Ужуглел кичээлинин план-конспектизи
план-конспект урока (1 класс) на тему

Муниципалдыг бюжеттиг ѳѳредилге албан чери

Найырал эге нити билиг школазы

1-ги класска үжүглелге ажык кичээл

Тургускан башкы: Саая Ч.В.

эге класстар башкызы.

Найырал суур, 2015ч.

Хүнү: 29.04.2015

Тема: Салим Сүрүң-оол. «Адырык. Сѳс, слог.»

Кичээлдиң хевири: чаа тема.

Кичээлдиӊ сорулгалары: шын, медерелдиг номчуп, башкының айтырыгларынга долу харыыладып ѳѳредир, боттары айтырыг салып, номчаан болгаш кѳрген-билген чүүлдерин чугаалап база бодалдарын шын илередип билиринге уругларны чаңчыктырар; харылзаалыг сѳзүглелди чүгүртү номчааш, утказын эдерти чугаалаарынга ѳѳредир; сөстерни шын адап, оларны шын слогтап, көжүрүп ѳѳредир; сѳстер слогтардан тургустунар, а домак харылзаалыг сѳстерден тургустунар деп чувени билиндирер; дириг эвес бойдуска хумагалыг болурунга, долгадыр турар чувелернин онзагай демдектерин чарашсынып, тѳрээн чурттунуӊ бойдузунга ынак болурунга кижизидер.

Кичээлдиң дерилгези: «Аа Хемчиим» деп ырының видеокливи; карточкалар, перфокарточкалар, схема, видео-презентация.

Планнаттынган туӊнелдер:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөреникчилер слогтардан сѳстер тургустунар, а аразында харылзаалыг сѳстерден домак тургустунар деп чувени эки шингээдип алыр; айтырыглар дузазы-биле харылзаалыг чугааны тургузуп, номчаан чүүлүнүн дугайында чугаалап өөренир.

Таарыштырылганыӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөредилгениӊ сорулгаларын салып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазыныӊ түӊнелин унелеп, башкыныӊ болгаш өөрүнүӊ үнелелин шын хулээп ап билиринге өөренип алырыныӊ аргазын тургузар.

Билиглерни шингээдириниң өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгныӊ утказын шын медереп билип, аӊаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири; өөренип турар чүүлү-биле бодунуӊ ажыл-дуржулгазын деӊнеп билири, башкыныӊ салдынган айтырыгларынга харыылап билири.

Харылзажырыныӊ өөредилге ажыл-чорудулгазы: кижилер-биле харылзажып тургаш, дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкызыныӊ болгаш эштериниӊ айтырыгларынга шын харыылаарынга чаӊчыктырар.

Кичээлдиӊ дерилгези: херекселдер чуруктары, сюжеттиг чурук,  карточкалар, сигналдыг карточкалар, слайдылар, техниктиг херекселдер

Кичээлдиӊ чорудуу:

Башкыныӊ ажыл-чорудуу

1. Ажыл-чорудулгаже бодун башкарып углаары.

- Экии, уруглар! Бөгүн кичээливис онзагай. Долгандыр көруӊер, бисте аалчылар келген, олар биле мендилэжиилиӊер.

- Кичээливис эки, уре-түӊнелдиг болур кылдыр, баштай оюндан ойнаптаалыӊар.

Оюн «Хуулгазын удазын»

Сорулгазы: уругларны эп-найыралга, бот-боттарын деткижер чорукка кижизидер.

- Кижи кандыг-ла бир ажыл кылып чоруур ужурлуг, ол кылган ажылы ыяп-ла уре-түӊнелдиг болуру чугула. Ынчангаш бистер бөгун кичээлде ажылывыс эки чедиишкинниг болур кылдыр менде көзүлбес хуулгаазын удазынны, успейин, орааштырбайын, бот-боттарывыска дамчыдаалыӊар. Ол удазын ышкаш, аравыста быжыг харылзаалыг, найыралдыг болур ужурлуг бис.

2. Билиглерни тодаргайлаары

2.1. Дараазында видеоклипти кѳрүнер. («Аа Хемчиим»)

- Шак ол ыраажыларны таныыр силер бе? (Ай-Хаан Ооржак, Мерген Хомушку, Андрей Монгуш)

- Чүнүң дугайында ыры-дыр?

- Ыраажылар чүү деп хемнер дугайында ырлап турар-дыр? (Бии-Хем биле Каа-Хем)

3. Кичээлдиӊ сорулгаларын, темазын дамчыдары.

-Богүн чүнүӊ дугайында номчуур-дур бис уруглар?

- Кыдырааштарыӊар ажыдыӊар, ай хунну бижиилиӊер.

Чарараштыр  бижилгеде чүү деп сөс берипкаан-дыр, номчуӊар. (хем)

- Хем –деп сөстуӊ слог-үннүг анализин аас-биле кылыылыӊар.

- Каш слогтан тургустунган сөзул? (1 слог)

- Каш ун барыл? (3 үн)

- Каш үжүк барыл? (3 үжүк)

- Каш ажык эвес үн барыл? (1 ажык эвес үн)

- Каш ажык ун барыл? (2 ажык эвес ун).

- Чуге хем деп сөсте кыска е-ни бижээнил? (Ийи ажык эвес үн аразынга кыска э-ни бижиир, узадыр адап турда, база сѳс эгезинге чорда э –деп үннүӊ үжүүн бижиир)

- Сөстүӊ схемазын кузелдиг кижи, самбырага  көргузуптер.

- Хем – кандыг бойдуска хамааржырыл? (Дириг эвес бойдус)

- Бистиӊ Тывавыстыӊ эӊ улуг хемни кым билирил? (Енисей (Улуг-Хем)

- Ол чуу деп хоорайныӊ чаны-биле агып чыдарыл? (Кызыл хоорай)

- Бистиң суурувуста чуу деп хем барыл? Оон ѳске кандыг хемнер билир силер? (Уругларныӊ харыызы)

- Кичээлвиске сорулгаадан салыӊар (Хем дугайында номачаан чүүлдүн утказын билип алыры, шын медерелдиг номчууру, кол утказын чугаалап өөренири.)

4. Ном-биле ажыл

4.1. Киирилде беседа.

- Кым деп чогаалчының чогаалы-дыр уруглар?

- Чогаалчының дугайында чүнү билир бис.

 -Чогаалчыныӊ допчу намдары-биле таныштырылга (Бир өөреникчиниӊ дамчыдыышкыны)

         Салим Сазыгович Сүрүң-оол 1924 чылдыӊ апрель 15 хүнүнде Барын-Хемчик кожууннуӊ Ак деп черге төрүттүнген. Кызылдыӊ башкы институдун дооскаш, үр чылдарда башкылап, Тыванын ном үндерер черинге даргалап, Тыванын чогаалчылар чөвүлелинге секретарьлап ажылдап чораан. Чогаалчы ажылын ол 1946 чылда эгелээн. Тыва дыл кырында хөй номнарны бижээн, база ол ышкаш өске дылдардан очулгаларны хөйу-биле кылган. Салим Сүрүң-оол бо чылын 91 харлаар.

- Ам бо хүн ук чогаалчы, Салим Сүрүң-оолодуӊ «Адырык» деп сөзүглели-биле таныжар-дыр бис.

5. Башкынын, номчулгазы.

 1) Словарьлыг ажыл

Сорулгазы: сөзуглелдиӊ утказын билип алырынга чугула, номчууру берге база утказы билдинмес сөстер-биле ажыл.

Эрик баары – хемниӊ эрии, кыдыы чер.

Элбээ – хѳйу

Үер – сугнун улгадып, бокталы бергени.

Чаш уруг салаазы дег –ол хире бичии.

Таарымчалыг – эптиг

Элденчек – кадыр.

Эл- хемниӊ эрииниӊ кыдыг черлери.

2) Сѳзүглел-биле таныжылга.

 Дараазында видеофильмни көрээлиӊер, ында чунүӊ дугайында чугаа чоруптурарын киночуруктан билип алыр силер.

- Созуглелди сонуургадыӊар бе?

- Чуге?

- Чогаалды чуге ынчаар адааныл? (Хем дугайында, оон адырларынын дугайында)

- Адырык деп чул ол? (Адырык – дээрге – хемниӊ бир адыры болуп турар)

- Ооӊ суунуӊ тереӊи чуден хамааржырыл? (Хемниӊ тереӊинден хамааржыр)

- Кайы үеде хемниӊ адырлары ковудей бээрил, чуге? (хем улгадып, уерлээн соонда, адырыктар кѳвүдээр, адырыктарныӊ элбээ хемниң тереӊинден хамааржыр)

- Адырыктарда кандыг дириг-амытаннар барыл? (байлаӊнар чурттап турар)

- Чуу деп балыктын толдерил? (Кадыргы оолдары, чолдак-байлаңнар)

- Оларны чуге дөмейлеп турарыл, чүү дээш? (Чаш уругнуӊ салаазынга дөмейлеп турар, ол хире бичии,оонак балыктар болуп турар)

- Оон ыӊай чүү деп аттыг балыктар ол сугларга турарыл? (Мезилдер)

- Чуге ол балыктар аӊаа чурттап турарыл? (Хүн чылыг, суг арыг, чем элбек)

- Чайын ол сугларга уруглар чүнү канчап турарыл? (Уруглар чайын аӊаа эштип турар)

-Ол үеде балыктар канчаарыл? (Ол уеде байлаӊнар элдер адаанче киргилей бээр)

6.         Созуглелди уругларнын номчулгазы

 (чангыстап, илчирбелендир азы чамдык черлерни шуптузунга кады-даа номчудар).

Чаа сѳстерни болгаш сѳс каттыжыышкыннарын катаптаар.

Сула шимчээшкин.

Арыкчыгаш агып чыдыр.

Арыг кылдыр чуннуп алыыл.

Баштай холду, арын-башты,

Бажың база ѳттүрүп ал.

Изиг хунде сериин кылдыр

Эштип, шымнып алыылыңар.

7. Быжыглаашкын.

1) Карточкалар-биле ажыл.

Карточка 1 (шыырак уругларга)

 Адырык деп состу слогтап бижээш, сѳстуң схемазын тургус.

Сѳзүглелден Адырык дугайында домакты ушта бижи. ДомактыН схемазын шый.

Карточка 2 (кошкак уругларга)

Байлаңнар, оолдары, элбээ деп сѳстерни слогтарга чарып бижиңер, адаанга схемазын кѳргүзүңер

2) Бот ажыл.

Узадыр адаар ажык уннерлиг состерни ушта бижиир, 3 состу шилип алгаш оон слог-уннуг анализин кылыр.

Домактарны тѳндүрүңер:

Слогтардан _________ тургузар. Сѳстер дузазы-биле _______ тургузар. Домакта сѳстер аразында _______ болур.

- Номңарның 125 дугаар арнында дүрүмнү номчуңар.

Түңнел: Домак аразында харылзаалыг сѳстерден тургустунар. Сѳстер слогтардан тургустунар. Сѳстерни слогтар барымдаалап кѳжүрер.

8. Рефлексия. Туннел.

- Чаа чуну билдиңер?

- Кичээл силерге ѳѳредиглиг чүнү кѳргүстү?

- Суг бажынга кижи канчаар алдынарыл, кижинин сагыыр чурумнарын дүрүм кылдыр чугаалаңар.

- Кичээл эгезинде аравыста шѳйүп алган удазынывыс үзүлбээн-дир бе хынап кѳрээлиңер. Кичээлде канчаар ажылдаан ийик бис, уруглар, араңарда маргыжып, бак чаңнаан ийик бис бе? Ол дээрге аравыста Найырал удазынының үзүлбээн, а харын-даа оон-даа чооннап, равыста найыралывысты быжыглаан демдээ-дир. Ам шак удазыныңар дузазы-биле, шупту туруп келгеш, илчирбелендир логандыр туруп алгаш, быжыг куспактажыылынар.

- Эр хейлер, кичээлде эки ажылдааныңар дээш четтирдим, уруглар.

Онаалга: «Адырык деп сѳзүглелди чараштыр дүжүрүп бижип эккээр.