УЖУГЛЕЛ Хх ДЕП УН УЖУК
план-конспект урока (1 класс)

Тюлюш Азияна Борисовна,  

Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа ортумак школазының эге класстар башкызы.

Үжүглел кичээли.

Темазы: [Х] деп үн, болгаш Х, х деп үжүктер.

Сорулгазы: 1. [Х]  деп үн, Х, х деп үжүктерни таныштырып билиндирер, шын ададып, бижидип  ѳѳредир.

2. Уругларның сɵс курлавырын байыдар, аас чугаазын сайзырадыр, кичээлге сонуургалын бедидер.

3. Уругларны дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

Планаттынган туңнелдер.

-Уруглар х деп үжүктү танып, ооң үжүүн  шын бижип ɵɵренип алыр; 

-Х, х үжүктерни шын каллиграфия езугаар бижип ѳѳренип алыр; 

-х  деп үжүк тыва дылда сѳстерниң чүгле эгезинге турар деп билип алыр.

• регулятивтиг – кичээлдиң сорулгаларын тодарадып билиринге ѳѳренир;

УУД:

• шиңгээл барымдаазы – чуруктарның дузазы-биле аас чугаа тургузуп кичээлдиң кол сорулгаларын чедип алырынга ѳѳренир;
• үне барымдаазы – эш-ѳѳрүнүн чугаазын дыңнап билиринге ѳѳредир; кичээлге кылган ажылдарын туңнеп билиринге ѳѳренир;
• аажы-чаң барымдаазы – ѳѳреникчи кижиниң этикетти сагып турарының деңнели.

Кичээлдиң дерилгези: ѳѳредилге ному, арын 78, ажылчын кыдырааштар, чуруктар, ребустар, кѳргүзүг материалдары (презентация).

Кичээлдиң ѳске эртемнер-биле харылзаазы: улустуң аас-чогаалы, орус дыл, долгандыр турар хүрээлел-биле.

Кичээлдиң чорудуу

Организастыг кезээ. (1 минута)

а) мендилежири

Башкы уругларже чымчак кɵрбушаан туруп кээрин имнээш, мендилешкеш, олуруп алырын холу-биле имней кɵргузер.

б) Бодун таныштырары слайд 1

Мени Тюлюш Азияна Борисовна дээр, бистин Ɵвур кожуунувустун эң-не ырак, эң-не бичии сууржугажы-Ак-Чыраа суурдан силерге аалдап келдим, уруглар. Силерже кел чыда орукка онзагай, солун аалчыларга ужуражы бердим. Кымнар-дыр бо уруглар? (Күске, инек)

Катаптаашкын.

Күске биле Инек ийи чүге, чүнү канчап мында келген деп бодаар силер уруглар?

(Бистиң-биле кичээлдээр дээш, оюннар ойнаар дээш…)

-Шын-дыр, күскежигеш силерниң-биле ыяап-ла ийи оюнну ойнааш чоруур мен дээр-дир, уруглар. Ойнаар бис бе?

Күскениң бирги онаалгазы

а) тывызыкты тывынар че

                                              Бичии, ээтпек кудуруктуг

                                              Бичиизинде чаптанчыг хей

                                                    Думчуу тана ɵɵктер ышкаш

                                                   Даваннары чолдак-чолдак

                                                  Ол чүү деп ындыг

                                                  Онзагайлыг амытан боор? (Слайд 2)

б) Кичээлдиң темазын тодарадыры
Чараштарын, эр-хейлер! Бо кичээлде чүү деп үннүң  үжүүн ɵɵренир-дир бис? Слайд  3

 Чүнүң дугайында чугаалажыр-дыр бис? Кандыг хаваннар дугайында чугаалажыр бис? Бажыңга чугааны кым номчуп алгаш келди, уруглар? Бисте кандыг хаваннар барыл? Олар кандыгыл? Хаван оолдары кымны эдерерил? Чемненген соонда каяа баар, чуну кылырыл? Номуңарда арын 78-те кɵрүңерем, хаван оолдарын чуге «Хар дег ак, хоо дег кара»-деп адап турар-дыр?

в) Сула шимчээшкин.

Халбаң-халбаң кулактарлыг

Караа сыгыр хаваннарым

Чиир чемин каап бээрге

Чиндиңнедир баскылап кээр.

Күскежигеш аажок ɵɵруп,  амырап тур. Адырам. Чуу деп үннүн үжүүн катаптап тур бис? (Х)

г) Оюн «Дурген ада»

[Х] деп үннү адап корээлиңерем

- Кандыг үн-дүр? (тодарадыр)

- Ажык эвес, дулей үн.

Шын-дыр, [Х] деп үннүң үжүү кирген сɵстерни күскежикти тудуп алган кижи бүрүзу адап кɵрүңерем, уруглар. (Күскени башкы уругларже октаарга, уруглар х кирген состерни адаар)

Эр-Хейлер. Дыка-ла хɵй сɵстерни ададывыс, бистин адаан сɵстеривисте  [Х]  деп үннүң үжүү кайызында турар-дыр, уруглар.

Түңнел: Тыва дылда [Х]  деп үннүң үжүү чүгле сɵстуң эгезинге турар.

д) Чараштыр бижилге.

Уруглар, күскежигеш шын түңнел үндүргениңерге аажок ɵɵрүп, бодунуң ээлчээн солуп келген Инекке [Х]  деп үннүң үжүүн бижидип кɵр деп дилээш чорупту.

  [Х] деп үннүң үжүүн бижиир беттинде бердинген кɵргузуг материалынче кичээнгейлиг кɵрүп кɵрүңерем. Чүү деп  үннерниң үжүктери бердинген-дир? Шын-дыр, [Х]    деп үннүң үжүүнуң чанында чүге ɵске үннер бар дээр силер?

([Х] деп  үннүң бижилгезинде бистиң ɵɵренип эрткенивис дедир Э-ниң болгаш С-тиң кезектери бар)

Шын-дыр, а башкының тайылбыры чокка боттарыңар Хх деп үннүң үжүүн бижип шыдаар силер бе, уруглар? Самбырага келгеш кым ыыткыр тайылбырлаптарыл?

[Х]  деп уннун ужуун кыдыраашка бижиир

е) Оюн «Сɵстен тургус»

Эр-хейлер. Инекчигеш силерниң-биле «Сɵстен тургус» деп оюн ойнаксап турар-дыр. Ойнаар бис бе

Самбырада ажык үннер, анаа эвес бижиттинген шээй. Силер одуруглар аайы-биле сɵстерде чаштына берген ажык үжүктерни, уткалыг сɵс болу бээр кылдыр тып бижиир силер, кайы одуругнуң уруглары, дүрген, шын тыптар эвес кɵрээлинерем.

                                        а, о, ы, у, ɵ, ү, и э, е

       Х__р                                       Х__л                                      Х___м

       Х__р                                       Х__л                                      Х___м

       Х__р                                       Х__л                                      Х___м

Тургузуп алган сɵстеривисти номчуптаалыңарам. (шупту дем-биле номчуур)

ж) Словарьлыг ажыл. Номчаан сѳстерниң аразында билдинмес сѳстер бар-дыр бе?

хор – нииты  хɵйнүң ыры кууселдези

хор – чедишпес  дээн уткалыг

хул – ыяш, хѳмүрнү одаан соонда артып калыр кезээ

з) «Ребус-биле ажыл»

Уруглар, Инекчигеш мында  дыка чараш сɵс чажырып алгаш келген-дир, чугле эң кичээнгейлиг, сонуургак, эскериичел уруглар ол состү номчуп шыдаар шежил. Каям шенеп тып кɵрээлиңерем. Хан=даг=ай=ты= чуу деп сɵс үнүп келди.

Хандагайты деп сɵстү слогтарга чарар (самбырага 1 ɵɵреникчи)

Хандагайты деп сɵс-биле домактар чогаадыр(3-4 ɵɵреникчи)

и) Сула шимчээшкин.

Ховаганнар ойнаар

Кончуг чараш садты

Холу-биле кылган

Ховар шевер тѳлдер

Хооп-хооп ховуй хоп

Хооп-хооп ховуй хоп

Ховаганнар хонзун

Хоюспа-даан, эжим.

( «Ховаган» деп ырыга сула шимчээшкинни кылыр)

 Быжыглаашкын.

Сѳстерниң эге слогун адаарга бѳлүктер арткан слогтарын немей адаар.

Ха-__, хоо-__ , хү-___ , хи-__, ху-__, хе-__,хɵ-__.

Тыва дылда [Х]   деп үннуүң үжүү сɵстүң кайызынга турар болду?

Бажыңга онаалга. Силерниң баарыңарда чагаа хавында  инектиң база бир солун онаалгазы бар. Турар туружун чидирип алган сɵстерни тыпкаш, кыдыраажынга ушта бижээш слогтарга чарып, үн үжүктүг анализин кылыр. Ол-ла сɵстерни ажыглап чангыс домак чогаадыр.

 Рефлексия.

- Кичээл солун болду бе?

- Чүнү билип алдыңар?

- Кичээлге кончуг эки харыыладым дээн оореникчилер боттарынга кызыл тукту, эки дээн ѳѳреникчилер кѳк тукту, арай бодумга таарзынмадым дээн ѳѳреникчи ногаан тукту кɵдүрүптер.