Ужуглелде ажылчын программа
календарно-тематическое планирование (1 класс)

Тайылбыр бижик

       1-ги класстын «Ужуглел» эртеминге тургускан ажылчын программаны Россия Федерациязынын «Россиянын школазы» деп ооредилге-методиктиг болукке Тыва Республиканын ниити ооредилгезинин эге школага 1-4 класстарга тыва дыл талазы-биле куруне стандарттарынга дууштур 2008 чылда Наталья Чоодуевна Дамбанын тургусканы тыва дыл программазынга болгаш 2013 чылда 1-ги класска А.А. Алдын-оол, К.Б. Март-оол, Н.Ч. Дамбанын «Ужуглел» номунга даянып   тургускан. Бо ажылчын программа эге школанын Федералдыг куруне стандарттарынын сорулгаларын чедип алырынче угланган.

Кол сорулгалары:

1. Уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга ооредир:
2. Оларга торээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээри;
3. Уругларны  ном ажыглаарынга чанчыктырар болгаш оларнын дылга сонуургалын, номчулга болгаш билиглержечуткулун хайныктырары;
4. Номчулга болгаш бижилге-биле холбаштыр бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга ундезилээш, оореникчилерни материалистиг узел-бодал-биле чепсеглээри;
5. Уругларны мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидери;
6. Ооренип турар чуулдерин сайгарып, болуктеп, деннеп, туннеп билиринге, оларнын иштинден кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаарынга оореникчилерни чанчыктырары.

Дорт чылдын эге школанын 1-ги клазынга «Ужуглел» 3 кезектен тургустунган:  ооредиринин мурнунда белеткел уези бижик ооредилгези, ужуглел соонда номчулга болгаш бижилге.

        Бижик ооредилгезинин уелеринин аайы-биле шактар хуваалдазы мындыг:

Белеткел уези- 6 шак

Ужуглел уези- 78 шак

Ужуглел соондагы уе- 15 шак

Номнун бижикке ооредиринин мурнунда белеткел уезинин кезээнде уругларны номчуп, бижип ооредиринге белеткээр материалдар кирген. Оларга домактар, состер, состун ун-слог схемалары база ажык болгаш ажык эвес уннернин ужуктерин дыннааш, оларны ылгап тыварынга мергежилдер хамааржыр. Оон ынай  7 харлыг уругларнын харылзаалыг чугаазын сайзырадырынга хереглээр сюжеттиг янзы-буру уткалыг чуруктар бар.

       Чаа унну болгаш оон ужуун ооредиринге, баштай кыска ажык слогту номчуур. Оон соонда узун ажык болгаш  хаалчак слогтарны  номчуур. Ажык уннернин ужуктерин кызыл будук-биле, а ажык эвес уннернин ужуктерин кок будук-биле схемаларга демдеглээр.

Ужуглелдин арын бурузунде сюжеттиг чуруктар

Класстан дашкаар  номчулгага хереглээр чогаалдарнын созуглелдерин, оларны чорударынга чамдык методиктиг сумелерни база «Долгандыр турар амыдырал  болгаш бойдус –биле таныжылга» деп болукке хамаарышкан беседалар, хайгааралдар данзызын болгаш методиктиг талаларын бо номнун соолунде ангы берген. Программанын бо болуктерин бижик ооредилгезинин кичээлдери-биле катай эрттирер.

            Ужуглелди ооренип дооскан  туннелинде уруглар  тыва дылынын  онзагайын, ол улус аразында харылзажырынын  кол чепсээ  база национал культуранын кол болуушкуну дээрзин  медереп билир ужурлуг. Оларнын   торээн дылынга  эмоционалдыг хамаарылгазын, торээн дылын шын ажыглап билирин, ооренип турар чуулдерни сайгарып, болуктеп, туннеп билирин  будун ооредилгенин кол кезээ болурун билиндирер.

Ужуглелди ооренип тургаш, уруглар  аас болгаш бижимел чугаага боттарынын  сагыш-сеткилин, угаан-медерелинде бодалдарын ундур чугаалап турар кылдыр ооренип алыр база тыва дылынга  чугула херек  немелде билиглерни   янзы-буру  аргаларны ажыглап   чанчыгарынга  ооредир.

Ужуглелди ооренип  дооскан уезинде уругларнын      чаа ооредиглиг материалга сонуургалы база  белеткел чадазы болбушаан, дараазында чаданы чедимчелиг  ооренип алырынга улуг идигни берип турар.

  1-ги класстан тура торээн дылынга ооредири уругларны  чогаадыкчы болгаш интелектуалдыг шаан, бар курлавырын, сундузун, сонуургалын улусчу культурага, торээн дылынга, улусчу педагогикага даянып, торээн дылынга хандыкшыырын кижизидип турар.

          Ниитизи-биле программа езугаар бижик ооредилгезинге 99 шак бердинген. Неделяда 3 шак кордунген.

Ооредилге-методиктиг хандырылга:

1. А.А.Алдын-оол, К.Б. Март-оол, Н.Ч. Дамба. Ужуглел. Ниити ооредилге черлеринге ооредилге ному .1-ги классчыларга. Кызыл: Тыванын Ю.Ш.Кюнзегеш аттыг ном ундурер чери, 2013.
2. А.А.Алдын-оол. Ужуглелдин бижилгези. Дорт чылдыг эге школанын бирги клазынга. Кызыл: Тыванын Ю.Ш.Кюнзегеш аттыг ном ундурер чери, 2013.
3. А.А. Алдын-оол, К.Б. Март-оолдун «Бижик ооредилгезинин кичээлдери» деп методиктиг сумелер ному. Кызыл: Тыванын ном ундурер чери,  2006.
4. А.А Алдын-оолдун «Диктантылар болгаш эдертиглер чыындызы», Кызыл: Тыванын Ю.Ш.Кюнзегеш аттыг ном ундурер чери, 2013.

      Ооредилге тематиктиг план:

                   Темаларнын допчузу

                БЕЛЕТКЕЛ ҮЕЗИ

             Башкының кол сорулгалары:

1) уругларны школаның чурум-сагылгазы-биле таныштырып, оларны аңаа чаңчыктырары;

2) уруглар коллективин тургузуп организастаары;

3) бижикке өөредиринге белеткел;

Ол ажылдарнын кол утказы-биле уругларның сөс курлавырын байыдып, чугаазын сайзырадыры. Уругларны доктаамал кичээнгейлиг, хайгаараачал, сонуургаачал, өөредилгээ сундулуг болурунга белеткээр. Билип алган чүүлдерин деңнеп, сайгарып, түңнеп билиринге чаңчыктырар.

Уругларның школага келген баштайгы хүннеринден эгелээш-ле улусчу педагогиканың кижизидилгеге салдарлыг аргаларынга даянып алгаш, чараш аажы-чаңга, найыралдыг болурунга, хүндүлээчел биче-сеткилдиг, ажылгыр болурунга, бойдуска болгаш ниитиниң өнчү-хөренгизинге камныг болурун кижизидип чаңчыктырар.

Парта азы стол артынга шын олурары. Бижилге, номчулга үезинде бодун шын алдынары, демир-үжүктү шын тудары, кыдыраашты салыры, кичээл үезинде башкыны эки дыңнаары. Бо негелделерни хүннүң-не кичээл санында чорудуп тургаш, уругларны чаңчыктырар. Белеткел үезиниң бир кол сорулгазы уругларны үннер болгаш үжүктер-биле таныштырып, номчуп өөрениринге белеткээр. Ынчангаш:

а) ном-биле таныжар;

б) оон чуруктары, схемаларын ажыглап тургаш ажыл чорудар;

в) үннүң анализ-синтезтиг методун ажыглавышаан, бижикке өөредиринге белеткел ажылдары; «домак», «сөс», «слог», «үн» деп терминнер-биле таныжылга, сөстү дыңнап, адап тургаш, ында кирген ажык болгаш ажык эвес үннерни ылгап билиринге чаңчыктырар.

             ҮЖҮГЛЕЛ ҮЕЗИ

Уругларны шын номчуурунга өөредири - башкының эң харыысалгалыг ажылы.

Үжүглел үезинден эгелеп-ле, үннүг анализ-синтезтиг методту ажыглап тургаш, номчуурунга өөредир үннүң анализин кылырда чугаадан домакты, домактан сөстү, сөстен слогтарны, слогтардан үннерни, үннерден чаңгыс херек үннү адап, дыңнап тургаш, ылгадып үндүрер.

Үннүң синтезин кылырда, чаңгыс үннү өске үннерге кожар, үннерден слог, слогтардан сөс, сөстерден домак тургузуп өөредир.

Үннүң анализ-синтезин чорудуп тургаш, кол-ла чүве - уругларны шын дыңнап бижииринге чаңчыктырары. Оларның чугаалап, бижип, номчууру оон дыка хамаарылгалыг. Номчулга үезинде сөстерни шын адап, номчаан чүүлүнүң утказын медереп билиринче угланган ажылды чорудар.

Үжүктер бижий берген үеде уруглар-биле бижилгениң белеткелин шын чорудары чугула. Баштай үжүктернин кол-кол элементилерлерин бижип өөредир:

Үжүктерни тода болгаш номчуттунгур кылдыр бижидип чаңчыктырар. Сөстү бижиириниң мурнунда ооң утказын тодарадып, ында каш үн, үжүк барын сайгарып, орфографияның дүрүмнери-биле харылзаштырар. Парламал болгаш бижимел сөстерни домактарны дүжүрүп бижиири. Бижиириниң темпизин чоорту дүргедедип, кыдыраажын арыг-силиг эдилеп, кызыл шыйыг-биле аңгылаан шөлдү сагыыры.

                 ҮЖҮГЛЕЛ СООНДАГЫ ҮЕ.

Үжүглел соондагы үеде бижилгеге чорудар ажылдар:

1. Үжүглел үезинде билип алган билиглерин быжыглап, системажыдары.

2.Үннер болшаг үжүктерниң ылгалы. Ажык болгаш ажык эвес үннер.

3.Үн илеретпес үжүктер. Алфавит-биле практиктиг таныжылга.

4.Сөс, домак, чугааның чүден тургустунары.

5.Сөстү слог аайы-биле көжүрери.

6.Бижиириниң темпизин чоорту дүргедедип, бижимел, парламал сөстерни, домактарны, улуг болгаш биче үжүктерниң кезектерин барымдаалап шын бижиири.

7.Адаары болгаш бижиири карышкак эвес сөстерни, домактарны башкы адап бээрге бижиири. Домак эгезинге, улуг үжүк бижиири, сөөлүнге улуг сек салырынга чаңчыктырары. Кижиниң ат, фамилиязын, адазының адын шын бижииринге мергежилгелер чорудар.

Номчулганың чаңчылдарын ханылыдыр болгаш быжыглап, слогтап-даа, слогтаашкын чокка-даа шын адап номчуп өөредир. Сөзүглелде абзацтарны эскерип билири болгаш абзац бүрүзүнүң утказын чугаалап билиринге чаңчыктырар. Номчаан чүүлүнүң утказын дүүштүр айтырыгларга харыылаары, сөзүглел иштинден тып номчууру. Диалогтарны, сөзүглелдерни аянныг кылдыр рольдап номчууру.

Сюжеттиг чуруктарга сөзүглелди тургузары.

Номчулганың темпизин чоорту дүргедедириниң аргаларын башкы ажыглаар, чыл төнчүзүнде 1 минутада 25-35 хире сөс номчуурун чедип алыр.

Бирги класска класстан дашкаар чорудар кичээлдерниң сорулгалары:

1. Уругларны школа-биле болгаш школачы амыдырал-биле таныштырар болгаш өске-даа ажылдакчыларны танып, оларның ажылын хүндүлеп билиринге чаңчыктырары.

2. Бүдүн төлептиг ап билири. Бодунуң болгаш өскениң үезин үнелээри. Каржы болбас.

3.Улуг улусту хүндүлеп, бичии кижилерни кээргеп, чаптап билири. Хире-шаа-биле дузазын чедирип, ачы-буянныг, биче сеткилдиг болурун хевирлээр.

4.Школанын хөй-ниити ажылынга ак-сеткилдиг киржири. Эш-өөрү –биле эп-найыралдыг, дузааргак болуру. Сагылга-чурумга хамаарышкан мораль-этиктиг билиглерни сагып билиринге чаңчыктырар.

5. Төрээн чурту - Тывазынга, Россияга ынаа болгаш чоргааралы.. Ооң бойдузунга, дириг амытаннарынга, үнүштеринге, арга-арыынга, сагыш-човангыр, хумалалыг хамааралгазы болгаш сагыыр ужурлары.

6.Уругларга номну үнелеп, «Ном-билиглерниң үндезини» деп угаадыгны билиндирер. Уругларның делегей көрүүшкүнүн , номга сонуургалын бедидер. Номчулга-амыдыралдың бир кол негелдези кылдыр, номчуурунга чаңчыктырып, бибилиотека-биле харылзаазын быжыглааар.

             Ужуглел  программазын шингээткенинин планаттынган туннелдери:

 Личностуг  (бот хамаарылгалыг)

Оореникчилерге хевирлеттинген турар билиглер:

• Торээн дылывыс харылзажырынын база мээ-медереливистин шынарын коргузеринин кол чепсээ;
• Торээн дыл национал культуравыстын кол болуушкуну;
• Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдын бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чоптуг ажыглап билири.;
• Торээн дылын улаштыр оорениринге сонуургалын оттурары;
• Аас болгаш бижимел чугаага дылдын уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

        Оореникчилерге хевирлеттинип болурунун билиглери:

• Торээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга оореникчинин  бот киржилгези;
• Аас чугаага дылдын уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

          Предметтиг      (эртемге хамаарыштыр)

          Оореникчилернин  билип алган турар ужурлуг  билиглери:

• Чаа материалды ханы билип алырынче угланган белеткел ажылдарны; номчулга, бижилге, уругларны янзы – буру бот- ажылдары, чугаа сайзырадылгазы.
• Чаа унну ылгап тывары.
• Ол уннун артикуляциязын хайгаараары.
• Чаа уннун дыннаарынга  болгаш адаарынга мергежилге.
• Уннун улуг, бичии ужуктери –биле таныжылга .
• Синтезтиг номчулга ажылдары:
• Слогтар номчууру.
• Домактар номчулгазы.
• Сюжеттиг чуруктар-биле чугаа сайзырадырынын ажылдарын  чорудары.
• Ужуктер кожаазы-биле ажыл.

      Оореникчилернин ооренип ап болур аргалары:

• Торээн дылынын бугу уннерин болгаш ужуктерин, оларнын кол ылгалын билген ужурлуг;
• Состерде уннерни ылгап, оларнын туружун тодарадып билир;
• Ажык, ажык эвес уннерни болгаш ужуктерни, кыска, узун ажык уннерни болгаш ужуктерни бот-боттарындан ылгап шыдаар;
• Домактарнын болгаш состернин анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан состерни ылгап тывар;
• Улуг болгаш бичии ужуктерни шын, чараш тода бижип билир;
• Бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген состерни, домактарны иштинде слогтап адап тура, шын дужуруп бижиири;
• Адаары болгаш бижиири дуушкек 3-4 хире берге эвес состен тургустунган домактарны адап бээрге, ужуктерин кагбайн шын бижиири;
• Домак эгезинге улуг ужукту бижиири;
• Домак соолунге улуг секти салыры.

Метапредметтиг

Регулятивтиг  (углаар-баштаар)

Оореникчилернин чогуур деннелге билип алыр ужурлуг:  

• Ооренип турар эртеминин  тема, болук аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири;
• Башкынын удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кууседип ооренири;
• бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар;

 Оореникчилернин ооренип ап болур  аргалары:

• ооренген темазынга алган билиглерин туннеп болгаш унелеп билирин боттандырары;
• аас болгаш бижимел чугааны дылдын негелдери-биле чогуур уезинде практика  кырынга оскертип  болгаш ажыглап билири

Билиин ханыладырынга туннелдер (познавательные)

Оореникчилернин   ооренип алыр ужурлуг билиглери:

• ооредилге даалгаларын кууседип турар уеде херек ужурлуг медээлерни  немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;
• бодунун назы-харынга дууштур янзы-буру словарьларга, справочниктерга  даянып билири;
• дылдын негелдерин кууседирде янзы-буру схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;
• белен таблицаларны, схемаларны, созуглелдерни немээри;
• дылдын  адырлары: ун.ужук, сос тургузуу, чугаа кезээ, домак кежигуну, бодуун домак дугайында алган билиглерин деннеп, болуктеп, тып, ажыглап билири;
• алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, болуктеп, туннеп билири;
• состе орфограммаларны янзы-буру аргалар-биле хынап билири;
• номчаан созуглелдеринин кол утказын  ылгап ундурери;
• бодунун чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыннакчыга дамчыдып билири;

Оореникчилернин ооренип ап болур   аргалары:

• Библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;
• аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;
• болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;
• алган медээлерни сайгарып, критикалап билири;

Коммуникативтиг

Оореникчилернин   ооренип алыр билиглери:

• аас чугаага диологту ажыглап билири;
• ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чангыс аай туннелге келиринге ооредири;
• бот туружун болгаш бодалын быжыглап чанчыгары;
• ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чангыс аай туннелге келиринге ооредири;
• коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

 Оореникчилернин ооренип ап болур  аргалары:

• коммуникативтиг сорулгаларны дыннакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле  медээни, билигни чедирери;
• удур-дедир хыналда уезинде бот-боттарынга  дузаны уезинде чедирип, билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

Ооредилге чылынын тончузунде уругларнын билип алган турар ужурлуг билиглери

• Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдын бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чоптуг ажыглап билири.;
• Аас болгаш бижимел чугаага дылдын уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.
• Сюжеттиг чуруктар-биле чугаа сайзырадырынын ажылдарын  чорудары.
• бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг,    пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар

Оореникчилернин ооренип алыр аргалары:

• болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып, дамчыдып билири;
• ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чангыс аай туннелге келиринге ооредири;
• ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чангыс аай туннелге келиринге ооредири;

Тыва дылдын програмазын тургузарда  тургустунуп келген бергедээшкиннер

     Номнун бижикке ооредириринин мурнунда белеткел уезинин кезээнде уругларны номчуп, бижип ооредиринге белеткээр материалдар кирген. Оларга домактар, состер,состун ун-слог схемалары база ажык болгаш ажык эвес уннернин ужуктерин дыннааш, оларны ылгап тыварынга мергежилдер хамааржыр. Оон ынай  6 харлыг уругларнын харылзаалыг чугаазын сайзырадырынга хереглээр сюжеттиг янзы-буру уткалыг чуруктар бар.

   Чаа унну болгаш оон ужуун ооредиринге  ийи-уш арын берген.

   Чаа номнун ужуун ооредиринге, баштай кыска ажык слогту номчуур, Оон соонда узун ажык болгаш  хаалчак слогтарны  номчуур. Ажык уннернин ужуктерин кызыл будук-биле, а ажык эвес уннернн ужуктерин кок будук-биле схемаларга демдеглээр.

   Ужуглелдин арын бурузунде сюжеттиг чуруктар бердинген. Чуруктарнын  утказы уругларнын  амыдыралынга чоок, оларны чараш аажы-чанга, куш-ажылга кижизидип турар. Сюжеттиг чуруктарнын утказынга номда бердинген созуглелдер дугжуп турар. Домак-биле ажылче улуг кичээнгей салган. Медээ домактардан ангыда айтырыг, кыйгырыг домактарын, дорт чугааны бижик ооредилгезинин ийи дугаар кичээлинде-ле таваржып турар.

  Сос-биле ажыл хой черни ээлеп турар. Уругларнын амыдыралында оюн кол черни ээлеп турар. Дидактиктиг оюннарны уругларнын ынак маадырлары –биле кичээлдерни тургускан.

Бижик ооредилгезинин уезинде чаа уннун ужуун ооредир арыннарда ужуктер кожаазы киирген. Оон дузазы-биле ооренген уннеринин ужуктерин катаптап,база уннеринин артикуляциязын уругларга хайгаарадыр.

 Номнун ужуглел соонда кезээнде чечен чугаалар, шулуктер, тоолдар, тывызыктар, улегер домактар кирген. Уругларнын харылзаалыг чугаазын сайзырадырынче болгаш созуглелдернин утказын ханы билип алырынче угланган айтырыгларны созуглел бурузунде берип турар.

 Белеткел уезинин чижек кичээлдеринде чугаа, сос, ун, ужук деп билиг-биле болгаш терминнер-биле уругларны ыяк таныштырып, оларны билиндиринин арга, методтарын киирген.

1-4 класстарга торээн дыл устуку класстарга ооренир литература эртемнерини белеткел чадазы болбушаан, колдуунда-ла практиктиг сорулгаларны чедип алырынче угланган.

Өөреникчилерниң номчулга талазы-биле алган билиглеринге, мергежилдеринге, чаңчылдарынга кол негелделер

1-ги классты доозуп турар уруглар төрээн дылының бүгү үннерин болгаш үжүктерин, оларның кол ылгалын билген турар.

Өөреникчилерниң кол мергежилдери болгаш чаңчылдары: сөстерде үннерни ылгап, оларның туружун тодарадып билир; ажык, ажык эвес үннерни болгаш үжүктерни, кыска, узун ажык үннерни болгаш үжүктерни бот-боттарындан ылгап билири; домактарның болгаш сөстерниң анализ-синтезтиг сайгарылгазын кылып, домактардан сөстерни ылгап тывар; улуг болгаш биче үжүктерни шын, чараш, тода бижип билир; бижимел болгаш парламал шрифт-биле бижиттинген сөстерни, домактарны иштинде слогтап адап ора, шын дүжүрүп бижип; адаары болгаш бижиири дүүшкек 3—4 берге эвес сөстен тургустунган домактарны адап бээрге, үжүктер кагбайн шын бижиир; домак эгезинге улуг үжүктү бижиири; сөөлүнге улуг секти салыры.

Нарын эвес сөстерни слогтавайн чүгүртү номчуп, оларның шын, медерелдиг, аянныг болурун сагыыры; сөстерни тода адавышаан, домак сөөлүге интонацияны, домактар аразынга паузаны кылыр; башкының номчаан азы чугаалаан чүүлүн кичээнгейлиг дыңнаар болгаш утказын сактып алыр; номчаан чүүлүнге хамаарышкан айтырыгларны харыылаары болгаш башкының дузазы-биле оон, кол утказын илередири; ону кезектерге чарары; сөзүглелди иштинде номчааш, утказын билип алган шаа-биле чугаалап шыдаар; номчаан номнарының адын, авторун шын адап билир; доктаадып алган шүлүктерин аянныг чугаалап билир; номчулганың негелделерин болгаш шынарларын шын сагывышаан, номчуурунуң, темпизин дүргедедип шыдаары; чыл төнчүзүнде номчуурунуң, дүргени 1 минутада 25—35 хире сөс; сюжеттиг чуруктар-биле харылзаалыг чугаа тургузары.

Номчаан номнарының авторун, адын шын сактып ап, 5—8 хире биче хемчээлдиг шүлүктерни шээжи-биле аянныг чугаалап билир.

Бижик демдектерин (. ! ?) барымдаалап домактарны шын номчууру; оларның аразынга үн доктаашкынын кылып билир.

Сюжеттиг болгаш темалыг чуруктарны көрүп тургаш, 3—4 домактан тургустунган харылзаалыг аас-даа, бижимел- даа чугааны тургузуп билир.

Долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус-биле таныжылганың түңнелинде өөреникчилер дараазында кол-кол билиглер болгаш чаңчылдарны чедип алыр: чурттап турар республиказының болгаш найысылалының адын билир; кудумчу кежериниң, транспорту оюп эртериниң, кудумчуга чадаг кижилерниң оруктарга чоруур чурумнарын, өрт болдурбазының чамдык дүрүмнерин сагып билир; чылдың янзы-бүрү үелеринде агаар-бойдустуң, онзагай демдектерин эскерип билир; чурттап турар черинде чанар болгаш кыштаар элээн каш куштарның аттарын билир; оларны ылгап шыдаар.

Чараштыр бижилге

Улуг болгаш бичии үжүктерниң кезектериниң аттарын болгаш бижиириниң дөмейлешкээн барымдаалап дараазында чурум ёзугаар бөлүктерге чарар.

Бичии үжүктер

1. Дорт шугумдан база үстүнде ээтпектиг, адаанда ээтпектиг шугумнардан тургустунган үжүктер: и, ш, г, п, р, ү, Ү — 7

2. Үстүнде айыткан шугумнарга точкалар болгаш дүүшкүннер немешкенинден тургустунган үжүктер: й, л, м, ц, щ, н, ң, ь, ы — 9

3. Төгериктерден тургустунган үжүктер: о, ө, а, ю, ф, б, д, я — 8

4. Солагай талакы чартык төгериктерден тургустунган үжүктер: с, е, ё, ч, ъ, ъ, в — 7

5. Бир талакы чартык төгериктерниң каттышканындан тургустунган үжүктер:

э, х, ж, з, к - 5

Улуг үжүктер

1. Кол элементизи үстүкү азы адаккы кезектеринде ээтпек шыйыглыг үжүктер:

И, Ш, Ч, Ц, Щ, Л, М, А — 8

2. Кол кезээ чартык болгаш бүдүн төгерик үжүктер:

О, Ө, С, Э, X, 3, Я, Е, Ё, Ж — 10

3. Кол элементизи чалбыыш хевирлиг шугумдан тургустунган үжүктер:

У, Y, Н, К, Ы, Ю, Р, В, Ф — 9

4. Кол элементизи чалбыыш хевирлиг шугумнуң чалгыгланчак шугум-биле каттышканындан тургустунган үжүктер: Г, П,Т, Б, Д — 5

Ужуглелде календарь-тематиктиг план  (1 класс)