун бодол, зохёохы арга шадал хүмүүжэлгын гол зэбсэгынь уран үгэ болоно. Yхибүүд бага наһанһаа түрэлхи хэлэнэйнгээ баялигтай, илангаяа уран үгын удха шанартай танилсажа, бэеэ даагаад уран зохёолнуудые саг үргэлжэ уншаха дадалтай болоно.

Уран зохёолнууд һурагшадта мэдэсэ үгэхэһѳѳ гадна, тэдэниие уран зохёолнуудай образуудай нүлѳѳ доро һайн һайхан абари зантайгаар, түрэл арадтаа, түрэлхи хэлэндээ дурлал хүмүүжүүлхэ ёһотой. Дээдэ хэмжээнэй уран зохёолнуудые уншажа, сэдьхэлээрээ мэдэржэ буряад арадайнгаа, элинсэг хулинсагайнгаа ёһонуудые, заншалнуудые, сэсэн һургаалнуудые гүнзэгыгѳѳр ойлгожо, бодожо үзэжэоршон тойронхи байдалда бэеэ абажа, ерээдүй аха аха наһанайнгаа ажабайдалда хэрэглэжэ һургаха болоно. Гэхэтэй хамта, уран зохёолой бэедээ абадаг аргагүй ехэ ухаан сэдьхэлэй арга шадал эрхим уншагша ашаглажа шадаха. Энэ ушарһаа уламжалан эхин һургуулиин гол зорилгонуудай нэгэн гэхэдэ, уран зохёолнуудые дүүрэн хадуун абаха, сэдьхэлээрээ уншаха уншагшые хүмүүжүүлгэ болоно.

Мүнөө үедэ һургуулинуудай шэнэ шэглэлтэйгээр  хүдэлжэ байһан үедэ, гол анхарал арюун сэдьхэлтэй, зохёохы бэлигтэй хүниие хүмүүжүулхэ орёо асуудал табигдана. Ниигүүлэсхы сэдьхэл, арюун бодол, зохёохы арга шадал хүмүүжүүлгын гол зэбсэгынь уран үг болоно. Үхибүүд бага наһанһаа түрэлхи хэлэнэйнгээ баялигтай илангаяа уран үгын удха шанартай танилсажа, бэеэ даагаад уран зохёолнуудые саг үргэлжэ уншаха дадалтай болоно.

Эхин һургуулиин урда бага наһанай һурагшадые уншуулжа һургаха гэһэн зорилго табигдана. Мүнөө, шэнэ хараа бодолнуудай дэлгэржэ байһан үедэ уншалгада һургалгын ябасые хоёр шэнжэлтэйгээр хараха шухала:

1. Уншалгада һургалга гурбан хэмжээгээр ябуулагдаха – уншалгын дадал бүрилдүүлгэ болон нарижуулга; уншалгада һургалга болон уран зохёолой текст хадуун абалга; бэеэ даагаад уншаха шадабари бүрилдүүлгэ;
2. Һурагшадта литературна мэдэсэ үгэжэ, бага наһанай һурагшадай литературна хүгжэлтэ хангаха.

Мүнөө үеын буряад эхин һургуулинуудта литературна уншалга хоёрдохи классһаа нэбтэрүүлэгдэнэ. Литературна унашалгын хэшээлнүүдтэ бага наһанай һурагшадай хэлэлгын дадал бүрилдүүлгэдэ гол анхаралаа хандуулха, тэдэнэй шухалань – уншалгын ажаябуулгын үедэ уншалгын дадал хүгжөөлгэ болоно. Эндэһээ уламжалан литературна уншалгын гол зорилгонь – уран һайхан үгын хүсөөр һурагшын хүгжэлтэдэ нүлөөлхэ, урлалда дурлал түрүүлжэ, уран зохёолой һайхан орон руу үхибүүе шэглүүлхэ, хүн амитанай оюун дүй дүршэлдэ хамжуулха болоно.

Энэ гол зорилго хэшээл бүхэндэ бэелүүлжэ, удаадахи тодорхой зорилгонуудые шиидхэхэ шухала:

- Уншалгын дүршэл олгожо, хэлэлгын (шагнаха, хөөрэхэ) шадабаринуудые бүрилдүүлгэ.

- Уран зохёол дүурэн хадуун абажа, үйлэдэгшэ нюурнуудтань сэдьхэлээ үбдэхөөрхандаха шадабари хүгжөөхэ.

- Хүүгэдэй поэтическэ дуулан шагналга, уран һайханда нарин хандалга хүгжөөхэ, жэнхэни буряад аянгата хэлэлгэ шагнажа һургаха.

- Олон ном цуншажа, оршон тойронхи байдалые, байгаалиие мэдэрэн анхаржа һургаха.

- Хэмжээгээрээ ехэ багашье, удхаараа хүнгэн хүндэшье зохёолнуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо дадал хүгжөөхэ.

- Сэдэбээрээ, жанраараа элдэб зохёолнуудые уншуулжа, һурагшадай мэдэхэ юумэ үргэдхэжэ, тэдэнэй эстетическэ, танин мэдэлгын дүршэл үргэн болгохо.

- Бага наһанай һурагшадта зорюулагдаһан эрхим уран зохёолнуудтай болон эрдэмэй-танин мэдэлгын литературатай танилсуулха.

- Зохёолой хэлэн, удха дээрэнь хүдэлжэ, хүмүунэй үнэ сэнтэй хараа бүрилдүүлхэ (формирование ценностных ориентиров личности).

- Эхин зүйлэй литературоведческэ болон хэлэлгын мэдэсэ бүрилдүүлхэ.

- Уран зохёол шэнжэлэлгэ хэхэ эхин шадабаринуудые бүрилдүүлхэ.

- Олоһон мэдэсэнүүдээ, шадабаринуудаа, дадалнуудаа гүнзэгырүүлэн нарижуулжа һургаха.

Литературна уншалгын хэшээлнүудтэ һанал бодолоо дүурэнээр хэлэхэ, урданай болон мүнөө үеын ажабайдалтай холбоотойгоор харуулха, үйлэдэгшэ нюурнуудай хэһэн үйлэ хэрэгүүдые, абари зан, үйлын хүгжэлтые зохёол сооһоо жэшээнүудээр баримталха, бодомжолхо, согсолхо, уран гоёор хөөрэхэ, бэшэхэ дүршэл шадабаринуудые хүгжөөхэ, нарижуулха зорилгонууд табигдаха.

Хоёрдохи класс дүүргэһэн һурагшадай уншалгын шадабари бэелүүлэгдэнхэй, тиимэһээ уншалгын дадал нарижуулха зорилго гурбадахи классай һурагшадай урда табигдана. Һурагшадые ульгам уншалгада һургалга, уншаһанайнгаа удхые сэдьхэлээрээ зүбөөр ойлголго – литературна уншалгын хэшээлнүүдэй гол удхань болоно.

Уншалгын һайн дадал һурагшадай элдэб олон асуудалнуудта харюунуудые өөрөө оложо шадаха, өөрыгөө саашань хүгжөөхэ замынь боложо үгэнэ. Зүб уншалгада һургаха арганууд гэхэдэ:

Зүбөөр уншалга болон зүб уншалгада һургаха арганууд:

1. Зүб уншалгада һургахын тула үдэр бүри уншалгын упражнении хэгдэхэ ёһотой.
2. Орфоэпическэ үгүүлбэриин ажал ябуулха.
3. Словарна хүдэлмэри үнгэргэжэ үгэнүудэй үгэнүүдэй удхыень ойлголго болоно.
4. Багшын жэшээтэ уншалга.
5. Аман соогоо уридшалан уншалга.
6. Хамтаараа уншалга.
7. Һурагшын уншалгада багшын болон нүхэдэйнь хиналта.

Гүймгэ уншалга болон гүймгэ уншалгада һургаха арганууд:

1. Һурагшадай хэлэлгын аппарадые хүгжүүлхэ хүдэлмэри эмхидхэхэ. (Жороо үгүүлбэринүүдые хэрэглэхэ.)
2. Үгэнүүдые түргэн танижа абахые һурган дадхааха.
3. Мэдүүлэлнүүдые түргэн уншалгые дадхаан һургалга.
4. Үгэ соо нэгэ үзэг һэлгэлгэ: гэр-гар, заан-зуун г.м. Минии гэр дулаан. Минии гар дулаан г.м.
5. Дидактическа наада хэрэглэлгэ.
6. Хэшээлэй эхиндэ таба минута соо уншуулхада туһатай.
7. Элдэб драматизации.
8. Шүлэгүүдые сээжэлдэлгэ.

Ойлгон уншалга, ойлгон уншалгые бэелүүлхэ арганууд:

1. Текстын удхые элирүүлгэдэ бэлэдхэл боложо үгэдэг бэлэдхэлэй хөөрэлдөө эмхидхэхэ.
2. Словарна хүдэлмэри эмхидхэхэ.
3. Мэдүүлэлнүүдэй удхаар гү, али мэдүүлэл соохи юрын үгэнүүдээр удхыень элирүүлхэ.
4. Уншаһанаа хөөрэжэ үгэхэ шадабаритайгаар уншалга.

Литературна уншалгада һургахадаа хэрэглэхэ методүүд

Уран зохёолнуудые һурагшадай зүбөөр ойлгожо, бодомжолжо, хадуужа абалга литературна уншалгын дүршэл шадабаритай бололго хэрэглэгдэһэн методүүдһээ, аргануудһаа ехэ дулдыдадаг.

Тайлбарилан хөөрэжэ ойлгуулха метод уран зохёол уншалгын алишье шатада хэрэглэхэдэ тааруу. Тус метод хэрэглэжэ уран зохёолшын намтар, ажаябуулга, зохёохы зам, зохёолоё бии болоһон түухэ үзэхэдэ, зохёолой текст тайлбарилхада, үйлэдэгшэ нюурнуудта характеристикэ үгэхэдэ туһатай.

Хэрбээ тайлбарилан хөөрэжэ ойлгуулха метод һурагшадые литературын шэнэ темэнүүдтэй танилсуулжа үзүүлхэдэ, ойлгуулхада хэрэглэгдэдэг байхада, һурагшадай үзэжэ байһан, үзэһэн темэеэ хэр зэргэ ойлгожо, мэдэжэ байһые элирүүлхын тула, тэдэнэй хадуужа, һанажа абаха шадабариие, ухаан бодол, үгэ хэлэлгыеньхүгжөөхөөр һануулжа ойлгуулха метод (репродуктивный) хэрэглэгдэнэ. Тус методэй шухала түхэлнүүд гэхэдэ: уншаһан текстээрээ асуудалнуудта харюусалга, удхаарнь хөөрэлгэ, багахан текстнүүдые, жэшээнь, шүлэгүүдые сээжэлдэлгэ, үншаһан текстэеэ һанажа бэшэлгэ, асуудалнуудта харюу бэшэлгэ гэхэ мэтэ болоно.

Энэ методэй зорилго хадаа уншаһан текстынгээ удхые, үгэ хэлые, уран гоё онсо шэнжые һурагшад хэр зэргэ ойлгожо, мэдэжэ байһанаа сээжээршье хэлэхэдээ, текстдэнь дүтэрхыгөөршье хөөрэхэдөө, харуулха, элирүүлхэ гэһэн удхатай.

3-4 классуудай һурагшад уран зохёол шудалан үзэхэдөө, өөһэдөө зүб мүрөөр гол идейнэ удхыень ойлгожо уншаха, зураглагдаһан үйлэ ущарнуудые, үйлэдэгшэ нюурнуудай хэһэн хэрэгүүдые, уран аргын зүйлнүүдые сэгнэжэ, анализ хэжэ шадаха түрүүшын дадалнуудтай болгожо һургаха зорилго программын ёһоор багшын урда табигдана.

Иимэ дадал шадабари олгуулхада эвристическэ метод туһална. Тиихэдэ һурагшад ойлгоһоноо, мэдэһэнээ, бии байһан дүршэлөө хэрэглэн, багшын табиһан асуудалнуудта  харюу бэлдэхэдээ, шэнэ мэдээнүудые өөһэдөө бэдржэ олоно.

Шэнжэлүулжэ ойлгуулха метод эвристическэ методтэ удхаараа дүтэрхы юм. Тус методэй ёһоор уран зохёолнуудые һурагшадта үзүүлжэ, зохёолоо бүхы дээрэнь сэгнэжэ шадаха дүршэл шадабаритай болгожо, уран һайханай шэнжэ тэдэнэй сэдьхэл ухаандань нэбтэрүүлжэ һургаха гэһэн зорилгонууд бэелүүлэгдэнэ.

Тус метод эвристическэ методһээ юугээрээ илгаатайб? Шэнжэлүүлжэ ойлгуулха метод хэрэглэхэдээ, нэн түрүүн гол шухала асуудал (бүхэли проблемэ) табиха болоно. Энэ асуудалые зүбөөр шиидхэхын тула һурагшад өөһэдөө хэнэйшье туһаламжагүйгөөр харюу бэдэржэ олохо уялгатай.

2. «Түрэлхи хэлэн» гэһэн һуралсалай номой байгуулга

Гурбадахи класста түрэлхи литератураяа шудалан үзэлгэ һуралсалай методическа хүсэд суглуулбари соо оруулагдаһан уран зохёолнуудай удхань байгаали болон хүн нэгэ үндэһэтэй гэһэн бодолтой. Һуралсалай ном соо оруулагдаһан уран зохёолнууд, аман зохёолнууд бага наһанай һурагшадай хүгжэлтын психологическа онсо ѳѳрэ зүйлнүүд, тэдэнэй оршон байдалые эзэмдэн ойлгохо эрмэлзэл, ухаан бодолой , мэдэрэлэй хүгжэлтэ хараада абтаһан байна.

3-дахи классай  «Түрэлхи хэлэн» гэһэн хүсэд суглуулбари хоёр хубиһаа бүридэнэ, нэгэдэхи «Мэндэ амар, һургуули!» гэһэн хуби «ом – бэлигэй далай, ажал – жаргалай далай» гэһэн үгэнүүдэй удха тон нарибшалан анализ хэлгэһээ эхилжэ, гүнзэгы удхыень хүүгэдтэ ойлгуулжа, А. Доноевой, Ч-Р. Намжиловай, Г. Чимитовэй зохёолнууд уншагдана.

Һурагшадай буряад хэлэеэ үзэхэ эрмэлзэл, һонирхол эдэбхижүүлхэ, уг гарбалаараа һонирхохо, түрэл дайдаараа омогорхохо, тэдэнэй ухаан бодол хүгжѳѳхэ зорилготойгоор  «Түрэлхи нангин хэлэмнай, түшэһн нангин нютагнай» гэһэн һалбари соо буряад хэлэн, бууралхан буряад орон тухай зохёолнууд оруулагданхай. Ямаршье хүн дүрбэн һүгэдэхэ юумэтэй байха ёһотой юм: эхэ орон, арад зон, ном һудар, түрэлхи нангин хэлэн. Эдэ дүрбэн зүйл һурагшадта ойлгуулхын тула уран зохёолшод Б-Б. Намсарайн, Д-Н. Халхаровай, Б. Батоевай, Ц-Д. Дондоковагай, Д. Жалсаревай, Ц-Б. Бадмаевай, эрдэмтэд Д, Ошоровой, М. Хамгушкеевагай зохёолнуудые уншуулжа, сэдьхэл зүрхэндэнь шэнгүүлжэ, ухаан бодолыень сэсэглүүлэн һалбаруулха шухала, тиихэдэл түрэлхи нангин хэлэеэ, суг амидаржа байһан арад зоноо, тноонто нютагаа нангинаар сахижа, гамнажа ябаха ѳѳрын үндэһэн сэдьхэлтэйгээр хүмүүжэхэ болоно.

Заншалта ёһоороо буряад арадай аман зохёолһоо, хүүгэдэй буряад уран зохёолһоо зохёолнууд оруулагданхай.

Уран зохёол уншахатай дашарамдуулан һурагшадай литературын теоритой танилсуулга үргэлжэлүүлэгдэнхэй, литература үгын искусство гэжэ мэдэрэнгээ һурагшад шэнэ мэдэсэнүүдтэй танилсана: рифмэ, ритм, толгой холболго г.м.

Зохёолнуудай һүүлдэ үгтэһэн даабаринууд һурагшадай литературна хүгжэлтэдэ онсо үүргэ дүүргэхэ зорилготойгоор зохёогдонхой. Тиихэдээ зарим зохёолнуудые зэргэсүүлэн үзэхэдѳѳ, уран зохёолшо бүхэн оршон байгаалиие, байдалые ѳѳр ѳѳрынхеэрээ хадуун абадаг байһыень анхарлуулха гэһэн зорилготой.

3-дахи класста үзэгдэхэ «Түрэлхи хэлэн» гэһэн һуралсалай методическа хүсэд суглуулбариин дотоо удхань үндэр хэмжээнэй, хүүгэдтэ зорюулагдаһан буряад литературын дээжэһээ суглуулагдажа, һурагшадые уран үгын урлалтай (искусство) тнанилсуулгань нарижуулагдаха, юундэб гэхэдэ эдэ зохёолнуудай удха соонь уран зохёолшодой, поэдүүдэй сэдьхэлэй мэдэрэл, оршон байдалые гүнзэгыгѳѳр, дүрсэлэн байгуулха шадабаринь эстетическэ наринаар харуулагданхай.

3. Түрэлхи хэлэнэй hуралсалай план:

Түрэлхи хэлэ үзэлгэдэ гурбадахи класста 68-н час үгтэнэ. Неделиин 2 час түрэлхи хэлэнэй хэшээл үнгэргэгдэхэ болоно.

4. Шэнэ стандартын ёһоор эхин шатын һургуулида буряад хэлэ үзэлгэ

Хэрбээ урдахи стандартда ганса мэдэсэ, шадабари, дадал ямар байха зэргэтэйб гэжэ бэшэгдээтэй байдаг һаань, мүнѳѳнэй стандартын эрилтэнүүд болзоонуудта (условинуудта), удхада болон үхибүүдэй дүн шадабаринуудта болоно.

Болзоонуудта эрилтэнүүд һургуулинуудай мүнѳѳ үеын оньһон хэрэгсэлнүүдтэй, Интернедтэй холбоотой, тиихэдэ тусхайгаар зохёогдоһон, бүтээгдэһэн арга боломжонуудтай, материальна тэдхэмжэтэй байхатай тааруулагдана.

Мүнѳѳнэй стандарт соо эрилтэнүүд юрэнхылэгдэһэн удхатай болоо. «Минимальные требования к результатам» гээшэ мүнѳѳ стандарт соо тэрэнэй гол зорилгоһоо - личностный характер – боложо, түрүүшын һуурида «личностные результаты» гээшые гаргаба. Тэрэ гол түлэб духовно-нравственна талатай тааруу, ерээдүйдэ, ямаршье оршон байдалда ороходоо хүн гээшэ хүн шанараа алдангүй, ёһо заншалаа баримталан ажабайдалаа эмхидхэхэ аргатай гээд хэлэгдэнэ. Тиихэдээ үхибүүн бүхэн ѳѳрѳѳ ѳѳрынгѳѳ ажабайдал эмхидхэжэ, хубидгажа, эрхилжэ шадаха ёһотой гээд тэмдэглэлтэй. Саашань уламжалан хэлэхэ болбол, метапредметные результаты гараад ерэнэ, тэрэнь «универсальные учебные действия» (УУД) гэжэ ойлгосотой тааруу. Энэ юун бэ гэхэдэ, иимэ: эхин һургуулида үхибүүн бүхэн ѳѳрынгѳѳ һуралсал эмхидхэхэ, хинан шалгаха, сэгнэжэ шадаха, тиихэдэ ямаршье мэдээсэлэй удха ойлгожо абаад, ѳѳрын болгохо, тэрээн сооһоо тус ушарай зорилгоор ѳѳртѳѳ шэнэ юумэ илган абаха, анализ, синтез хэхэ, адлидхаха, илгаруулха, ойлгосонуудые бүридхэхэ, дүн гаргаха, мэдээсэлнүүдые нэгэ түхэлһѳѳ нүгѳѳ түхэлдэ оруулжа шадаха, ямаршье хүнтэй, юумэнтэй харилсажа шадаха г.м. – иимэ шададбаринуудтай болохо ёһотой.

Буряад хэлэ эхин шатын һургуулида үзэхэдѳѳ, һурагшад хайшаашье тэгшэ, юрэнхылэгдэһэн шадабаринуудтай; багша бүхэн ѳѳрынгѳѳ предмедэй аргаар тэдэ шадабаринуудые хүгжѳѳхэ уялгатай, тиимэһээ тэдэ шадабаринууд 2-дохи класста ямар байхаб гэжэ нэрлэхэ хэрэгтэй.

Yхибүүнэй ѳѳрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты):

- ѳѳрынгѳѳ сэдьхэлэй байдал түрэл хэлэн дээрээ хэлэхэ;

- оршон тойронхи байгаалиин, тиихэдэ хажуудахи хүнүүдэйнгээ байдал ойлгохо, тэдээндэ ѳѳрынгѳѳ хандаса, хүнүүдые дэмжэһэнээ, тэдээндэ туһалһанаа түрэл хэлэн дээрээ харуулха;

- ѳѳрынгѳѳ хэлэ, баян, тодо, сэбэр болгохоёо оролдохо;

- уншаха, харилсаха дуратай байха;

- бэшэхэ шадабаритай байха, шагнажа абаад, бэшэхэ, ѳѳрѳѳ зохёон бэшэхэ;

- ѳѳрынгѳѳ сэдьхэлэй байдал тухай, тиихэдэ үзэһэн юумэнүүд тухайгаа бэшэжэ (эссе жанрын түхэлѳѳр ) харуулха;

- түрэл хэлэёэ шудалха эрмэлзэлтэй байха;

- ѳѳрынгѳѳ хэһэн ажал сэгнэжэ шадаха.

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

- ѳѳрѳѳ хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;

- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал чажа шиидхэхэ тухайгаа хѳѳрэлдэн, тусхай түсэб табиха;

- ѳѳрынгѳѳ хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсүүлхэ, тиин ѳѳрынгѳѳ ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;

- ѳѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай болобиб  гэжэ элирүүлжэ һураха;

- багшын үгэһэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.

Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза ойлгохо: юун тухай хэлэгдэнэб, удхань ямар бэ, идейнь ямар бэ?

- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;

- ондо ондоо түхэлтэй текстнүүд  (текст, схемэ, таблица, зураг) сооһоо ѳѳртѳѳ мэдээсэл олохо;

- үгѳѳр хэлэгдэһэн ойлгосо, схемэ, таблица, модель болгохо, тииин һѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;

- анализ, синтез хэхэ;

- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;

- бодомжолхо.

Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

- уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;

- хэлэлгын зорилгоһоо дулдыдуулан ѳѳрынгѳѳ һанал бодол аман ба бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха;

- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог гү, али диалог хэрэглэжэ шадаха;

- ѳѳрынгѳѳ һанал бодол һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;

- хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэһэниие ойлгохо, тиин ѳѳрынгѳѳ һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;

- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хѳѳрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;

- асуудалнуудые табиха.

 Түрэлхи хэлээр шадабари:

- багшын, нүхэдэйнгѳѳ хѳѳрэһэн, уншаһан текст хадуун абаха;

- бүхэли үгѳѳр, зүбѳѳр, ойлгосотойгоор, уранаар уншаха;

- текстын нэрын удха ойлгохо, үгтэһэн нэрэнүүд сооһоо текстын удхада таараха нэрэ шэлэхэ;

- хѳѳрэһэн, асууһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдэй янзануудые мэдэхэ; тэдэниие аянгалха;

- уншаһан зохёолдоо асуудалнуудые табиха;

- үгтэһэн түсэбѳѳр текстын удха дамжуулха;

- текст дүүрэһэн удхатай хубинуудта хубааха, нэрэ һанаха;

- зураглаһан, домоглоһон текстнүүдэй шанарнуудые мэдэхэ;

- хэлэлгын нюусануудтай танилсаха, фразеологизмуудай, оньһон, хошоо үгэнүүдэй үүргэ ойлгохо;

- зурагаар гү, али үгтэһэн темээр багахан текст зохёожо шадаха ёһотой.

Тиихэдээ үхибүүн түрэл хэлэтэйб гэжэ мэдэрэлтэй болохо, тэрэнээ һайнаар шудалбал, хүнүүдтэй харилсахаб, хэлэһэн юумыемни хүнүүд ойлгохо, би ѳѳрѳѳшье хүнүүдые һайнаар ойлгодог болохоб гэжэ мэдэрэлтэй болохо.

5. Программаар уншагдаха зохёолнууд

1. Уншаха, шагнаха зохёолнууд

          Амар мэндэ, манай һургуули!

1.1. Алтан намар

Г. Чимитов. «Намар»

А. Жамбалон. «Шара набшын халуун»

Д. Мадасон. «Намар»

1.2.  Арадай аман зохёолнууд

Шоно ба хоёр хүлтэй хүймэлдөөн.

Одхон хүбүүн.

Таряашан Тархаас.

Б-М.Дышинов. «Аргата Хүсэтэ хоёр»

 А. Шадаев. «Тэнэг Шоно»

1.3. Хүн болохо багаһаа

Э. Манзаров. «Гахай ба Шаазгай»

Ц-Б. Бадмаев. «Шулуутайн Будамшуу»

Б-Б. Намсарайн. «Дэбтэрэй гомдол»

Ц. Шагжин. «Соохорхон инзаган»

1.4. Уран шүлэгэй долгин дээрэ

Ж. Зимин. «Аманайм алдуу»

Г. Дашабылов. «Худалшан»

1.5. Үльгэрнүүд.

А. Тороев. «Аймхай»

А. Тороев. «Шоные мэхэлһэн шандаган»

А. Тороев. «Шаазгай Баабгай хоёр»

Е. Сороковиков-Магай. «Хүн хара баабгай хоёр»

А. Шадаев. «Будамшуу»

А. Шадаев. «Бүргэд хирээ хоёрой боосоон»

1.6. Уран шүлэгэй долгин дээрэ

Г. Чимитов. «Үбэлэй үдэр»

Ц-Д. Дондокова. «Би мэдэнэб…»

Ч-Р. Намжилов. «Далитай үхибүүд»

Д. Мадасон. «Хадхууртайхан хасуури»

1.7. Буряад арадай һайндэр – Сагаалган

Сагаалган тухай.

Арбан хоёр жэлнүүд.

Г-Д. Дамбаев. «Харгымнай эхин»

Б-Б. Намсарайн. «Табан хушуута түл»

Г. Дашабылов. «Минии табан нүхэд»

1.8.Буряад уран зохёолой эхи табигшад

Х. Намсараев. «Үри нэхэбэри»

Ц-Д. Дондокова. «Хаан Хуша»

Ш. Нимбуев. «Эбтэй һаа хүсэтэй»

Ц-Д. Дамдинжапов. «Шандаган Бүргэд хоёр»

1.9.Уран шүлэгэй долгин дээрэ

Г. Чимитов. «Энэ үдэр»

Э.Манзаров. «Эхын энхэрэлые»

Ц-Д. Дондокова. «Би мэдэнэб…»

А. Жамбалон. «Айлшан хабар»

1.10.Үхибүүдэй дуратай уран зохёолшод

Ц-Б. Бадмаев. «Дондогй зүүдэн»

М. Осодоев. «Хараасгайн добтолго»

Ц. Цырендоржиев. «Аршаанда болоһон ушар»

1.11.Литературна онтохонууд

Б. Абидев. «Шаалай Шаай хоёр»

Н. Намсараев. «Гахай  мэргэн»

Э. Дугаров. «Жэргэмэл»

1.12. Уран шүлэгэй долгин дээрэ

Д. Улзытуев. «Амар сайн»

Ж.Зимин. «Тайгын тужа домог»

Д. Улзытуев. «Бороохон»

Ч. Гуруев. «Хуһан»

Уран зохёол үзэлгын литературоведческэ эшэ үндэһэнүүдые эхин һургуулиин һурагшадта ойлгуулхадаа иимэ мэдэсэнүүдые, шадабаринуудые үгэхэ:

- уран зохёол уншаад, бүтээл соо түухын ямар үе саг харуулагданаб гэжэ элирүүлхэ;

- зохёолой гол геройнуудай аяг зан, абари зан ойлгожо, тэдээндэ сэгнэлтэ үгэхэ;

- уран зохёолдо авторай хандаса элирүүлнэ;

- авторай хандасада үндэһэлэн өөһэдын хандаса харуулха.

Эхин һургуулида анализ хэлгын зорилгонууд:

-1) уран зохёол анализ хэхэдээ, нэн түрүүн авторай зохёон байгуулһан образуудые харан онсолхо. Литературоведенидэ образ – пейзаж, образ – юумэн, образ – персонаж гэжэ илгаруулдаг.

2) эхин һургуулида эпическэ зохёолой анализ хэхэдээ, уншагшын гол анхаралынь образ – персонаж дээрэ тогтохо. Тиихэдээ образ гэһэн нэрэ хэрэглэнгүй, «Уран зохёолой герой», «үйлэдэгшэ нюур», «персонаж» гэһэн үгэнүүдые хэрэглэхэ;

3) унашагшын мэдэрэлдэ авторай позиции хүргэжэ, тэрэнэй зургалан найруулһан үйлэ хэрэгүүдтэ, геройнуудта хандасыень харуулха;

4) уран зохёолой анализ хэхэдээ, тэрэнэй түхэл шэнжэдэнь анхарха, ёһо руунь хэһэн бүридхөөтэй хубинуудынь удхалан ойлгуулжа һургаха.

6. Уран зохёолой удхаар хүдэлэлгын методическа арганууд

Уншалгын дадал бүрилдүүлгэ, тексттэй хүдэлжэ һуралга – уран зохёол анализ хэлгэ багшын һургалгын гол зорилгонуудай, методическа эрилтэнүүдэй нэгэн болоно.

2-дохи зорилго, методическа эрилтэнь хадаа зохёолой удха, тэрээн соо хэрэглэгдэһэн уран аргануудые нягта холбоотойгоор үзэлгэ.

3-дахи методическа эрилтэнь уран зохёол дээрэ хүдэлхэдөө хүмүужүүлгын, эрдэм мэдэсэ үгэлгын зорилгонуудые нягта холбоотойгоор бэелүүлхэ болоно.

Уран зохёолой удха анализ хэлгын гол шэглэлнүүд гэхэдэ:

1. зохёолой тодорхой удха элирүүлгэ (үйлын хүгжэлтэ);
2. уран зохёолой композиции дээрэ хүдэлэлгэ;
3. хабаадагша нюурнуудай абари зан, аяг ааша элирүүлгэ;
4. зохёолой гол удха элирүүлгэ.

Уран зохёолой анализ хдэн янзаар хэжэ болохо:

Стилистическэ анализ. Уран зохёолдоо автор хэлэнэй ямар уран аргануудые хэрэглээб гэжэ элирүүлгын анализ. Зохёол соо хэлэгдэһэн уран һайханай дүрсые зураглан харуулһан үгэнүүдые контекст соонь элирүүлхэ шухала.

Проблемнэ анализ. Проблемнэ асуудалнуудай характеристикэ гэбэл иимэ:

- олон тоото зүрилдөөнүүд (противоречие)

- һонирхол түрүүлэлгэ;

- зохёолой хэмжээндэ таарама;

Зохёолой удхаһаа бүхэлиие элирүүлхыень туһалжа, хэрэгсэл хэрэглэлгэ.

Үйлын хүгжэлтын анализ. Энэ анализ хадаа зохёолой сюжет болон тэрэнэй зүйлнүүд (эпизод, бүлэг г.м.) дээрэ хүдэлмэри болоно. Аяг ааша, абари зан, үулэ хэрэгүүдһээ шүүлбэри хэгдэнэ. Багшын зорилго – үхибүүдэй хамта зохёолой хубинууд соохи удха ойлгожо, бүхэли болгон таарамжатайгаар холбохо болоно.

Художественно дүрсэнүүдэй анализ. Уран зохёолой гол зүйл – дүрсэ, уран зохёолой анализ хадаа үгэ болон образ дээрэ хүдэлэлгын хоорондохи харилсаан болоно.

Художественно образуудай анализай һубарилга:

1. Персонаж анализ хэлгэ.
2. Геройнуудай хоорондохи харилсаа ойлголго. Энэ һурагшадай юрэнхы болбосорые үргэдхэжэ, ухаан бодолые зүбөөр хүмүүжүүлхэ зорилготой.

Зохёолой үзэл суртал (идея) элирүүлгэ – уран зохёол шэнжэлгын гол асуудал болоно. Уран зохёолой үзэл суртал элирүүлгэ, зохёол шэнжэлэлгын бүхы бүридхэхэ хубинуудые нэгэдүүлхэ (образ, композиции, уран арганууд дээрэ хүдэлэлгэ).

Эхин һургуулиин программын ёһоор сэдэб болон зохёолой үзэл сурталтайн танилсуулха эрилтэ табигдана.

Уран зохёолой  үзэл сурталай удхань үйлэдэгшэ нюурнуудаар, тэдэнэй үйлэ хэрэгүүдээр, абари зангаар, хоорондын харилсаагаар элирүулэгдэнэ. Тиимэһээ эин һургуулиин һурагшадай зохёолой үзэл суртал ойлгохын тула, үйлэдэгшэ нюурнуудай абари зан, боложо байһан үйлэ хэрэгтэ тэджэнэй хандалга элирүүлхэ шухала.

7. Түрэлхи хэлээр жэшээтэ түсэб

8. Хэрэглэһэн номуудай тобьег:

Мүнөө үеын эхин һургуулида хүдэлжэ байһан багша шэнэ эрилтээр ажалаа эмхидхэхэ болоно, тиимэһээ шэнэ хэрэгсэлнүүдые, номуудые ажалдаа хэрэглэхэ, хуушан методическа зохеолнуудые шэнээр бодомжолжо зохеохыгоор хэрэглэхэ шухала.

1. Содномов С.Ц. Түрэлхи хэлэн / С.Ц.Содномов – Бэлиг, 2012
2. Содномов С.Ц. Ажалайдэбтэр / С.Ц.Содномов – Бэлиг,2011
3. Содномов С.Ц. Хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ аман зохеолой уран аргануудай нүлөө / С.Ц.Содномов – Улан-Удэ,1999
4. Содномов С.Ц. Эхин һургуулида уншалгын зарим асуудалнууд / С.Ц.Содномов. – Улаан- Үдэ: Бэлиг, 1996.
5. Л.Д.Шагдаров  Буряад –ород толи / Л.Д.Шагдаров – Улаан-Үдэ,2006
6. Цыденжапов Ш.Р. Бурятско-русский фразеологический словарь. - Улаан –Үдэ,1992.