Ғилми-тикшеренеү эше
проект (3 класс)

Башҡортостан Республикаһы Ғафури районы                          

Ҡауарҙы дөйөм белем биреү мәктәбе

БАШҠОРТ  ТЕЛЕНДӘ          “ӘСӘ” һүҙе

темаһына   ғилми-тикшеренеү эше

                                                                        Башҡарҙы:  Ҡунаҡбаева Элина

                                     Ҡауарҙы дөйөм белем биреү мәктәбенең

      2-се класс уҡыусыһы

                                  Етәксеһе:  Латипова Мөнирә Фәрит ҡыҙы            

 2017 йыл

                     Йөкмәткеһе

1. Инеш.
2. Төп өлөш

1. Әсә һүҙенең  һүҙлектәрҙәге аңлатмаһы
2. Һүҙҙең  мәҡәлдәрҙә һәм әйтемдәрҙә ҡулланышы.
3.   Һүҙ бәйеттәрҙә һәм  йомаҡтарҙа.
4.  Һүҙ шиғыпҙарҙа һәм әкиәттәрҙә.

           7.  Һүҙ йырҙарҙа һ        әм сәнғәттә.

3. Йомғаҡлау.

Ҡулланылған әҙәбиәт.

Ҡушымта.

1. Инеш.

     Һуңғы   йылдарҙа   беҙҙең   телмәребеҙ   һиҙелерлек   ярлылана. Был  беҙҙең   әҙәби   әҫәрҙәрҙе  әҙ   уҡыуыбыҙҙан  һәм күберәк   рус   телендә   аралашыуыбыҙҙан   килә. Шуға  ла телебеҙҙәге   һүҙҙәрҙе   өйрәнеү  актуаль   мәсьәләләрҙең   береһе   булып   ҡала   килә.  Башҡорт  теле  бай,  яғымлы,  матур  яңғырашлы  тел. Тел   мәсьәләләрен  өйрәнеү   һәр   заманда  ла  актуаль  булып   ҡала. Бирелгән  теманы   беҙ   ентекле   өйрәндек. Башҡорт  теленең   аңлатмалы   һүҙлеген,  Башҡортса-русса  һүҙлекте,  антонимдар, синонимдар   һүҙлектәренән   әсә   һүҙенең   бөтә   мәғәнәләрен  тикшереп   сыҡтыҡ.  Халыҡ   ижадында  ла  ул  йыш   ҡулланылған:  әкиәттәрҙә,   йомаҡтарҙа,   мәҡәлдәрҙә,  ҡобайырҙарҙа,  бәйеттәрҙә… Ә  бөгөнгө  яҙыусы-шағирҙарыбыҙҙың   әҫәрҙәрендә «әсә»  һүҙе   изге кеше  булараҡ һүрәтләнә. 

Эҙләнеү маҡсаты:  “Әсә” һүҙенең башҡорт телендә әһәмиәтен күрһәтеү.

Бурыстары: 

әсә һүҙенең ҡулланылышын күҙәтеү;

әсә һүҙенең мәғәнәһен асыу;

был һүҙҙең фольклорҙа, әҙәби әҫәрҙәрҙә ҡулланылыуын күҙәтеү;

һүҙлек байлығын арттырыу.

Эҙләнеү объекты: әсә һүҙенең мәғәнәһе, төҙөлөшө, ҡулланылышы.

Эҙләнеү субъекты: башҡорт теле һүҙлектәре, әҙәби әҫәрҙәр

Актуаллеге: әсә һүҙенең башҡорт теле һәм әҙәбиәтендә тотҡан урынын һәм әһәмиәтен асыҡлау.

2. Төп  өлөш

     Әсә – донъялағы иң бөйөк кеше, бөтә тереклектең башлығы. Тыуған йән эйәһе әсәнең  холоҡ һыҙаттарын, тәрбиәһен алып үҫә. Тимәк, киләсәк быуын яҙмышы туранан-тура әсәгә бәйле. Әсә кеше балаһын ҡурсалай, уның өсөн йөрәген бирергә әҙер. Әсә балаһына бер ваҡытта ла насарлыҡ теләмәй. Ул, балаһы бәхетле, һау-сәләмәт, гел шат булһын өсөн, уға бар ғүмерен арнай. Бала ла, үҙ сиратында, әсәһен хөрмәт итергә, яратырға, ҡәҙерләргә тейеш.

      Хәҙер   әсә   һүҙенең   килеп  сығышын, һүҙлектәрҙәге   мәғәнәләрен   тикшереп   ҡарайыҡ.

  2.Һүҙ һүҙлектәрҙә.

        Ф.Г.Хисамитдинованың “Мифологический словарь башкирского языка”  һүҙлегендә әсә һүҙенең килеп сығышы бына нисек аңлатыла.

Әсә. Мать; мифологизированное лицо; продолжатель рода человеческого, покровительница детей. Әсә һағышын ер күтәрмәҫ (погов.). – Тоску матери земля не вынесет. Слово восходит к общеалтайскому еčе~аčа ‘мать’, ‘старшая сестра’, ‘тетка’, ‘бабка’.

Әсә һөтө. Материнское молоко; имеет обережную силу. Әсә ҡарғышы төшәр ине, әсә һөтө ебәрмәй (погов.). – На человеке очень страшно отразилось бы проклятие матери, да материнское молоко не пускает.

Әсә һүҙе. Священное материнское слово. Әсә һүҙен тыңламаһаң, рәнйеү килә (ЙФ). – На того, кто мать не слушает, падет ее обида.

Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлегендә ике төрлө мәғәнәһе бирелә  :

әсә  
1.Балалы ҡатын. Әсә булыу. Әсә йөрәге. Әсә һөтө. Бер әсә балалары. 

Үгәй әсә үҙ әсәһе үлгән һуң, атаһы алған икенсе ҡатын. 

2. Күсмә мәғәнәлә. Ярҙам табырҙай  изге урынға әйтелә. Урал-әсә, Ер-әсә

әсәй  һүҙе һүҙлектә:
Баланың әсәһенә өндәшеү һүҙе. Хуш бул, әсәй! .Һаумы, әсәй!

Башҡортса-русса һүҙлектә:

әсә мать, мама; 

Синонимдар һүҙлегендә:

Әсә, әсәй, әнкәй, инәй, әней

Антонимдар:  атай, үгәй әсә булырға мөмкин.

3.Һүҙ башҡорт халыҡ мәҡәл-әйтемдәрендә

Башҡорт мәҡәл һәм әйтемдәрендә “әсә” һүҙе киң урын алыуын күрәбеҙ. Бөтәһе 40-тан артыҡ мәҡәлдә осраны был һүҙ. Әсәнең кеше тормошондағы әһәмиәте лә күҙ уңында тотола. Мәҫәлән:

Үҙ әсәң бауырһаҡ, үгәй инәң — һарымһаҡ.

Әсә янында бала етем булмай.

Әсә ҡуйыны тундан йылыраҡ.

Әсә йылыһы — ҡояш йылыһы.

Йәннәт әсәйҙәрҙең аяҡ аҫтында.

        Әсәhеҙ ғаилә hүнгән усаҡ .

        Әсәhен ҡәҙерләгән ҡәҙерле булыр.

        Ҡояш – яҡтылыҡ, әсәй – бәхетлек.

        Әсәйгә бөтә балалар ҙа бер.

         Әсә йөрәге ҡояштан да нығыраҡ йылыта.

 Ҡош яҙға ҡыуана, бәпес – әсәйгә.

 Һәр әсәгә үҙ балаһы яҡын.

 Әсәйҙән дә яҡын иптәш юҡ.

 Әсәм теле – сәсән теле.

 Бала өсөн әсәнең йөрәге, атаның беләге һыҙлар.

 Бала ҡәҙерен әсә белер, ил ҡәҙәрен ир белер.

 Тыуҙырған әсә түгел, үҫтергән – әсә.

  Әсәһе ғәҙәтһеҙ – улы әҙәпһеҙ.

 Әсәһе тирәккә менһә, ҡыҙы ботаҡҡа менә.

 Әсәһенә ҡарап, ҡыҙын ҡос,атаһына ҡарап, улын ҡос.

 Атаһыҙ етем – ярты етем, әсәһеҙ етем – гел етем.

 Әсәһе ҡыҙы ҡайғыһында, ҡыҙы үҙ ҡайғыһында.

Ҡыҙ ҡыҙлы булмаҫ, әсә ҡәҙерен белмәһә, ул уллы булмаҫ, ата ҡәҙерен белмәһә.

Әсәһе ниндәй – ҡыҙы шундай.

Ҡыҙы миңә яраһа, әсәһен бүре алһын.

 Әсә һөтө менән инмәгән тана һөтө менән инмәй.

Әсә булмай әсәйең ҡәҙерен белмәҫһең.

Әсәһе күрер – ҡыҙы һөйләр, атаһы күрер – улы.

 Атаһыҙ бала етем түгел,әсәһеҙ бала етем.

Атаһыҙ етем – туйҙа етем, әсәһеҙ етем – көн дә етем.

Атаһыҙҙы ул итмә, әсәһеҙҙе ҡыҙ итмә.

Атаһыҙға ат бирмә, әсәһеҙгә ҡыҙ бирмә.

Бала – ата-әсәгә алтын бағана.

Донъяла ата-әсәнән башҡа бар нимә лә табыла.

Әсә ҡарғашы төшөр ине, инә һөтө ебәрмәй.

Әсәнең һөтө – бал, баланың теле – бал.

Әсәң үлһә – йылғаң ҡороно, атаң үлһә – таянған тауың ауҙы.Әсәйең үгәй булһа, үҙ атайың да ят була.Әсәһе юрға булһа, ҡыҙы йөрөшлө була.

5.Әсә һүҙе йомаҡтарҙа.

Донъяла бар бер әсә,

Көнө-төнө эсә.(диңгеҙ)

 Ике әсәгә бишәр бала, һәммәһенә бер исем. (Ҡул, бармаҡтар)

Әсәһе илле ҡат, ҡыҙы ҡырҡ ҡат кейенгән. (Мейес, усаҡ).

Әсәһен үлтереп, ергә күм,

Әсәһе терелер ҙә

Балаларын тыуҙырыр.(Орлоҡ сәсеү)

6.Әкиәттәрҙә:

     Борон-борон заманда йәшәгән, ти бер әбей менән бабай. Уларҙың булған ти өс ҡыҙы. Күп тә тормай әсәһе үлеп киткән, аталары үгәй әсәй алған, ти.

                                                                             (“Үгәй әсәй”)

     Аңғанса бының өҫтөнә бер тун килеп төштө,ти. Әсә, ауырыуын онотҡан кешеләй, ҡалҡып тороп шул тунды кейгәйне – ҡошҡа әүерелеп, тәҙрәнән осоп  сыҡтыла китте,ти.

                                                        (“Бер әсәнең зарыҡҡаны”)

Әҙәби әҫәрҙәрҙә

     ”Оксана менән беҙ икәүләп баҡса буйындағы бүрәнәләр өҫтөнә менеп ултырғанбыҙ.Был бүрәнәләрҙән яҡындағы баҫыу күренеп тора.Баҫыуҙа беҙҙең әсәй машина менән бойҙай сәсеп йөрөй.”

                                                                     (М.Кәрим “Беҙҙең өйҙөң йәме”)    

     Юл ырап ҡына бара. Өйҙән сыҡҡан ел менән ярты юлды ла уҙып барабыҙ. Әсәйемдә бер сана, ағайым менән миндә – икенсеһе. Беребеҙ алдан тарта, беребеҙ таяҡ менән арттан этәреп бара. Тигеҙ юлдан рәхәт, йөк тә ауыр түгел.

                                                                  (Ғ. Вәлиев “Әсәйем фатихаһы”)

Шиғырҙарҙа

Әсә күңеле.

Әсә күңеле – тәрән диңгеҙ, тиҙәр,

Шикләнмәйем, ысын шулай бит?

Ул күңелгә күпме шатлыҡ һыйһа,

Ҡайғылар ҙа бик күп һыя бит!

                         К.Кинйәбулатова.

Таҡта сәй.

Бәхеттәрең һинең ябай булды.

Риза инең барына һин, әсәй.

Эй, һөйөнә инең, баҙарҙан

Алып ҡайтҡас өйгә таҡта сәй.

                                Х.Назар.

Әсәкәйем
Ҙур үҫәйем, әсәйемде
Ҡарармын үҙем генә.
Тәмле сәйҙәр эсерермен,
Һыу ташып түҙем генә.
                      (Ф.Ғөбәйҙуллина)

Әсәйем
Бер кем дә юҡтыр
Әсәйем ише:
Ул донъялағы
Иң матур кеше.
       (Ф.Рәхимғолова)

6. Йырҙарҙа

     Әсәләргә һөйөү, рәхмәт һүҙе бигрәк тә йырҙарҙа күп. Мәҫәлән:

Әсәйемә  

2.Әсәйем һин берҙән-берем

Һин ҡояшым айым да

Иркәләнәм   шатланам мин

 Бәхетлемен яныңда

                   (Г. Набиуллина һүҙҙәренә,  Гөлдәр Ишҡыуатова  музыкаһы)

6. Һүҙ сәнғәттә

Әсәләрҙе рәссамдар, скульпторҙар  ҙа данлай . Әхмәт Лотфуллин “Әсә”, Петров- Водкин Кузьма Сергеевичтың “Әсә”, Пабло Пикассоның”Әсәлек” картиналары, скульптураларҙан Н.А. Калинушкин “Ҡайғылы әсә” мемориалы һ.б.

3. Йомғаҡлау

     Был  хеҙмәтемдә  мин   әсә  һүҙенең мәғәнәһен   төрлө  һүҙлектәрҙән  өйрәнеп,   әҙәби  әҫәрҙәрҙәге  ролен  билдәләнем. Кеше   тормошонда   әсәнең  роле  бик   ҙур.   Был һүҙ   телебеҙҙә   йыш   осрай.  Халыҡ   ижадынан   башлап,   әҙәби   әҫәрҙәргә  тиклем  ҡулланыла. Үҙем   өсөн   ҡайһы  бер   асыштар   ҙа   эшләнем. Әсә   һүҙе   менән  йомаҡтар  белмәй  инем,  мәҡәлдәрҙең  күплегенә   лә   хайран   ҡалдым. Был  эҙләнеү   эше   миңә   телмәремде   байытырға   ярҙам   итте.

Республика Башкортостан Гафурийский район

Муниципальное  общеобразовательное  бюджетное  учреждение с.Коварды

                                                         Тестопластика.

Моя волшебная коллекция

                                       проектно-исследовательская работа

                                                                                                   Выполнила:Аитова Мухаббат

                                                                                                   ученица 2 класса

                                                                                                   МОБУ СОШ с.Коварды

                                                                                                     Руководитель:М.Ф.Латипова

                                                                 2017 год

                                                                     Оглавление

1. Введение                                                                                                                   
2. Основная часть                                                                        

1. Из истории солёного теста                                                        
2. Моя коллекция                                                                
3. Технология изготовления поделки                                        
4. Полезные советы                                                                
5. Выводы                                                                        

 3.Заключение                                                                        

Литература                                                                        

Приложения                                                                        

Введение.

Я с детства занимаюсь изготовлением изделий из пластилина,глины.А в прошлом году узнала .что можно использовать для этого и солёное тесто.Сначала я делала  небольшие фигурки, но постепенно начала изготавливать красивые  сувениры и картины из солёного теста. Мне очень нравится заниматься этим видом творчества, и я решила создать коллекцию из моих работ.В моей коллекции около 40 работ. Вместе с мамой по  книгам изучаю историю солёного теста и уже могу дать советы начинающим.

1. Объект

Солёное тесто как материал для поделок.

2. Предмет

Свойства солёного теста.

3. Проблема

Почему именно из солёного теста делают поделки

1.4     Цель

Изготовление и коллекционирование  поделок, выполненных из солёного теста.

1.5      Задачи

• изучить историю декоративных изделий из солёного теста;
• на примере одной из работ познакомить с порядком её изготовления;
• дать полезные советы.

1. Гипотеза

Из любого ли теста можно делать поделки

2. Методы

• изучение литературы;
• практическая работа;
• создание коллекции

1. Основная часть

2.1 Из истории соленого теста

Из дополнительной литературы я узнала, что с давних пор люди выпекали из теста декоративные изделия.На Руси фигурки из этого материала дарили на Новый год в знак благополучия, плодородия, сытости.. Считалось, что любая поделка из соленого теста, находящаяся в доме, - символ богатства и благополучия в семье и хлеб с солью будут всегда на столе. Вот почему эти фигурки нередко называли очень просто – «хлебосол»..

Когда главным символом рождества стала елка, бедные люди изготавливали рождественские украшения из хлебного теста. Для сохранения украшений от поедания мышами и насекомыми в тесто добавляли большое количество соли. Вот ещё одна причина почему используется солёное тесто.

 В наше  время, в тесто добавляют много соли для «консервирования» изделий,  таким образом, поделки не портятся, и сохраняют свою фактуру навсегда.

Поделки из соленого теста очень давняя традиция, но и в современном мире высоко ценится все, что сделано своими руками. Соленое тесто – это экологически чистый материал, из которого современные художники изготавливают как небольшие кулоны, медальоны и сувениры, так и объемные красивые картины, которые очень ценятся в наше время высоких технологий, ведь они сделаны вручную и хранят частичку души автора!

2.2 Моя коллекция

Моя коллекция еще небольшая, но уже состоит из разных поделок.  Это различные сувениры,  статуэтки, игрушки, скульптурные композиции, настенные панно.

2.3 Технология изготовления поделки

Изготовление поделок из соленого теста требует аккуратности и терпения, а также творчества. О том, как я работаю над изделием, расскажу на примере поделки  «Подкова на счастье».

1.Сначала надо приготовить все, что понадобится для работы:

• Мука пшеничная – 2 стакана (400 мг)
•  Соль мелкая – 1 стакан (200 мг)
•  вода  теплая – 100 мг
• Миска
• Пластмассовый нож и трубочка
• Кисточки
• Краски (гуашь или акрил)
• Клей ПВА

2. Затем готовим тесто. Два стакана муки смешиваем с одним стаканом соли, куда постепенно добавляем воду. Тесто замешиваем до тех пор, пока не станет достаточно крутым и перестанет липнуть к рукам, пока масса не станет однородной и эластичной.  

3. Возьмем кусок теста и разомнем его в руках.

4. Раскатаем лепешку, толщиной 1см.

5. По шаблону вырежем подкову и пластмассовой трубочкой проделаем 2 отверстия на подкове.

6. Украсим подкову листьями и цветами. Основу подковы смочим водой и выложим листья и цветы, аккуратно прижимая к основе.

7. Подкова готова. Теперь ее надо высушить при комнатной температуре.

8.После сушки изделие покроем акварельными или перламутровыми акриловыми красками. Для того чтобы изделие было долговечным можно покрыть его несколькими слоями бесцветного лака по дереву (лаком покрывает  учитель).

2.4 Полезные советы

• Тесто может быть крутым или мягким в зависимости от количества воды, если тесто крошится – добавь воды, если прилипает к рукам – добавь муки.
• Чтобы тесто стало нежным и еще более пластичным, можно добавить столовую ложку клея ПВА.
• Если после занятий лепкой у тебя еще останется тесто, то храни его в холодильнике, в полиэтиленовом пакете.
• Мука. Лучше использовать недорогие сорта муки, в которых нет эмульгаторов, разрыхлителей и других добавок.
• Вода.  Воду в тесто добавляют понемногу.
• Соль. Соль должна быть мелкой и однородной. Излишек соли может придать тесту ломкость и хрупкость, а после сушки на изделии могут появиться трещины.
• Краски. Тесто можно окрасить пищевыми или натуральными красителями: какао-порошок, свекольный сок и другие. Готовые изделия раскрашивают либо масляными, либо водорастворимыми красками (гуашь, акварель, акрил).
• Лак. Для закрепления красок и защиты изделий от влаги используются прозрачные художественные или мебельные лаки.

1. Выводы

В ходе моей работы я пришла к выводам:

• лепили из солёного теста, потому что это символ богатства и благополучия в семье и хлеб с солью будут всегда на столе;
• солёное тесто служило для сохранения украшений от поедания мышами и насекомыми;
• лепить можно из любого теста.

1. Заключение

Соленое тесто в последние годы стало очень популярным материалом для лепки: оно очень эластично, его легко обрабатывать, изделия из него долговечны, а работа доставляет радость и удовольствие. Мне нравится то, что я делаю. Надеюсь, что моя коллекция пополнится новыми изделиями из соленого теста. Уверена, что настенные украшения, забавные игрушки, сувениры сделают мой дом непохожим на другие, наполнят его уютом и душевным теплом. И в заключении я хочу дать самый главный совет: изделия, сделанные своими руками, принимают на себя нашу энергетику, поэтому садиться  за работу нужно всегда только в хорошем настроении!

Литература:

1. Жадько Е. Г. Приятные пустячки. – Ростов н/Д., 2004.
2. Шухова С. Поделки из всякой всячины. – М., 2007.

Ҡулланылған әҙәбиәт

Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге, II том, Мәскәү, 1993

Башҡортса-русса һүҙлек

Хисаметдинова Ф. “Мифологический словарь башкирского языка”

Башҡортса-русса мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге, Өфө, 1994

Башҡорт халыҡ ижады. Әкиәттәр. Мәҡәлдәр. Йомаҡтар

Сәмситова Л. Х.Лингвокультурологик һүҙлеге,Өфө,2013

Усманова М.Ғ. Башҡортса-русса синонимдар һүҙлеге, Өфө, 2010

Әхтәмов М.Х. Башҡорт теленең антонимдар һүҙлеге, Өфө, 2009

          Ҡушымта

 В.И.Суздальцев “Хат” (1983)

Ә.Ф.Лотфуллин “Герой-әсә Ишмурзина”, 1959г.

Ә.Ф.Лотфуллин “Әсә портреты”, 1989г.

К. Петров –Водкин “Әсә”

Н.А. Калинушкин “Ҡайғылы әсә” мемориалы